رسانه ملى و نماى ابلیس / محمود مطهرى نیا

اشاره:‌رویکرد قابل تقدیر رسانه ملى در ماه مبارک رمضان امسال و پخش سریال‌هاى مختلف با مضامین دینى حاکى از اهتمام جدى مسئولان صدا و سیما براى تحول در آثار نمایشى و تاثیرگذار است.

اما چنانچه این رویکرد صواب با نقدهاى کارشناسى و عالمانه محققان وپژوهشگران علوم دینى روبرو شود مى‌توان انتظار داشت در کارهاى آتى شاهد درخشش بیش از پیش این دست مجموعه‌هاى تلویزیونى باشیم. به هرحال نگرش مذهبى در ساخت سریال‌هاى پرمخاطب تلویزیونى غنیمت است اما در عین حال نباید جنبه‌هاى نمادشناسی، مخاطب‌شناسى و تاثیرات خارق‌العاده‌اى که این کارها بر فرهنگ مذهبى کشور مى‌گذارند نادیده گرفت. ماه پر خیر وبرکت و آکنده از مهر و رحمت رمضان امسال هم گذشت و هر کس به مقدار سعى و تلاشى که در طول این ماه از خود به خرج داده بود از آ ن بهره مند گشت و براى دنیا و آخرت خود توشه برداشت.

چند سال پیش در ایام ماه مبارک صدا و سیما اقدام به نمایش مجموعه سریالهایى نمود که تعداد قسمتهاى آن به اندازه اى بود که تمام شبهاى ماه رمضان را پوشش دهد. آن سریالها بخصوص مواردى که از کشورهاى عربى خریدارى شده بود از حیث فرهنگى و بخصوص حجاب بانوان مسلمان)!( سورى اصلا تناسبى با ایام ماه رمضان نداشت. در سه چهار سال اخیر براى بى نیازى از نمایش برنامه هاى خارجى ، سریالهاى داخلى تولید ونمایش داده مى شوند که این سریالها یا صبغه طنز دارند و یا یه دنبال ترسیم و به تصویر کشیدن مفاهیم اصیل هستند. سریالهاى دسته دوم(دینی) با تولید و نمایش سریال “او یک فرشته بود” و تمجیدهاى حیرت برانگیز ریاست وقت سازمان صدا و سیما در شبهاى قدر از آن که ثواب تولید این اثر را کمتر از قرآن سر گرفتن و دیگر عبادتهاى شب قدر ندانست‌)!( شکل تازه اى به خود گرفت .

پیش از آن که به سریال اغما و شخصیت ابلیسى الیاس بپردازیم بهتر است نگاهى گذرا به مجموعه هاى پخش شده در ماه مبارک امسال داشته باشیم. زمان پخش این مجموعه‌هاى چهارگانه به نحوى تنظیم شده بود که با اتمام یکى ، دیگرى شروع مى شد و بینندگان تنها به اندازه یک شام و احتمالا اقامه نماز جماعت به سبک تهران و نه دیگر شهرها و شهرستانهاى کشور حوالى ساعت بیست وسى دقیقه فرصت و رخصت استراحت داشتند و به این ترتیب بینندگان سیما در هرشب حداقل چهارمرتبه از تمام ادعیه و نمازهاى مخصوص شبهاى ماه رمضان بهره مند شده و ثواب قرآن سر گرفتن شبهاى قدر را مى بردند.

- یک وجب خاک: مجموعه اى که خانواده اى ساده و انسان دوست به پاس خیراندیشى هاى سالهاى عمرش ناگهان یک زمین بى ارزشش در گوشه بیابان، یک میلیارد قیمت پیدا مى کند. به طور طبیعى در ادبیات رسانه اسلامى اولین کسى که طمع مى کند و حتى پس از توبه تمام طماعان سریال از کرده خودش پشیمان نمى شود و دستش براى احدى رو نمى شود داماد خانواده است که در کنار دیگر برنامه ها مى توان این پیام اجتماعى را که صریحا در این مجموعه بیان شد دریافت که خوشا به حال آنها که داماد ندارند و فرزندانشان پسر است و هیچ وقت بیم آن را ندارند سرشان کلاه برود!!! تمام ماجرا در انواع و اقسام کلاهبرداریهاى رئیس صندوق قرض الحسنه براى تصاحب این پول خلاصه مى شود.

- میوه ممنوعه : کسانى که فیلم سینمایى دنیا را دیده باشند به خوبى مى دانند که این سریال (به جز چند قسمت آخر آن که از یکى از رمانهاى اروپایى اقتباس شده بود) همان فیلم دنیاست که با اشعار عطار بر حجم دیالوگها افزوده شده و آنقدر به اصطلاح آن را کش دادند که یک ماه به طول بینجامد. داستان هر دو هم از این قرار است که دخترى جوان براى انتقام از آنچه بر سر پدرش آمده با طنازى و عشوه گرى خود را به حاجى بازارى متدین و متشرع نزدیک کرده و او را به هر کار سبک و خلاف شئونى وامى دارد و حاجى بازارى متدین دنیا و میوه ممنوعه به راحتى بر تمام خوبیها و محبتهاى زن اول خود چشم بسته ( در هر دو برنامه خانم گوهر خیر اندیش نقش زن اول را بازى مى کند ) و درنهایت هوسرانى دنبال این دختر تازه وارد مى افتند و در ازاى طنازیها و عشوه هاى او همه دنیا و آخرت خود را به باد مى دهند با این تفاوت که پایان میوه ممنوعه ختم به خیر شد و دنیا ختم به شر.

- شکرانه: در این مجموعه که همانند دیگر کارهاى مشترک سیماى ایران با کشورهاى خارجى بود زنان به شکلى نمایش داده مى شوند که متناسب با شئون فرهنگى ایران نیست البته در این مجموعه که زنان مسلمان تاجیکستانى بدون حجاب اسلامى تصویر مى شوند چون خودشان راضى هستند بلا مانع است.

در این سریال تماما بر محور یک گنج که در پایان معلوم مى شود جسد یک ایرانى وطن دوست است دور مى خورد و براى تصاحب آن براى جمعى مشکل پدید آمده و تعدادى کشته مى شوند.

شکرانه را به راحتى مى توان در زمره آن دسته از فیلمهایى دانست که به هیچ وجه در ایران اجازه پخش نمى یابند. نادیا دختر ایرانى الاصل فقیر و پاکى است که براى دلربایى از حامد در هر دیدار یک لباس تازه مى پوشد و با نما و آرایش متفاوت با دفعه قبل در مقابل او حاضر مى شود و رژلب خود را زیر پاى او مى اندازد و بارها طرح محبت و عشقبازى با او مى ریزد ولى همواره با بى مهرى این جوان ایرانى مواجه مى شود.

- اغما: مجموعه اى در تعظیم از شیطان . در این سریال حاذق ترین جراح اعصاب ایران به واسطه ناکامى در نجات همسرش ضمن عمل جراحى دچار شوک روحى و به دنبال آن شک در وجود خداوند متعال مى شود و شیطان با سیمایى روحانى و درنهایت الهى و با نام مقدس الیاس در ماه مبارک چند هفته اى او را با وسوسه هاى خود مشغول و به اصطلاح گمراه مى کند و نهایتا با پایان یافتن ماه رمضان دست شیطان رو مى شود و دکتر پژوهان از وسوسه هاى او نجات مى یابد.

در تمام این سریالها به جز چهره پاک پیر بابا و جوان ساده و دهاتى کارامد هر آن که در صورتش محاسن دیده مى شود وجودش آکنده از معایب است و همگى دچار لغزش مى شوند: الیاس و پژوهان ، جلال و حاج یونس فتوحی، کامرانى و ...

و در مقابل در هر کدام از این سریالها افرادى وجود دارند که ظاهرشان مذهبى نیست ولى تا پایان داستان معصوم مى مانند: نایینی، داماد بمى حاج یونس(مصطفی) و ...نکته مشترک بعدى همه این سریالها این است که در همگى حداقل یک معشوقه وجود دارد و بیش از یک عاشق: مریم و ایاز و مهندس بهمن، هستى و حاج یونس و فرزاد، شکرانه و حامد و عاشق تاجیک نادیا و بالاخره پرى و الیاس وموسوى و همچنین بردیا و پژوهان و جودت.

ماه رمضان در تمامى این سریالها هم یعنى سحرى یا افطارى خوردن و حداکثر نمازهاى یومیه و تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.

از ریخت شناسى کلى این مجموعه ها که بگذریم موضوع شیطان اهمیتى به مراتب بیش از دیگر موضوعات مى یابد و بر همین اساس چند جلسه میزگرد تک صدایانه در تعظیم او و تجلیل از سریال اغما در پایان ماه مبارک به نمایش گذاشته شد.

در فرهنگ اصیل اسلامى ، ابلیس یکى از طایفه جنیان بود که مقام یافت و هم ردیف ملائک گشت. پس از قرنها عبادت و بندگى در ماجراى خلقت حضرت آدم از امتحان الهى سرافکنده بیرون آمد و از درگاه الهى رانده شد . شیطان نیز مفهومى عام است که شامل ابلیس و همه یاران او مى شود چه این یاران از انس باشند یا جن و یا احتمالا دیگر موجودات. در بسیارى از مواقع و نه همیشه هرگاه صحبت از شیطان به میان مى آید منظور همان ابلیس است. به تعبیر آیت الله شاه آبادى و دیگر فقها و عرفاى اسلامى شیطان کلب آستان الهى است و تنها به کسانى حمله مى کند که اهل این آستان نیستند. طبیعى است که اگر کسى مى خواهد به جایى به مهمانى برود صاحبخانه را مى‌شناسد و نه سگ نگهبان خانه اش را . هر چند ورود سیما و رسانه ملى به عالم ماورا با توجه به نوع خوراکى که هالیوود به خورد مردم دنیا و من جمله ایران مى دهد فعالیتى است درخور تقدیر و در عین حال لازم وضرورى ولى حقیقتا جاى سوال دارد که طى این سه ساله چرا ما صاحبخانه و اهل خانه و مهمانان سفره آنان را رها کرده و اینقدر به شناسایى و معرفى و بزرگنمایى سگ در خانه مى پردازیم. آیا فراموش کرده ایم که فیلمها و سریالهایى که درباره زندگینامه معصومین علیهم السلام (مانند محمد رسول‌الله صلى الله علیه و آله، امام على علیه السلام، تنها ترین سردار ، ولایت عشق) و همچنین عبادالله پیش از اسلام مانند اصحاب کهف ، حضرت مریم و حضرت مسیح و ... و نیز مجموعه هایى که درباره بزرگان تاریخ اسلام ایران ساخته شده اند همانند مسافر رى ، ابوعلى سینا ، ملاصدرا و حتى عمر مختار و تیپو سلطان و ... کم براى بینندگان ما جذابیت نداشته اند که نیاز داشته باشیم در ایام ماه مبارک رمضان به موضوع شیطان آنهم با تقریرى خیالى و پرداختى نامناسب رو بیاوریم.

جالب است به یاد بیاوریم که پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در خطبه مشهور شعبانیه فرموده اند که شیاطین در ماه مبارک در غل و زنجیر قرار دارند ، چطور است که در این چند ساله ما تلاش مى کنیم آنان را آزاد کرده و به مردم بنمایانیم؟ خیلى عجیب است که در سریال اغما دکتر پژوهان در تمام طول مدت ماه رمضان فریب الیاس را مى خورد ولى پس از اتمام ماه رمضان که شیطانها از غل و زنجیر رها مى شوند او مى تواند خود را از دست الیاس خلاص کند؟

مطلب بسیار مهمى که در این سریال وجود داشت نام و سیماى الهى الیاس بود به قدرى که اگر زمانى بنا باشد در سیماى ما فیلمى درباره الیاس نبى على نبینا و آله و علیه السلام ساخته شود شاید چهره و تیپ الیاس در سریال اغما بهترین گزینه باشد.آیا ما توجه نداریم جوانان پاک ، مومن و بسیجیمان که همگى محصول زحمات نظام و خون شهدا هستند با همان چهره اى در مجامع عمومى حاضر مى شوند که الیاس به تصویر کشیده شد؟ چهره ظاهرى حامد و جودت و امثال آنان با ارزشهاى نظام همسوتر است یا الیاس و فتوحى و..؟ گویا جریانى در سیماى ما وجود دارد که به رغم فعالیت جدى در عرصه هنر ، یا نمادها را نمى شناسند و از نماد شناسى که یکى از اصلى ترین و اولى‌ترین مسائلى است که در ساخت فیلمهاى تخیلى و ماورائى باید رعایت شود بهره نبرده اند یا ...!!؟آیا فراموش کرده ایم تنها در سه‌گانه ماتریکس صدها نماد به کار برده شده و عین این جریان در بسیارى از دیگر فیلمهاى هالیوود به وضوح قابل مشاهده است.

نکته فوق العاده مهم دیگرى که در این سریال جلب نظر مى‌نمود عدم توازن میان دو جبهه حق و باطل بود. اولا از حیث زمانى در طول دو سوم از مدت پخش و به اصطلاح وقوع ماجرا هیچ صحبتى از رهبر جناح حق نیست و در ثلث آخر ماجراست که بعد از شکست نایینى و ورود پیربابا آرام آرام بردیا به محاسبات عقلى به حقیقت وجود الیاس تردید مى کند و پیر بابا هم آدم خوب، دوست داشتنى و ساده و حداکثر در حد رساله هاست و در مقابل الیاس یا همان ابلیس موجودى توانا ، قدرتمند و فعال و پرکار و چند چهره و عالم به نهانها و داراى قدرت تصرف و تجلى و ... است و هر که با او دشمنى کند خودش یا نزدیکانش مبتلا به عواقب دشمنى با او مى شوند و به راحتى پرى و بردیا تا یک قدمى مرگ پیش مى روند ولى در مقابل جبهه حق در مقابل اقدامات الیاس ابلیس هیچ اقدام مقتدرانه اى از خود نشان نمى‌دهد و تمام فعالیتهایش منفعلانه است.پیربابا و کارامد به راحتى از عمل پیر بابا چشم پوشى کرده و مى خواهند به روستایشان بازگردند و میدان را در نهایت مسالمت به الیاس ابلیس مى سپارند.آیا ما نداشته و نداریم مردان خدایى که چشم باطن بین و دید‌برزخى آنها باز بوده و حقایق عالم را به وضوح تام به نظاره مى نشسته اند‌؟ آیا بى مهرى نیست که ما بر توانایى هاى امثال حضرات آیت بهجت و حسن زاده و کشمیرى و بزرگانى همچون مرحوم مجتهدى ، شیخ رجبعلى خیاط و ... که خود یا شاگردانشان را از نزدیک دیده و با آنان به گفتگو نشسته ایم چشم بسته و آنان را به کنارى نهاده و نه تنها به طور مستقل به موضوعات ماورائى آنان نپردازیم بلکه در مواجهه با جبهه با باطل هیچ صحبتى از این توانایى هاى نا شى از تقوا صحبتى به میان نیاوریم؟ آیا در فرهنگ اسلامى خوب کسى است که صرفا به رساله عمل کند و آدم خوبى باشد؟ آیا تاریخ مصرف اخلاق و عرفان اسلامى گذشته و در این عرصه بنا نیست مفاهیم و اشخاص فاخرى را داشته باشیم یا اینکه حتى در این مفاهیم و موضوعات هم الگوى ما تقریر توراتى هالیوود است؟ به یاد داریم که آئین یهود آئینى محدود به فقه است و از اخلاق و عرفان به آن معناى اسلامى اش بى بهره و در مقابل شیطان داراى قدرتهاى فوق العاده اى است که همین تقریر را به خوبى مى توان در سریال اغما مشاهده کرد.

مطلب بعدى که از حیث اهمیت کمتر از موارد قبلى نیست در فرهنگ اصیل اسلامى در انحراف انسان شیطان و جنود او فرع هستند و در حاشیه قرار دارند و اصالت با نفس اماره انسان است. روایاتى که ذیل آیه مهلت که شیطان از خداوند تا قیامت مهلت مى خواهد و خداوند متعال او را تا روز وقت معلوم مهلت مى دهد ، آمده اند همگى بیان مى کنند که منظور از وقت معلوم زمان ظهور حضرت مهدى علیه السلام است که پس از نبردى شیطان کشته شده و شرش از سر آدمیان کم مى شود. و لى در عین حال بنا بر اصل اختیار انسان و وجود نفس اماره همه انسانها در یک درجه قرار نمى گیرند و حتى در چنان شرایطى هستند افرادى که دچار لغزش مى شوند. از همین رو اگر بنا باشد موضوع لغزشهاى بشرى مورد کند وکاو قرار گیرد و به تصویر کشیده شود الزاما نباید دنبال عامل خارجى بگردیم و در تجسد شیطان تلاش کنیم. در فرهنگ اسلامى در مواردى معدود همانند ماجراى شعب ابى طالب، لیله المبیت و سقیفه صحبت از تجسد شیطان براى رویارویى جبهه حق دیده مى شود و در دیگر موارد چندان تاکیدى روى مشهود بودن شیطان نمى توان یافت و به عکس در تقریر توراتى هالیوود و در فیلمهایى مثل آخرالزمان و طالع نحس و دیگر فیلمهاى چند دهه اخیر هالیوود به خوبى مى توان مشاهده کرد که شیطان براى حضور در زمین نیازمند قالبى بشرى است و بدون آن کاملا عاجز و ناتوان است.

نکته دیگرى که ذکر آن خالى از لطف نیست این است که در سریال اغما شیطان بسیار قدرتمند و توانا معرفى شد و دشمنى با او خوش عاقبت نبود و ضرر فوق العاده اى به دشمنان الیاس وارد شد.بردیا و پرى که زودتر از دکتر از مکر الیاس مطلع شدند هردو با وضعیتى رقت بار مجروح شده و بر تخت بیمارستان افتادند و تنها گفته شد که نجات یافتند بى آنکه سلامتى آنان به طور قطعى نشان داده شود و بیننده بخصوص از قطع نخاعى نشدن پرى مطمئن شود. رز نیز که از همراهى با فرزاد یا همان الیاس ابلیس خسته شده بود و مى خواست با به جان خریدن تمام خطرات به آغوش خانه بازگردد در شرایطى اسف بار مرد حال آنکه اگر به خواسته نامشروع آن مرد تن داده بود، نمى مرد. شاید بتوان فرض کرد که ابلیس ملعون و رجیم از نگارش و نمایش این تصاویر و مفاهیم از سیماى جمهورى اسلامى لذت برده و از دست اندرکاران آن تقدیر کرده باشد. این چهره خیلى تواناتر از واقعیت وجودى اوست و او هرگز چنین توانایى هایى تا کنون نداشته است . گمان نکنیم توجیهاتى که در یکى دو قسمت اخیر سریال بیان شد مى تواند تطهیر کننده اشکالات فوق باشد.اگر ادعا شد پرى به جرم همراهى دکتر با ابلیس به این بلا مبتلا شد جا دارد بپرسیم اولا چرا بلا مستقیما سر خود دکتر نیامد و ثانیا بردیا چرا چنین سرنوشتى یافت؟

علاوه بر سیما و تیپ حقانى ابلیس در برخى قسمتها صحبتهایى مطرح شد که آنها هم حق بود ولى در دو قسمت اخیر الیاس با تمام گفته هایش طرد شد که از آن جمله است صحبتهایى که درباره خلوت در ابتداى سریال بیان شد و همچنین گفتارهایى که درباره شئون امام و ماموم در آن قسمت که نماز را سه رکعتى خواندند.درباره این سریال و دیگر سریالها نکات زیاد دیگرى وجود دارد که براى جلوگیرى از تطویل کلام از بیان آنها احتراز مى شود فقط یادآور مى شویم که براى یافتن تاثیرات شگرف فرهنگى این سریال مى توانید به صفحه حوادث روزنامه هاى ایران و همشهرى تاریخ دوشنبه 23مهرماه مراجعه کنید تا ببینید چطور یکى به دستور شیطان با کلنگ برادرش را مى کشد و دیگرى به دستور الیاس در کفشهایش مواد جاسازى مى کند و ... که البته بازتابهاى پیامکى این سریال مجال جداگانه اى را براى بررسى مى طلبد.

در پایان باز هم تکرار مى شود که در شرایط کنونى ، پرداختن به موضوعات ماورائى مهم و ضرورى است به شرطى که اولا با رعایت ضوابط و اصول اسلامى باشد و نه توراتى - هالیوودى و ثانیا پیش از پرداختن و بزرگنمایى شیطان به ترسیم و نمایش الگوهاى حق انسانى و اسلامى بپردازیم.

باید باور کنیم اگر کره اى ها با تنها یک سطر از تاریخ خود مى توانند حدود 60 قسمت درباره جواهرى در قصر را چنان بپرورانند که علاوه بر دیگر کشورها براى ایران ما اوشین دومى بتراشند که حاضر باشیم براى آوردن مانکن معلوم الحال شرکت ال جى به ایران رقمهاى هنگفتى را از بیت المال هزینه کنیم و همزمان با افتخار به این رفتار عجیب خود از هزاران شخصیت و الگوى تاریخ خود غفلت کنیم.براى نمونه آیا اگر هزینه هاى فوق العاده اى را براى ساخت پویا نمایی(انیمیشن) هاى زیبا و جذاب در حد رقابت با کارتونهاى هالیوود هزینه مى کردیم و شاهنامه ها و دیگر آثار فرهنگى خود را به دنیا عرضه مى نمودیم آیا مجبور بودیم این روزها براى اثبات ایرانى بودن مولوى و رودکى و... این همه تکاپو کنیم؟ پنج شنبه گذشته یکى از اساتید در جلسه سخنرانى خود گله مى کرد چرا من به عنوان یک سخنران فرهنگى کشور براى نشان دادن چهره صلاح الدین ایوبى مسلمان کرد ایرانى براى شما سراغ آرشیو فیلمهاى هالیوود رفته و بخشهایى از فیلم پادشاه بهشت)Kingdom of Heaven( را به شما نشان بدهم ؟ و این در حالى است که کم نیستند از این دست شخصیتها در فرهنگ اصیل، کهن و بى مانند ایرانى - اسلامى ما و موضوعات بسیارى مى توانند براى ترویج، صدور و گسترش این فرهنگ مورد استفاده قرار گیرند به شرط آنکه ما راه را گم نکرده و آن گونه و آنقدر که شایسته است همت بورزیم.