بررسی سیر تکوینی شعر آیینی در ادب پارسی -بخش اول

¤ اشاره:
بصیرت: با پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357 و استقرار نظام مقدس جمهوری اسلامی، به یکباره همه بنیان های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه دچار تحول و تطور گردید. تکانه هایی که از وقوع انقلاب اسلامی در همه ارکان جامعه ایجاد شده بود، رفته رفته به پیکره ادبیات نیز سرایت کرد و ادبیات معاصر در یک دگردیسی ناگزیر، به هویت جدیدی دست یافت.
با فروکش کردن هیجانات و التهابات سال های اول انقلاب و ایجاد ثبات سیاسی در کشور، نیاز به ادبیاتی متجانس و همگون با دین وارزش های دینی به شدت احساس می شد. این احساس نیاز، نسل شاعران جوان و نوجوی انقلاب را به تکاپو واداشت تا با رویکردی اجتهادگونه به دین و با بهره گیری از میراث بی بدیل و ماندگار «قرآن و عترت» به خلق و آفرینش آثار دینی اهتمام کنند. تأسیس حوزه «اندیشه وهنر اسلامی»- حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی فعلی- توسط جمعی از شاعران و نویسندگان معتقد و دین باور در سال های اول انقلاب نیز دقیقاً در راستای پاسخگویی به این مطالبه برحق جامعه بود.
با تأسیس حوزه هنری، بستری سالم و مناسب برای خلق آثار ارزشمند ادبی و هنری و متناسب با نیاز انقلاب فراهم شد. با شروع جنگ تحمیلی در سال 59، از بطن شعر انقلاب، نوزادی به نام «شعر دفاع مقدس» متولد شد. شعری حماسی و رزمنده که برای ایجاد شور انقلابی و تهییج جوانان برای حضور در جبهه های حق علیه باطل ضرورت داشت. بعد از پایان یافتن جنگ و ایجاد امنیت و ثبات سیاسی در کشور، از آنجا که جمهوری اسلامی براساس دین و آموزه های دینی پایه گذاری شده بود، رفته رفته نگاه شاعران به شعر دینی معطوف گردید که مرکز ثقل این گونه ادبی «بزرگان دینی» بودند. البته تاریخ تولد این گونه ادبی که امروز باعنوان «شعر و ادب آیینی» از آن نام برده می شود، به صدر اسلام برمی گردد. درواقع باید گفت که با ظهور اسلام در شبه جزیره عربستان، شعر مذهبی نیز پا به عرصه وجود نهاد و شاعران نامداری چون: حسان بن ثابت، کمیت اسدی، فرزدق، دعبل خزاعی، سیداسماعیل حمیری، ابوالاسود دئلی، کعب بن زهیر، عمربن سالم و عبدالله بن غالب اسدی و... با تشویق و ترغیب پیامبر(ص) و خاندان رسالت دست به خلق و آفرینش آثار ادبی زدند. از این منظر، باید سرچشمه «شعر آیینی» را در صدر اسلام جست. شاعران مسلمان پارسی زبان نیز از سده سوم هـ.ق به بعد، هریک به سهم خود بر این گنجینه زوال ناپذیر افزوده اند. شاعران آیینی بعد از انقلاب نیز با خلق آثار ادبی فاخر و مانا، نقش مؤثری در غنابخشی به این گونه از ادبیات داشته اند و امروز نیز این میراث نادر وبی بدیل را با آفرینش ها و زایش های جدید، چون جان عزیز گرامی می دارند.
امروز با گذشت سه دهه از پیروزی انقلاب اسلامی، این مولود خجسته که دوران کودکی و نوجوانی خود را با سربلندی پشت سر گذاشته و با نام «شعر و ادب آیینی» در فضای ادبیات معاصر ایران قامت برافراشته است، به عنوان یک گونه ادبی مستقل و ارجمند، به رسمیت شناخته شده و به همت شاعران مؤمن و دین باور، همچنان در مسیر باروری و بالندگی به راه خود ادامه می دهد.
این گفتار که عنوان «بررسی سیر تکوینی شعر آیینی در ادب پارسی» را بر پیشانی خود دارد، در حکم قطره ای از دریاست و بدیهی است که قطره آوردن از دریا هنر نیست، ولی امید آن دارم که به برکت انفاس سحرخیزان، و دعای خیر شما خوبان، این برگ سبز درویشانه، آغازی بر پژوهش ها و تحقیقات بعدی این کوچک ترین در این زمینه باشد، تا به لطف حضرت دوست در آینده نزدیک بتوانم گام های دیگری را در این مسیر نورانی بردارم- ان شاءالله
همتم بدرقه راه کن ای طایر قدس
که درازست ره مقصد و من نوسفرم
تعریف شعر آیینی
شعر آیینی، شجره طیبه ای است که ریشه در حقایق و معارف ناب اسلامی و قرآنی دارد و از چشمه فیاض «غدیر» و «عاشورا» آب می خورد. شاعران آیینی نیز پیروان صادق طریقت و شریعت نبوی اند و با اقتداء بر پیامبر خاتم، حضرت رسول اکرم (ص) در مسیر تبلیغ و ترویج ارزش هایی چون: صلح، آزادی، عدالت، تکریم کرامت های انسانی، احیای مکارم اخلاقی، بیدارگری و رستگاری انسان و جهان گام برمی دارند.
شاعران آیینی سینه خود را کشتزار محبت و معرفت آل الله (علیهم السلام) قرارداده اند و همواره در طول تاریخ رسالتی پیامبرگونه برای خود قایل بوده اند. رسالت این شاعران: بیان حقایق و معارف دینی، مبارزه با مظاهر کفر و شرک و نفاق، افشای مظالم و مفاسد حکومت های نامشروع اموی و عباسی، به تصویرکشیدن مظلومیت خاندان رسالت و ذکر مصا یب آنان، مدح و منقبت بزرگان دینی، و در یک کلام «بیدارگری» بوده است.
پیامبر گرامی اسلام، حضرت محمد مصطفی (ص) در خطاب به شاعرانی از این جنس، و در تأیید و تشویق آنان به حرکت در این مسیر نورانی فرموده اند:
«وقتی به وسیله شعر با مخالفین به مخالفت بر می خیزید، مانند مجاهدانی هستید که تیرها را به سمت دشمن پرتاب می کنید». (1)
و یا در جای دیگری می فرمایند: «مشرکین و آنانی را که از طریق حق دور هستند، هجو کنید. زیرا در این هنگام روح القدس همراه شماست». (2)
از همین رو خاندان رسالت، شاعران متعهد و رسالت مدار را تکریم و تعظیم می فرمودند و شاعران با دریافت صله مورد تفقد و اکرام ایشان واقع می شدند، که این امر نشانگر جایگاه رفیع و بلند مرتبه «شاعران آیینی» در جامعه اسلامی است.
پیشگامان و پرچمداران شعر آیینی در اسلام
با استناد به اسناد و شواهدی که از صدر اسلام به جا مانده و همچنین با مراجعه به منابع مستند تاریخی و پژوهش های محققان و اندیشمندان اسلامی، بی هیچ تردیدی باید گفت که پیشگامان شعر آیینی شعر آیینی در اسلام، خاندان رسالت (علیهم السلام) بوده اند. منهای قرآن که آیات آن سرشار از آرایه های کلامی و ادبی است و معجزه پیامبر اکرم (ص) به شمار می آید، اگر به مرور تاریخ زندگی ائمه معصومین بپردازیم، عنایت و تعلق خاطر آنان را به شعر متعهد به عنوان ابزاری قدرتمند برای دمیدن روح بیداری در کالبد جامعه در می یابیم و آثار منظومی که از آن بزرگواران برای ما به یادگار مانده، دلیل خوبی بر این ادعاست.
در بررسی تاریخ پرفراز و نشیب کربلا، این نکته بر ما معلوم می گردد که امام حسین (ع)، اهل بیت و یارانش در زمره اولین شاعران آیینی بوده اند که با سر دادن رجزهای حماسی و خواندن اشعار پایداری، روحیه دشمنان را تضعیف کرده و با تقویت اعتماد به نفس در جبهه حق، مقدمات شکست دشمن و پیروزی حق را فراهم می کردند. بعد از واقعه عاشورا نیز حضرت فاطمه زهرا (س) جز اولین مرثیه سرایان عاشورا بوده است.
برای نمونه شعری منسوب به امام علی (ع) را که در آن به پیشگویی واقعه کربلا پرداخته است با هم می خوانیم:
کانی بنفسی و اعقابها
و بالکربلا و محرابها
فتحضب منا اللحی بالدما
خضاب العروس با ثوابها
اراها و لم یک رای العیان
و اوتیت مفتاح ابوابها
مصایب تاباک من ان ترد
فاعدد لها قبل منتابها
سقی الله قائمنا صاحب
القیامه والناس فی دابها (3)
ترجمه:
1- گویی که خود وپی آیندگان من اینک در کربلا و آوردگان آنیم.
2- و ریش هامان به رنگ جامه های عروسان به خون رنگین است.
3- می بینمش، نه به دیدن چشم، که کلید درهای آن را به من داده اند.
4- رنج هایی که باز پس نتوانی شان زد. پس زان پیش که آیند. برایشان آماده باش.
5- آفرین خدا بر قائم زمان، صاحب آن قیامت، آن گاه که مردم در رنج های خویشند.
تقسیم بندی شعر آیینی
شعر آیینی را به اعتبار موضوع وممدوحه در دو شاخه اصلی می توان بررسی کرد:
1- به اعتبار موضوع (شعر معرفتی)
2- به اعتبار ممدوح (شعر ستایشی و مرثیه ای)
شعر معرفتی: شعری است که مضمون و موضوع اصلی آن تعمیق معرفت دینی، خودشناسی و خداشناسی است. تلاش شاعران آیینی در این حوزه معطوف به بسترسازی برای تربیت و پرورش «انسان کامل» است. انسانی کامل و «خداگونه» که به تعبیر قرآن کریم «خلیفه و جانشین خداوند» بر روی زمین است.
شعر معرفتی به زیرشاخه های: توحیدی، عرفانی،اخلاقی، حماسی و سیاسی - اجتماعی تقسیم می شود که در همه آنها «تعمیق معرفت دینی» و به فعلیت در آوردن جوهره انسانی برای رسیدن به قله «انسان کامل» هدف اصلی است.
از شاعران نام آور این شاخه ازشعر آیینی به اسامی زیر
می توان اشاره کرد: فردوسی (حماسی)، ناصرخسرو (اخلاقی)، ابوسعید ابوالخیر، سنایی، عطار، مولوی، شیخ بهایی، عمان سامانی (عرفانی)، نظامی گنجوی (نیایشی و توحیدی)، بیدل دهلوی (عرفانی، فلسفی)، سعدی و حافظ (عرفانی، سیاسی، اجتماعی) و...
رضا اسماعیلی