راهکارهای مقابله با تحریم اقتصادی

تحریم ایران در گذر زمان
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، یکی از اقدامات خصمانه آمریکا برای مهار ایران، اقدام به تحریم اقتصادی علیه ایران بود. در دوره ریاست جمهوری کارتر، ایران چهار مرتبه تحریم شد: این تحریم ها شامل ممنوعیت واردات نفت، مسدود شدن دارایی های ایران، ممنوعیت صادرات به ایران و ممنوعیت واردات از ایران بود. اولین تحریم اقتصادی آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران درسال 1980در واکنش به گروگان گیری سفارت آمریکا انجام گرفت.
با اشغال لانه جاسوسی آمریکا و گروگان گیری جاسوسان، به اوج خود رسید. در تاریخ 4نوامبر 1979(13/8/1358) سفارت آمریکا درتهران به دست دانشجویان پیرو خط امام تسخیر شد. درپاسخ به این عمل، جیمی کارتر رئیس جمهور وقت آمریکا، وضعیت فوق العاده ملی و انسداد اموال و دارایی های دولت ایران را اعلام کرد و درتاریخ 7 آوریل 1980 فروش و عرضه هرگونه کالا و خدمات، به جز مواد غذایی و دارویی، به ایران را ممنوع کرد.
پس از آن در 17آوریل 1980 وارد نمودن هرگونه کالا از ایران نیز ممنوع شد. با نامیدن ایران به عنوان حامی تروریسم در ژانویه 1984 یک دور جدید از تحریم های تجاری براساس قوانین ایالات متحده علیه ایران وضع گردید. (1)
در طول جنگ ایران با عراق، آمریکا تلاش گسترده ای را برای جلوگیری از فروش تجهیزات نظامی به ایران سازمان داد تا مانع از پیروزی ایران درجنگ علیه عراق گردد. پس از پایان جنگ ایران - عراق درسال 1988 به منظور جلوگیری از قدرت روبه افزایش جمهوری اسلامی ایران در منطقه، دولت آمریکا مجددا اقدام به تنگ کردن حلقه تحریم اقتصادی ایران نمود.
انواع و اهداف تحریم
تحریم به معنای حرام کردن و منع کردن است. (2) تحریم اقتصادی عبارت است از ممنوع کردن مبادله اقتصادی با یک کشور به منظور تأمین اهداف سیاسی.
تحریم های اقتصادی از جهت هدف، دو نوع هستند:
اول، تحریم اقتصادی به منظور بی ثبات کردن رژیم سیاسی کشور هدف است که در واقع برگرفته از تضاد درمنافع استراتژیک کشور تحریم کننده و کشور هدف می باشد. این نوع تحریم برای تغییر رژیم کشور هدف است؛ دوم، تحریم اقتصادی برای برخی رفتار سیاسی یا اقتصادی کشور هدف صورت می گیرد. این نوع تحریم به مراتب ملایم تر از نوع اول است. (3)
آمریکا در درجه اول به منظور تغییر حکومت اسلامی در ایران، اقدام به تحریم نمود و پس از ناامیدی از تغییر حکومت برای تغییر رفتارهای سیاسی ایران که مغایربا منافع آمریکاست، دامنه تحریم ها را گسترش داد.
تقسیم بندی دیگری می توان از جهت «منشأ» تحریم نیز در نظر داشت:
اول، تحریم یک جانبه در این نوع تحریم کشور فرستنده تحریم براساس تصمیم یک طرفه خود تحریم را اعمال می کند؛ دوم، تحریم چند جانبه که از سوی چندکشور علیه کشور هدف صورت می گیرد. سوم، تحریم سازمان ملل است که به وسیله شورای امنیت اعمال می شود4.
تحریم های ایران اغلب به صورت یک جانبه از سوی آمریکا صورت گرفته است. گرچه آمریکا با توجه به نفوذ خود در برخی کشورها، ایران را به صورت چندجانبه در مبادله برخی کالاها، تحریم نموده است.
آثار تحریم
با تحریم اقتصادی ایران توسط آمریکا مشکلات اقتصادی برای ایران به وجود آمد، خصوصاً با توجه به نوپا بودن انقلاب و مشکلات خاص مربوط به آن، فشار مضاعفی بر مردم و مسئولان ایجاد شد؛ برخی از این مشکلات مربوط به تولیدکنندگان داخلی بود که دسترسی آنان به بازارهای مواد اولیه و یا بازارهای فروش محصولات خود در خارج از کشور به حداقل رسید؛ لذا تغییرات مهمی در الگوهای اقتصادی ایجاد شد، اولویت مبادله تجاری با کشورهای هم جوار مسلمان، گسترش صادرات غیرنفتی، حمایت از تولیدات داخلی و ایجاد الگوهای مصرف اسلامی به عنوان اصول اقتصادی انقلاب تبیین گردیدند و آن چنان که امام خمینی نیز تبیین کرده بود.
اقتصاد ایران دوران جدیدی را آغاز می کرد که جلوگیری از غارت منافع ملت را در پی داشت: «آنچه از نظر اقتصادی موردنظر ماست، جلوگیری از غارت منافع ملت است، نه قطع روابط اقتصادی با کشورهای جهان، منافع حاصل از فروش منابع ارضی باید به مصرف پیشرفت های اقتصادی ما برسد و در این جهت ما قطعا با جهان صنعتی در رابطه کامل خواهیم بود، ولی حق تصمیم گیری برای جهتی که اقتصاد ما انتخاب خواهد کرد به عهده خودمان است.»5
برخلاف انتظار آمریکا ادامه تحریم های اقتصادی، آثار چندانی براقتصادجمهوری اسلامی ایران نداشته حتی موجب شده است که ملت ایران با تکیه بر نیروی ایمان و استعدادهای درونی خود و پیروی از ولایت فقیه، تهدیدهای دشمنان را به فرصت پیشرفت استقلال و خودباوری تبدیل کرده است؛ بنابراین، ملت بزرگ ایران نه تنها از تحریم اقتصادی زیانی ندید بلکه آن را به عاملی برای عزت و اقتدار خود تبدیل نمود.
یک بررسی انجام شده به وسیله یک اقتصاددان ایرانی در آمریکا نشان می دهد که اقتصاد ایران تحت تحریم های آمریکا در برخی موارد حتی سالم تر و باثبات تر از بسیاری از کشورهای در حال توسعه ای است که آمریکا به آنها کمک کرده است6.
علاوه بر این ها هدف آمریکا از تحریم های اقتصادی خسارت زدن به ایران و در تنگنا قراردادن ایران بود؛ اما خود آمریکا و شرکت های اقتصادی آمریکا بیشتر متضرر شدند.
شرکتهای نفتی آمریکا در سال 1994 نزدیک به 5/3 میلیارد دلار نفت خام از ایران خریداری کرده اند. برآوردها نشان می دهد که تحریم های آمریکا بر ایران، و چند کشور دیگر، سالانه 7 میلیارد دلار خسارت جانبی بر آمریکا وارد می کنند و باعث از بین رفتن 000/200 شغل در این کشور می گردند. مطالعه انجام شده به وسیله مؤسسه اقتصاد بین المللی، حاکی از این است که هزینه تحریم های وارده بر شرکت های آمریکایی در سال 1995 به تنهایی در حدود 15 تا 19 میلیارد دلار بوده است7.
با وجود تهدیدات آمریکا و غرب مبنی بر اعمال تحریم اقتصادی علیه ایران، تقاضای جهانی برای خرید نفت از ایران رو به افزایش است. بازار جهانی انرژی به نفت ایران نیاز دارد. در صورت کاهش صادرات ایران، قیمت جهانی نفت افزایش خواهد یافت؛ همچنان که چندی پیش با قطع صادرات نفت ایران به دو کشور اروپایی شاهد مشکلات داخلی آنان بودیم.
راه‌کارهای مقابله با تحریم
1- صبر و استقامت
تحریم همواره یکی از حربه های دشمنان بوده است. در زمان پیامبر اکرم(ص) یکی از حربه های مهم مشرکان در تنگنا قراردادن آن حضرت و مؤمنان به وی بودند؛ لذا سه سال آنان را در شعب ابی طالب محاصره اقتصادی کردند؛ این سخت گیری ها به حدی بود که کودکان غالبا از شدت گرسنگی می گریستند8؛ اما صبر و ایستادگی بی نظیر پیامبر(ص) و دیگر مسلمانان موجب شد همه مشکلات را تحمل کنند در نتیجه توانستند نهال نوپای حکومت اسلامی را از خطرات حفظ نمایند.
قرآن کریم می فرماید: «واذکروا اذ انتم قلیل مستضعفون فی الارض تخافون ان یتخطفکم الناس فآواکم و ایدکم بنصره و رزقکم من الطیبات لعلکم تشکرون» (انفال/ 26) و به خاطر بیاورید هنگامی را که شما در روی زمین، گروهی کوچک و اندک و زبون بودید آن چنان که می ترسیدید مردم شما را بربایند! ولی او شما را پناه داد و با یاری خود تقویت کرد و از روزی های پاکیزه بهره مند ساخت شاید شکر نعمتش را بجا آورید!
بنابراین با ایمان به خدا و صبر و استقامت می توان محاصره دشمن را در هم شکست و درهای نعمت های الهی را به روی جامعه گشود، البته در این راه تقوا و ایمان جمعی لازم است،9 چنانکه قرآن می فرماید: «و لو ان اهل القری آمنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض و لکن کذبوا فاخذناهم بما کانوا یکسبون»(اعراف/96) «و اگر اهل شهرها و آبادیها، ایمان می آ وردند و تقوا پیشه می کردند، برکات آسمان و زمین را بر آنها می گشودیم ولی (آنها حق را) تکذیب کردند ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم.»
2. تولید ملی و حمایت از سرمایه داخلی
برای گریز از تأثیرات منفی تحریم باید به موضوع تولید ملی و داخلی توجه بیشتر صورت گیرد و با توسعه منابع صنعتی، تجاری، کشاورزی، متنوع کردن شرکای تجاری، ایجاد تنوع در اقلام صادراتی و از همه مهم تر توجه به نیروی انسانی کارآمد و رعایت حقوق آنان، و نیز توجه به مراکز پژوهشی کشور، گام های عملی در این راستا برداشته شود.
حضرت آیت الله خامنه ای در تبیین نامگذاری امسال بعنوان «سال تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی» خاطرنشان کردند: «جمع بندی از حرکت خوب کشور به سمت اهداف والا و امکانات و شرایط موجود و همچنین تمرکز بدخواهان نظام اسلامی بر مسائل اقتصادی، نشان می دهد که حمایت از تولید ملی یک نیاز ضروری در شرایط کنونی است».
مقام معظم رهبری همچنین در پیام نوروزی خود با تأکید مجدد بر لزوم حمایت عملی از تولید ملی و با اشاره به نقش عمده دولت در این موضوع و همچنین نقش تسهیل کننده مجلس در این خصوص، افزودند: «مجلس و دولت باید با همکاری صمیمانه برای حمایت از تولید ملی، گام های عملی بردارند.»
باوجود دشمنانی چون آمریکا، برای فائق آمدن بر مشکلات تحریم های اقتصادی و نوسانات بحران زای بازار بین المللی، باید به امکانات داخلی خود بیشتر توجه نماییم و با استفاده بهینه از سه عامل مهم اقتصادی: 1.استفاده از منابع زیرزمینی، 2. پیشرفت های علمی و فناوری، 3.جدیت در کار و تلاش و تولید، زمینه رسیدن به سطح توسعه یافتگی را فراهم نماییم. بحمدالله کشور ما دارای ذخایر و معادن زیر زمینی فراوان، دارای آب و هوای مناسب و سرشار از نعمات الهی است.
ایران به عنوان یکی از مهم ترین کشورهای برخوردار از ذخائر هیدروکربن، اهرم قدرتی کمیاب دارد. امروز شرکت ملی نفت ایران به عنوان یکی از بزرگ ترین شرکتهای نفتی جهان مطرح است. در رده بندیهای جهانی، همواره جزو چهار شرکت بزرگ نفتی جهان قرار داشته است.
با استفاده از ابزار نفت خام و اثر درآمدی آن می توان دیگر عوامل توسعه اقتصادی را تقویت نمود و نیز با استفاده از انرژیهای هیدروکربن برای سوخت و بعنوان مواد خام صنایع پتروشیمی، فولاد و دیگر صنایع انرژی بر، قادر به تقویت بنیه اقتصاد گردد که در چارچوب استراتژی جایگزینی صادرات مواد خام می گنجد. این استراتژی ضمن تنوع بخشیدن به مصارف نهایی و واسطه ای انرژی در داخل، موجب تنوع اقلام صادراتی و کاهش وابستگی به عواید نفتی می گردد10.
کشورمان از لحاظ پیشرفت های علمی، فناوری و پزشکی در جایگاه خوبی قرار دارد؛ به عنوان نمونه انرژی هسته ای تکنولوژی آن تاکنون تنها در انحصار قدرت های بزرگ صنعتی- نظامی بود. پیشرفت های ایران در زمینه انرژی هسته ای تعادل قدرت را به هم زده است؛ از این رو آمریکا و غربیان تمام تلاش خود را برای توقف آن به کار بسته اند. همچنین ایران در نانو تکنولوژی، سدسازی، راه سازی، کشاورزی و... پیشرفت های چشمگیری داشته است و بعد از گذشت سی سال از تحریم های دشمنان انقلاب اسلامی، حرکت ملت ایران به سوی آرمانهایش پرشتاب تر شده است.
انتظار می رود همه مسئولان خصوصا مسئولان سه قوه مقننه، مجریه و قضائیه برای ساختن ایران اسلامی آن گونه که شایسته است، همت مضاعفی ایجاد شود و با ارتباط خوب میان مردم و مسئولان و اعتماد به هم، زمینه شمول عنایت خداوند و فائق آمدن بر مشکلات را فراهم نماییم؛ از این رو باید مسئولان برای حمایت از تولیدکنندگان از واردات قاچاق کالاها جلوگیری نمایند، برای ریشه کنی زمینه های فساد مالی در بیت المال، چاره ای بیندیشند، بستر لازم برای اطمینان سرمایه گذاران داخلی و خارجی به عمل آورند، نظارت لازم بر استاندارد بودن کالاها داشته باشند تا اطمینان و اعتماد مردم به تولیدات داخلی جلب شود.
همچنین مجلس شورای اسلامی در مصوبات خود حمایت از سرمایه و کار ایرانی را مورد توجه قرار دهد؛ البته همچنان که مقام معظم رهبری بیان نمودند: «در تحقق شعار تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی همه مسئولند» به خصوص در ارتباط با فرهنگ سازی، نیاز به عزمی عمومی و ملی احساس می شود تا به تدریج مصرف کالای ایرانی به عنوان یک فرهنگ عمومی درآید؛ به گونه ای که جز در مواردی که جنس مشابه داخلی وجود ندارد، کالای خارجی مصرف نشود.
برای ایجاد این فرهنگ، رسانه ها، مطبوعات و مسئولان فرهنگی و آموزشی کشور وظیفه ای سنگین به عهده دارند تا با آموزش و تبلیغ در مورد مصرف کالای ایرانی، این روحیه در مردم ایجاد شود.