بررسی مواضع متغیر ترکیه در بستر تحولات خاورمیانه

(روزنامه آسمان آبي ـ 1396/06/15 ـ شماره 57 ـ صفحه 14)

ترکیه بر مبنای منافع ملی و فراملی‌اش و برای افزایش سهمش از مناقشات خاورمیانه از تاکتیک‌های متفاوتی پیروی می‌کند، سیاستی که موجب‌شده از آنکارا ‌به‌عنوان متحدی که به اتحادش اعتمادی نیست، یاد ‌شود. ترکیه زمانی در اردوگاه غرب قرار گرفت و همصدا با ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا، خواستار برکناری بشار اسد شد، اما به ناگاه مواضعش را تغییر داد و با نزدیکی به روسیه همگام با مسکو و تهران توانست در تحولات منطقه به‌ویژه در میدان جنگ سوریه نقش برجسته‌ای ایفا کند.

رابطه‌ای بر مبنای فایده

انحلال جماهیر شوروی در سال 1991 را می‌توان آغازی بر بهبود روابط سیاسی و اقتصادی میان آنکارا و مسکو دانست، تا آن‌جا که روسیه به بزرگ‌ترین منبع تأمین انرژی ترکیه تبدیل شد. با این حال روابط دو کشور درگیر فراز‌و‌نشیب‌های فراوانی بود. در میانه بحران سوریه، مسکو و آنکارا هرکدام برابر تنش‌های حاکم بر این کشور موضع متفاوتی را اتخاذ کردند. روسیه از دولت سوریه حمایت می‌کرد و ترکیه خواستار برکناری بشار اسد بود. با این حال پس از وقوع کودتای نافرجام ترکیه، رهبران آنکارا مواضع خود در عرصه سیاست خارجی را تغییر داده و در کنار روسیه ایستادند. چرخش مواضع ترکیه درحالی رخ داد که روابط روسیه و اتحادیه اروپا، به‌دلیل سیاست‌های تهاجمی مسکو در شرق اروپا درگیر تنش‌های جدی شده بود. از همین‌رو این تغییر تاکتیک و تلاش ترکیه برای نزدیکی به روسیه موجب تنش‌های جدی در روابط میان متحدان پیشین شد. با این‌حال همان‌گونه که کریستین مولن، استاد دانشگاه هاروارد و تحلیلگر روابط بین‌الملل می‌گوید: «روابط دیپلماتیک ترکیه و سوریه بر مبنای رابطه خطی سود و فایده تعریف شده است، در شرایط کنونی تنش‌های حاکم بر منطقه معادلات را به‌گونه‌ای چیده که این دو بازیگر از کنار هم بودن سود بیشتری خواهند برد.»

تعریف متفاوت از تروریسم

جنگ جهانی دوم و آغاز جنگ سرد شرایط را برای برقراری روابط دوجانبه میان ترکیه و آمریکا فراهم کرد. رابطه دیرینه این دو کشور، اما سال 2003 همزمان با عملیات نظامی آمریکا در جنگ عراق کاهش یافت. با آغاز تنش‌ها در خاورمیانه، به‌ویژه در خاک سوریه، این دو بازیگر بار دیگر به یکدیگر نزدیک شدند؛ چراکه در سال‌های نخست درگیری‌ها، اهداف مشترکی را دنبال می‌کردند، اما با برجسته‌تر شدن نقش ترکیه در جنگ سوریه و حضور نظامی این کشور شمال این کشور جنگ‌زده آن هم به بهانه مقابله با تروریست‌های داعش، اختلاف‌های ترکیه و ایالات‌متحده آغاز شد. ترکیه از رهبران آمریکا می‌خواست حمایت از کردهای سوریه را متوقف کند، خواسته‌ای که نه دوران ریاست باراک اوباما پذیرفته شد نه در دوران ریاست ترامپ. با این حال می‌توان گفت مبارزه با تروریسم تنها نقطه مشترکی است که آنکارا و واشنگتن را در بستر تنش‌های کنونی و کنار هم قرار می‌دهد. اما ترکیه بیش از آن‌چه که بر مبارزه علیه داعش و نیروهای تروریستی در سوریه تمرکز کند، خواهان مقابله با کردهای سوری است. در این میان بی‌توجهی واشنگتن به درخواست آنکارا مبنی بر استرداد فتح‌الله گولن، رهبر جریان گولنیسم که به باور اردوغان کودتای 15‌جولای را طراحی و اجرا کرده بود نیز به تنش‌های میان این دو بازیگر دامن زده است.

فصل تازه در روابط تهران-آنکارا

روابط میان ترکیه و ایران دستخوش تحولات بسیاری بوده است. گرچه طی سال‌های اخیر تعاملات سیاسی تبادلات تجاری این دو همسایه روند رو به رشدی را سپری کرده و ترکیه همواره تلاش کرده است در قبال ایران با کشورهای منطقه‌ای و خارمیانه‌ای نقش میانجی را ایفا کند، اما سیاست‌های این کشور در قبال همسایگانش در خلال بحران سوریه تنش‌های زیادی را رقم زد. تحولات خاورمیانه و تفاوت دیدگاه این دو بازیگر منطقه‌ای به درگیری‌های حاکم بر سوریه و یمن به محور اصلی اختلاف‌های میان این دو بازیگر تبدیل شده بود. موضع‌گیری‌های مقامات ترک درباره مبارزه ایران با تروریسم در منطقه، همکاری‌های آنکارا و رژیم صهیونیستی و استقرار موشک‌های ناتو در ترکیه روابط تهران و آنکارا را با فراز‌ونشیب‌هایی روبه‌رو کرد، با این‌حال طی دیدارهای اخیر مقامات ایران و ترکیه این احتمال وجود دارد که هم‌پوشانی دیدگا‌ه‌های این دو بازیگر به اقداماتی مشترک در منطقه منجر شود. اخیرا سرلشکر باقری، رئیس کل ستاد نیروهای مسلح به ترکیه سفر کرد و علاوه‌بر دیدار با همتای نظامی‌اش با رجب‌طیب اردوغان دیدار داشت، این نخستین‌باری بود که پس از وقوع انقلاب اسلامی یک مقام ارشد نظامی با رئیس‌جمهوری ترکیه دیدار داشته است، این دیدار حاکی از منافع مشترک دو بازیگر قدرتمند منطقه‌ای بود که فارغ از اختلاف‌نظرها در یک اردوگاه واحد قرار گرفتند.

سیاست دوگانه در سوریه

پیش از آغاز ناآرامی‌ها در سوریه، روابط دیپلماتیک دمشق و آنکارا فارغ از تنش‌های جدی بود، اما عوامل متعددی چون حمایت حزب عدالت و توسعه از تفکر اخوان‌المسلمین، سودای احیای امپراتوری عثمانی و همچنین مسئله کردهای سوریه موجب شد روابط دیپلماتیک دو کشور درگیر تنش‌های جدی شود تا جایی که با آغاز جنگ داخلی در سوریه، ترکیه هم‌صدا و همگام با کشورهای غربی در تلاش برای برکناری بشار اسد، رئیس‌جمهوری سوریه و تغییر دولت بود. با سقوط جنگنده ترکیه توسط نیروهای ارتش سوریه در سال 2012 تنش‌ میان این دو همسایه اوج گرفت. با این‌حال ترکیه پس از نزدیکی به روسیه مواضعش نسبت به دولت سوریه را تغییر داد. پس از آن‌که آنکارا به ائتلاف روسیه و ایران پیوست توانست زمینه را برای ایفای نقشی برجسته در تحولات سوریه ایفا کند. از همین‌رو نظامیان ترکیه در شمال سوریه مستقر شدند و اندکی بعد به بهانه مقابله با گروه تروریستی داعش تا نزدیکی رقه پیشروی کردند. با این‌حال دولت سوریه دیگر به ترکیه اعتماد ندارد. رئیس‌جمهوری سوریه بر این باور است که رهبران آنکارا متحد حقیقی این کشور نیستند. بشار اسد باوجود حمایت مسکو از حضور نظامی ترکیه در خاک سوریه، آنکارا را به تجاوز به حاکمیت این کشور متهم کرد. دلیل این اظهارنظر را باید در سیاست‌های دوگانه ترکیه در ارتباط با مسائل منطقه جست‌وجو کرد.

اتحادی که متزلزل شد

عضویت ترکیه و عربستان سعودی در سازمان همکاری‌های اسلامی و سازمان تجارت جهانی را می‌توان یکی از دلایل نزدیکی این دو بازیگر قلمداد کرد، رابطه‌ای که از سال 1932 آغاز شد، اما اخیرا در راستای تنش‌های میان عربستان و متحدانش با قطر و حمایت ترکیه از دوحه پرتنش شده است. ریاض و آنکارا فارغ از اختلاف‌هایی که در ارتباط با مسائل و جریان‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای دارند تا یک سال گذشته نسبت به بحران سوریه موضع مشترکی اتخاذ کرده بودند. هر دو بازگیر خواهان برکناری بشار اسد بودند، اما ترکیه با نزدیک‌شدن به روسیه مواضعش را تغییر داد. پیروزی حزب اعتدال و توسعه در ترکیه، موجب شد تا این کشور نقش برجسته‌ای در سیاست‌های ریاض داشته باشد. در ابتدای بروز بحران سوریه، ترکیه با همراهی عربستان و قطر تلاش کردند تا با حمایت از گروه‌های شورشی و تروریستی مخالف حکومت سوریه، برابر ایران، سوریه و روسیه قرار گیرند. با این‌حال آنکارا طی یک سال اخیر سیاست حمایت از گروه‌های تروریستی در سوریه را کنار گذاشته و در جبهه ایران و روسیه قرار گرفته است.

اتحادی که فرونپاشید

روابط دوجانبه میان ترکیه و قطر در بستر سیاسی و نظامی تعریف می‌شود؛ پایگاه نظامی ترکیه در قطر، همکاری این دو کشور در سوریه پیش از پیوستن ترکیه به روسیه و حمایت دولت اردوغان از دوحه در بحران قطر گواهی براین مدعاست. دوحه و آنکارا در ژانویه 2015 بر سر تشکیل شورای همکاری‌های استراتژیک توافق کرده و در بحران سوریه نیز از یک سیاست پیروی کردند. این در حالی است که در بحبوحه بحران مصر هم شاهد همکاری‌های این دو بازیگر منطقه بوده‌ایم؛ چراکه دو کشور از حامیان اصلی تفکر اخوانی قلمداد می‌شوند. دو کشور ترکیه و قطر در سال 2001، پروتکل همکاری مشترک در زمینه‌های آموزش نظامی را امضا کردند که به موجب آن دوحه به‌عنوان کشور میزبان به ترکیه اجازه می‌دهد تا از بنادر، فرودگاه‌ها، اردوگاه‌ها، واحدهای نظامی و نهادهای امنیتی و تأسیسات نظامی قطر استفاده کند. بحران اخیر قطر با عربستان و متحدانش را می‌توان اوج همکاری‌های سیاسی و اقتصادی این دو کشور دانست؛ طی محاصره اقتصادی قطر از سوی برخی از کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس، ترکیه تلاش کرد با کمک‌رسانی و تأمین نیازهای اولیه مردم قطر، به دوحه برای مقابله با قحطی و بحران اقتصادی کمک کند.

https://asemandaily.ir/post/1044

ش.د9603748