چیستی و چگونگی مشارکت سیاسی دانشجویان / علیرضا محمدی

مشارکت سیاسی از مهم‏ترین و اساسی‏ترین مطالبات دانشجویی کشور است و نظام اسلامی نیز همواره بر ضرورت فعالیت سیاسی دانشجویان و مشارکت فعال و مثبت آنان در مباحث سیاسی تاکید دارد. «تبیین دقیق سیاسی بودن دانشجو، ضرورت و ویژگی ها و حدود آن در نظام اسلامی»، موضوع اصلی نوشته حاضر است
پیشگفتار
مشارکت سیاسی از مهم‏ترین و اساسی‏ترین مطالبات دانشجویی کشور است و نظام اسلامی نیز همواره بر ضرورت فعالیت سیاسی دانشجویان و مشارکت فعال و مثبت آنان در مباحث سیاسی تاکید دارد. بر این اساس، «تبیین دقیق سیاسی بودن دانشجو، ضرورت و ویژگی ها و حدود آن در نظام اسلامی»، موضوع اصلی نوشته حاضر است که در این زمینه تلاش می‏شود، از مباحثی پیرامون چیستی مشارکت سیاسی و عوامل و سطوح مختلف آن، زندگی سیاسی دانشجویان و عوامل و زمینه‏های موثر برآن، کارکردها و نقش دانشگاه و دانشجو، آموزه‏های اسلامی پیرامون ضرورت و چگونگی مشارکت سیاسی‏و ... استفاده شود.
یکم. تبیین سیاسی بودن دانشجو
دانشجوی سیاسی مطلوب در نظام اسلامی، به کسی گفته می‏شود که در دانشگاه، به درجه بالایی از بینش و درک سیاسی رسیده، در قبال سرنوشت خود، جامعه ومسائل سیاسی حساسیت لازم را نشان دهد. سیاسی بودن دانشجو بدین معناست که یک دانشجوی متعهد، تنها نباید در محور مسائل فردی وشخصی خود متمرکز باشد و از رویدادهای جامعه وجهان غافل گردیده، نسبت به آن بی تفاوت باشد، بلکه باید با اصول و مبانی منطقی و معقول، به تحلیل حوادث و رویدادهای جهانی و داخلی بپردازد و موضع مناسب و قاطع اتخاذ کرده و حساسیت لازم را دارا باشد. آن گونه که حضرت امام (ره)، همواره از دانشجویان و دانشگاهیان انتظار داشتند که همچون ناظری بصیر و آگاه، هوشمندانه و متعهدانه، عملکردها و تصمیم‏گیری‏ها را مد نظر گیرند و با نقادی دلسوزانه، خطا و لغزش احتمالی را گوشزد کنند و همچون مشاوران و کارشناسانی امین، مساعدت خویش را از دست‏اندرکاران و مجریان امور دریغ نکنند.
همچنین در رخدادها و مراحل حساس و تعیین‏کننده‏ای چون انتخابات، همراه با دیگر بازوان فکری جامعه، با ارائه ملاک‏ها و معیارهای صحیح، مردم را برای مشارکت و حضور موءثر در سرنوشت‏خویش مدد رسانند و در جهت‏گیری‏ها و خلق بسترهای اجتماعی - فرهنگی، تسهیل‏کننده راه تحکیم مقاومت ملی و انقلابی در برابر جهان‏خواران، امت اسلام را حامی و هادی باشند و به مدد قدرت فنی و دانش خویش، در تشخیص و افشای ترفندهای دشمنان، لحظه‏ای درنگ به خود راه ندهند.(1) مقام معظم رهبری نیز تصریح می‏کنندکه «مسئولیت‏بزرگ دانشجویان بسیجی، تحلیل درست، بررسی کارشناسانه و ریشه‏یابی مسائل اساسی کشور و جهان اسلام و حضور هوشیارانه، بانشاط و فعال در صحنه است».(2)
مشارکت سیاسی
مهم‏ترین و اساسی‏ترین خواست دانشجوی سیاسی، «مشارکت سیاسی» است؛ مشارکت سیاسی Political Participation))، در اصطلاح سیاسی، به معنای تلاش شهروندان، برای انتخاب رهبران خویش، شرکت موثر در فعالیت ها و امور اجتماعی و سیاسی و تاثیر گذاشتن بر صورت‏بندی و هدایت سیاست دولت است.(3) در واقع مشارکت سیاسی، مجموعه ای از فعالیت ها و اعمالی است که شهروندان به وسیله آن، در جست و جوی نفوذ یا حمایت از حکومت و سیاست خاصی هستند.(4)
افراد یک جامعه به سه گونه مختلف، با نظام سیاسی رابطه دارند:
1. بعضی تنها به سائغه حمایت و حفاظت از دولت عمل کرده رفتار خود را بر اساس نیازها و تقاضاهای حکومت تنظیم می‏کنند و در واقع مشارکت حمایتی Support participation)) دارند.
2. برخی در تلاش برای اصلاح یا تغییر نظام، یا حداقل تصمیم و جهت نظام حکومتی هستند.
3. برخی دیگر نیز، بر خلاف دو گروه فوق، مواضع انفعالی Passive)) یا بی طرفانه دارند. بعضی نویسندگان، سه نوع رفتار سیاسی یاد شده را به دو دسته عام مشارکت فعال و مشارکت انفعالی تقسیم کرده اند.(5)
سطوح مشارکت سیاسی
مشارکت سیاسی شهروندان، مفهومی سلسله مراتبی است؛ از سطوح متعددی تشکیل شده و تعیین کننده میزان شدت و ضعف مشارکت‏سیاسی افراد است.(6) در یک جمع بندی، مهم‏ترین این سطوح عبارت است از:
1. رأی دادن و شرکت در گزینش و انتخاب مسئولان سیاسی و اجتماعی.
2. آزادی بیان و شرکت در تشکل‏های فعال سیاسی و نقد و ارزیابی عملکرد نهادها، مسئولان و ساختار حکومتی.
3. نامزد شدن برای پست‏ها و کرسی‏های سیاسی و فعالیت آزاد انتخاباتی.
4. دخالت و مشارکت در تغییرات و اصلاحات درون‏ساختاری
5. اقدام و عمل برای تغییرات بنیادین نهادها و ساختارهای نظام حکومتی .
از آنجا که میزان تحقق سطح پنجم مشارکت‏سیاسی در مقایسه با سطوح دیگر، بسیار اندک است و معمولا مشارکت‏سیاسی، دخالت‏ها، فعالیت‏ها و مشارکت‏های درون ساختار و نظام سیاسی است؛ از این رو واژه «مشارکت‏سیاسی» غالبا در یکی از چهار سطح نخست مشارکت‏به‏کار می‏رود.(7)
عوامل مشارکت سیاسی
عوامل متفاوتی در میزان مشارکت‏سیاسی افراد و جوامع مختلف تاثیرگذار هستند.(8) بر اساس مدارک و شواهد فراوان، مشارکت سیاسی در تمام سطوح، بر طبق پایگاه اجتماعی- اقتصادی، تحصیلات، شغل، جنسیت، سن، مذهب، قومیت، ناحیه و محل سکونت، شخصیت و محیط سیاسی یا زمینه‏ای که در آن مشارکت صورت می‏گیرد، تفاوت دارد.(9) این عوامل معمولا در محورهایی نظیر وضعیت اقتصادی، سیستم و فرهنگ سیاسی و آداب و رسوم و باورهای دینی و مذهبی جمع بندی می‏گردد.(10)
دانشجویان و سیاست
بررسی رابطه دانشجویان با سیاست و شناسایی عوامل و زمینه های موثر بر آن، از ابعاد مختلف قابل تحلیل و ارزیابی است؛ از دیدگاه مارکوزه، هابرماس، فوکو، دانشجویان دارای سه ویژگی و خصیصه اصلی‏اند که می‏توانند پتانسیل و ظرفیت جنبش‏های اجتماعی جدید باشند:
1. خصیصه سنتی؛ دانشجویان جوان هستند و جوانی برای خود ویژگی‏هایی دارد. عمده‏ترین ویژگی جوانی این است که سن هیجان‏ها و انرژی‏های متراکم است که می‏خواهند، این انرژی متراکم و هیجان انباشته را در جایی تخلیه کنند؛ از این رو سن دانشجویی سن مقتضی تحرک و حرکت‏های انقلابی است.
2. ویژگی معرفتی؛ چون دانشجو با معرفت‏ها و اطلاعات تازه سر و کار دارد و از لحاظ روشی نیز متُد انتقادی و تحلیلی را دنبال می‏کند، به وضع موجود رضایت نمی‏دهد و با آن درگیر است. پرسش‏گر و انتقادگر است و این ویژگی موجب می‏شود که دانشجو به عنوان محور اصلی تحرکات اجتماعی شناخته شود.
3. دانشجو محافظه‏کار نیست؛ کسانی چون مارکوزه و دیگران می‏گفتند که طبقات اجتماعی، به علت وابستگی به کار، شغل و درآمد، محافظه‏کاراند، اما دانشجو چون کار و اشتغال ندارد، محافظه‏کار نیست؛ آرمان‏خواه است و در راه آرمانش هزینه می‏کند و به هزینه کردن، راحت رو می‏آورد.(11)
از نظر اقتصادی و اجتماعی، دانشجویان در جوامع معاصر، گروه‏های حاشیه نشینی هستند که در طی دوران دانشجویی، جایگاهی در درون شیوه تولید و متن روابط اقتصادی جامعه ندارند و به عنوان نیروی کار فوق‏العاده آینده، از منابع بخش عمومی یا بخش خصوصی ارتزاق می‏کنند.
از منظر اجتماعی ویژگی‏های زندگی دانشجویی عبارت است از: دور افتادگی از خانواده، احساس گسیختگی و آزادی در انتخاب راه زندگی، زندگی دسته جمعی در خوابگاه‏ها، زندگی‏نامطلوب جنسی و تراکم انرژی جنسی- حیاتی، دور افتادگی از متن واقعی زندگی اجتماعی(12).
چنین شرایطی در کنار بهره مندی از سن جوانی همراه با شور، هیجان و تحرک، وارد شدن در جرگه روشنفکری به دلیل آغاز به تحصیلات عالی و آشنایی نزدیک و نسبتاً نظام مند با مسائل اجتماعی و سیاسی، بهره‏مند بودن از فرصت تحلیل‏های دسته جمعی خوابگاهی پیرامون شرایط اجتماعی و سیاسی داخلی و جهانی و...، جنبش های دانشجویی را در وضعیتی قرار می‏دهد که اغلب خصلتی آرمانگرایانه می‏یابند.(13)
اساساً نوع زیست دانشجویی به گونه‏ای است که زمینه‏ای مساعد برای پیدایش جنبش‏های اجتماعی ضد سنتی، عدالت خواهانه و آرمانگرایانه پدید می‏آورد.(14) در حقیقت تجمعِ بخشی از نیروهای آگاه جامعه که از سطح تحصیلی نسبتا بالا و روحیه کنکاش و بررسی علمی برخوردارند، وضعیت‏سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و روند مناسبات اجتماعی را در معرض نقادی دانشجو و دانشگاه قرار می‏دهد . ذهن نقّاد و حسّاس دانشجو، وی را به تفکر و تامّل نسبت‏به مشکلات جامعه می‏کشاند؛ به این معنی که میزان مشکلات موجود در جامعه، بر میزان شدت یا کاهش انتقادها، اعتراض‏ها و فعالیت‏سیاسی دانشجویان تاثیر دارد . هر چه مشکلات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بیشتر باشد، میزان اعتراض‏ها و انتقادهای دانشجویان نیز بیشتر و رادیکال‏تر خواهد بود و به عکس، چنانچه میزان مشکلات بزرگ در جامعه کمتر باشد، جنبش‏های دانشجویی نیز اصلاحات و انتقادهای محدودتری خواهند داشت.(15)
از منظر فرهنگی و سیاسی نیز در جوامعی که نظام ارزشی، اجتماعی و سیاسی آنان، آمیختگی تنگاتنگی با دین و آموزه‏های دینی داشته باشد، و دخالت در سیاست را از وظایف فردی و اجتماعی بداند و نظام حاکم نیز بر مشارکت و حساسیت دانشجویان در امور سیاسی تاکید داشته، زمینه‏های مناسب را فراهم آورد، دانشجویان انگیزه بیشتر و جدی تری در قبال تحولات سیاسی داشته، بر ارتقای کمی و کیفی مشارکت سیاسی آنان به شدت تأثیرگذار است.
دوم . ضرورت سیاسی بودن دانشجو
در مورد سیاسی بودن دانشجو و اینکه آیا لازم است، دانشجو علاوه بر فعالیت‏های علمی و پژوهشی خویش، مشارکت سیاسی داشته باشد؛ سه تفکر وجود دارد:
1. عده‏ای مخالف سیاسی بودن دانشجو و هرگونه فعالیت سیاسی او هستند و به فرموده مقام معظم رهبری، «در محیط دانشگاه، بعضی‏ها حوصله حرکت ندارند؛ می‏گویند بگذار کارها را بکنیم، درسمان را بخوانیم، زودتر این ورق پاره را بگیریم و مثلاً دنبال کاری برویم... اینها مشمول... بیداری، خیزش و حرکتی که عنوان دانشجویی دارد، نیستند».(16)
2. برخی دانشجوی سیاسیِ پیرو و کاملاً فاقد درک و بینش سیاسی می‏خواهند تا به عنوان ابزاری، افکار آنها را در سطح دانشگاه تبلیغ کند و به اصطلاح به عنوان «توپخانه و مهمات سیاسی»(17) عمل کند. ترویج کنندگان چنین تفکری، عموماً جریان های سیاسی، احزاب و باندهایی هستند که تنها در پی‏کسب قدرت، به هر وسیله بوده، با استفاده از جایگاه مهم دانشگاه و موقعیت حساس دانشجویان، اهداف نامشروع و غیرقانونی خود را حتی با نادیده گرفتن امنیت ومنافع ملی، در جهت تضعیف نظام اسلامی و مردمی کشورمان تعقیب می‏کنند.
3. دسته سوم با رویکردی واقع بینانه، به جایگاه دانشگاه و دانشجو و نقش مهم آن در ساختارهای اساسی کشور، بر ارتقای‏سطح بینش و تحلیل سیاسی دانشجویان، حفظ استقلال و مشارکت سیاسی مناسب با نقش و کارکردهای دانشجویی، تاکید و اهتمام دارند.
مهم‏ترین دلایل
در یک جمع‏بندی، مهم‏ترین دلایل ضرورت سیاسی بودن و لزوم مشارکت سیاسی دانشجو عبارت است از:
یکم. آموزه های اسلامی
در نگاه دینی و با مراجعه به نصوص و مبانی اسلامی، مشارکت سیاسی و حساسیت به امور جامعه، به عنوان یک حق، وظیفه و تکلیف همگانی، مورد اهتمام آموزه های دینی مبین اسلام است که در آموزه‏های متعددی نظیر مقام خلیفة الهی انسان، بیعت با حاکم، امر به معروف و نهی از منکر، عنصر مشورت، پاسخ‏گویی والیان و حاکمان به مردم و نظارت بر قدرت سیاسی و ...، تبیین گردیده است.(18)
بر اساس جهان بینی اسلامی و آیه شریفه «اِنِّی جَاعِلٌ فِی الاَرضِ خَلیِفَه»(19)؛ انسان، جانشین خدا در زمین و موجودی آزاد و خود مختار است و این آزادی و اختیار، آن گاه که با آگاهی و قدرت قرین گردد، مسئولیت را به بار می‏آورد. از این منظر انسان در برابر خدا، خود، انسان‏های دیگر و طبیعت مسئول است. شهید صدر در تفسیر آیه فوق می‏نویسد: «خلافت انسان درقرآن، در حقیقت شالوده حکومت انسان بر هستی است و حکومت میان مردم، همه از ریشه همان خلافت سرچشمه می‏گیرد: «حق حاکمیت‏ملی» نیز به عنوان خلیفة الله بودن انسان‏ها می‏تواند مشروع و قانونی باشد».(20)
این مسئولیت از سویی موجب می‏شود که انسان در قبال سرنوشت، کمال و سعادت خویش احساس وظیفه کند و از سویی دیگر، چون به تعامل و تاثیر و تاثّر خود با اجتماع واقف است، خود را نسبت به اجتماع مسئول بداند. پیامبر گرامی اسلام(ص) می‏فرماید:«اَلَا کُلُّکُم رَاعٌ وَ کُلُّکُم مَسئُولٌ عَن رَعیتِه»؛ شما همه ناظر و راهبر و نسبت به یکدیگر مسئول هستید. علامه محمد تقی جعفری، آموزه دینی شورا و مشورت را نشانه جایگاه خاص مردم در تعیین سرنوشت‏شان می‏داند.(21) برخی مفسران نیز، نقش اراده و اختیار انسان را در تعیین سرنوشت‏سیاسی خویش فراتر از بحث شورا، به کلیه مباحث اجتماعی قرآن و فقه سیاسی تسرّی می‏دهند.(22)
از سوی دیگر، مشروعیت حکومت دینی امری الهی بوده، به قبول و نفی مردم بستگی ندارد؛ اما در عین حال، مقبولیت‏حکومت که از رهگذر رضایت عمومی و مشارکت همگانی در قالب بیعت مردم با رهبر جامعه محقق می‏شود، همواره مورد اهتمام پیشوایان دینی بوده و در فقه سیاسی اسلام مورد توجه و بحث قرار گرفته است.(23) چنان که حضرت علی(ع) هنگام بیعت مردم با وی، حق حاکمیت و تعیین حاکم را از حقوق اختصاصی و مسلم مردم عنوان کرده و می‏فرماید: «ای مردم! تعیین حاکم جزء حقوق شماست و کسی نمی‏تواند بر مسند حکومت‏بنشیند، مگر آنکه شما او را انتخاب کنید. من به عنوان حاکم، تنها امین و کلید دار شما هستم».(24) حضرت امام(ره) نیز تصریح می‏کند: «از حقوق اولیه هر ملتی است که باید سرنوشت و تعیین شکل و نوع حکومت خود را در دست داشته باشد».(25)
بالآخره اینکه از مهم‏ترین حقوق دولت‏بر مردم و از وظایف سیاسی افراد در جامعه، مسئولیت نظارت و نصیحت زمامداران و حکومت اسلامی است.(26) بنابراین، از منظر دینی و با مراجعه به نصوص ومبانی اسلامی، مشارکت سیاسی فعّال و حساسیت نسبت به سرنوشت خود و جامعه، نه تنها یک حق، بلکه یک تکلیف حتمی، ضروری و «ارزشی مطلوب» برای دانشجویان و عموم جامعه است.(27)
دوم. حقوق اساسی
اصول متعدد قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مشارکت سیاسی آحاد مردم را به رسمیت شناخته و راهکارهای تحقق آن در نظر گرفته شده است.(28) چنان که در اصل پنجاه و ششم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران می‏خوانیم: «حاکمیت مطلق بر جهان و انسان از آن خداست و هم او، انسان را بر سرنوشت اجتماعی خویش حاکم ساخته است. هیچ کس نمی تواند این حق الهی را از انسان سلب کند، یا در خدمت منافع فرد یا گروهی خاص قرار دهد و ملت این حق خداداد را از طرقی که در اصول بعد می‏آید، اعمال می‏کنند». دراصل ششم نیز آمده‏است: «در جمهوری اسلامی ایران، امور کشور باید، به اتکای آرای عمومی اداره شود؛ از راه انتخابات، رئیس‏جمهور، نمایندگان مجلس شورای‏اسلامی، اعضای شوراها و نظایر اینها یا از راه همه پرسی» اصل بیست و ششم قانون اساسی نیز این گونه مقرر می‏دارد: «احزاب، جمعیت‏ها، انجمن‏های سیاسی و صنفی و انجمن‏های اسلامی یا اقلیت‏های دینی شناخته شده آزادند، مشروط به اینکه اصول استقلال، آزادی، وحدت ملی، موازین اسلامی و اساس جمهوری اسلامی را نقض نکنند. هیچ کس رانمی‏توان از شرکت در آنها منع کرد یا به شرکت در یکی از آنها مجبور ساخت».
سوم . کارکردهای اجتماعی
تبیین کارکردهای دانشگاه، به عنوان یکی از مهم‏ترین بخشهای ساختار فرهنگی کشور و نقشی که دانشجو در این زمینه به عهده دارد؛ به خوبی مبین ضرورت مشارکت سیاسی دانشجویان است؛ از دیدگاه اندیشمندان علوم اجتماعی و سیاسی که به تبیین و بررسی ساختار های نظام اجتماعی، کارکرد و روابط آنها با یکدیگر پرداخته‏اند، و به نظریه «ساختارگرا کارکردی» مشهور است؛ دانشگاه کارکرد و نقش موثری بر سایر ساختارهای جامعه دارد. چنان که تالکوت پارسونز، با ترسیم یک نظام سلسله مراتبی سیبرنتیک معتقد است که کارویژه نظام فرهنگی، کنترل و نظارت از طریق تولید دانش و اطلاعات است که با ایفای نقش فرهنگی مطلوب خویش، نظام سیاسی را جهت دهی و هدایت کرده و برای نظام اقتصادی نیز قابلیت های‏لازم را تامین و نیروی انسانی مورد لزوم را تربیت کند و ظرفیت انطباق نظام را با محیط افزایش دهد و برای نظام اجتماعی نیز الگو و راهنمای عمل خواهد بود؛ به عبارت دیگر، کارکرد نظام اجتماعی، حفظ انسجام و ثبات یک جامعه است و کارکرد نظام سیاسی تحقق اهداف تعهد آور یک نظام است و نظام اقتصادی، به دنبال انطباق نظام با محیط اطراف است و دانشگاه محلی است که ظرفیت انطباق با محیط، اعم از فیزیکی و اجتماعی را افزایش داده، موجبات تسلط و کنترل بر آن، به منظور رفع نیازهای انسانی را فراهم می‏سازد. همچنین نقش مهمی در اهداف سیاسی و استراتژی نظام سیاسی و تامین الگوی ثبات اجتماعی را برعهده دارد.(29)
بر این اساس، دانشگاه جزیره ای مستقل از جامعه نیست و ضمن تاثیرپذیری از نظام سیاسی، توانایی مهمی در تاثیرگذاری بخش‏های مختلف آن دارد . زمانی تحصیل کرده یک محیط علمی قادر خواهد بود، برای‏سامان دادن به مدیریت نظام اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و...، کارایی علمی مطلوب و موثری داشته باشد که همگام با کسب دانش‏های روز، نسبت به موضوعات اساسی کشور و نحوه مدیریت آن، حساسیت لازم را داشته باشد و از نزدیک با مشکلات و مسایل اجتماعی جامعه خود نیز آشنا شود و عملاً مشکلات را شناسایی کند و راه رسیدن به این مقصود، حضور و مشارکت فعال دانشجویان در دل اجتماع است و در صورت آگاهی از مناسبات فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و به تبع آن احساس مسئولیت برای هدایت جامعه و انسان است که در نهایت یافتن راه درمان درد ها با استمداد از آموخته ها و تجربیات نظری‏وعلمی برای دانشجو میسر می‏شود.(30)
از سوی دیگر، یکی از کارکردهای دانشجویان، ایفای نقش الگو برای هم سن وسالان خویش بوده و از توانایی قابل توجهی‏در تاثیرگذاری بر اطرافیان و خانواده‏های خود برخوردارند؛ مهم تر آنکه بسیاری دانش آموختگان دانشگاه، وارد بازار کار، عرصه اجرایی و مدیریتی کشور خواهند شد؛ از این رو، نوع رفتار و جهت‏گیری‏های آنان در قبال مسائل سیاسی‏کشور، از اهمیت به سزایی برخوردار است.
چهارم . توسعه و کارآمدی نظام
امروزه مشارکت و همیاری در زمینه‏های گوناگون اجتماعی از ملاک‏های توسعه، پیشرفت و کارآمدی نظام محسوب می‏شود. هر اندازه مردم به خصوص طبقات تحصیل کرده، در تصمیم سازی‏ها، و تصمیم‏گیری‏ها و به عهده گرفتن مسئولیت‏ها سهم بیشتری داشته باشند، توسعه، پیشرفت و کارآمدی بیشتر خواهد بود. ارتباط مشارکت سیاسی با بحث توسعه سیاسی به اندازه‏ای است که برخی متفکران، پارامتر اصلی توسعه سیاسی را مشارکت سیاسی دانسته و بر این اساس نظام‏های سیاسی را تقسیم کرده‏اند.(31)
سوم . ویژگی‏های دانشجوی سیاسی
دانشجوی سیاسی مطلوب، در جهت انجام مشارکت سیاسی خود در سطح دانشگاه و جامعه اسلامی از خصوصیات ممتازی‏برخوردار است؛ برخی از این ویژگی‏ها عبارت است از:
1 . کسب بینش و تحلیل سیاسی
مشارکت سیاسی و حساسیت نسبت به امور سیاسی، نیازمند داشتن بینش و آگاهی‏های سیاسی دقیق، تحلیل صحیح و منطقی‏قضایا و تفسیر و تأویل رفتار شخصیت‏ها، دولت ها و جریانات، شرایط داخلی و بین المللی است، چنان که امام علی(ع) می فرماید: «مَن عَرَفَ الاَیام لَم یغفل عَن الِاستِعدَاد»؛32 کسانی که با شرایط و اوضاع زمانه آشنایی دارند، از فراهم کردن و کسب آمادگی‏های لازم غافل نمی‏شوند. مقام معظم رهبری نیز در این زمینه می‏فرماید: «یک نکته اساسی ... که من همیشه در مواجهه با دانشجویان، روی آن تکیه می‏کنم؛ و آن، «پیدا کردن قدرت تحلیل مسائل و جریان‏های مهم کشور» است. سیاست در دانشگاه‏ها - که بنده همیشه روی آن تأکید کرده ام - به این معناست. ما دو کار سیاسی داریم: سیاست زدگی و سیاست بازی؛ این یک جور کار است. این را من به هیچ وجه تأیید نمی‏کنم؛ نه در دانشگاه و نه در بیرون دانشگاه؛ به خصوص در دانشگاه. یکی هم سیاست‏گری است؛ یعنی حقیقتاً فهم و قدرت تحلیل سیاسی پیدا کردن که یکی از وظایف تشکل‏های دانشجویی این است. من تأکید می‏کنم، تشکل‏های دانشجویی ...نوع برنامه ریزی و کار را به کیفیتی قرار دهید که دانشجو قدرت تحلیل سیاسی پیدا کند؛ هر حرفی را به آسانی نپذیرد و هر احتمالی را به آسانی در ذهن خودش راه ندهد یا رد نکند؛ این قدرتِ تحلیل سیاسی، خیلی مهم است. ما غالباً چوب این را خورده‏ایم؛ نه ما، بلکه ملت‏های دیگر هم بر اثر خطاها و خبط‏هایی در فهم سیاسی شان، گاهی مشکلات بزرگی را از سر گذرانده‏اند. این، یک مسئله مهم است».(33)
بر این اساس، داشتن قدرت تحلیل سیاسی و پیش از آن، آگاهی صحیح و دقیق از پدیده‏های اجتماعی و اتخاذ موضع آگاهانه، صحیح، بجا، مناسب و برخاسته از مبانی اسلامی، و عدم تبعیت از هوای نفس، از دیگر ویژگی‏های دانشجوی سیاسی است.(34)
2 . ارتقای معرفت دینی و معنویت
دانشجوی سیاسی، همواره در پی ارتقای سطح معرفت دینی و معنویت خویش، محیط دانشگاه و جامعه است. از این دیدگاه یک دانشجوی سیاسی وظیفه دارد تا پس از شناخت مبانی فکری اسلام، به خودسازی و تهذیب نفس خود که از مهم‏ترین زمینه‏های رشد و توسعه سیاسی فرد و جامعه است، بپردازد؛ بدین ترتیب می‏تواند به فرهنگ و جامعه خود خدمت کند. چنان‏که مقام معظم رهبری با تأکید بر «عمق بخشیدن به معرفت دینی» در میان دانشجویان می‏فرماید: «باید کار معرفتی عمیق انجام بگیرد... برای اینکه ما بتوانیم، به این آینده های مطلوب برسیم؛ احتیاج به نسل جوانِ باهمتِ پُرانگیزه موءمنِ تلاشگرِ کاردانِ راه بلد داریم. یکی از شرایط اصلی اش موءمن بودن و متقی بودن است؛ اینکه می‏گوییم تشکل‏های اسلامی و محیط‏های دانشجویی، معارف و معرفت اسلامی را در خودشان عمق ببخشند، برای این است که بتوانند این بار سنگین را بر دوش بگیرند و به منزل برسانند؛ والّا نمی‏شود. این نکته و حرف اصلی ما با مجموعه‏های دانشجویی است».(35)
3 . آرمانگرایی
دانشجوی سیاسی به واسطه بیداری، آگاهی دینی و خصیصه آرمان خواه خود، همواره در پی زنده کردن آرمان‏های مقدس انسانی و اسلامی است . گاهی به واسطه گذشت زمان و ظهور نسل جدید، ارزش‏هایی چون عدالت‏خواهی، آزادی‏خواهی، مساوات‏طلبی، برابری انسانی، آزادی، مبارزه با تبعیض، انحصارطلبی و استکبار، کم‏رنگ و بعضا فراموش می‏شوند. به این ترتیب دانشجوی سیاسی می‏تواند، ارزش‏ها و آرمان های مقدس را یادآور شده و جامعه را از حرکت‏های واپس‏گرایانه رهایی بخشند.
بر این اساس، رهبر معظم انقلاب، دانشجویان و حرکت‏های دانشجویی را به آرمان‏گرایی رهنمون ساخته، و چنین می‏فرماید: «طبیعت دانشجو، آرمان‏گرایی است؛ باید هم آرمان‏گرا باشد . اگر آرمان‏گرا نباشد، این حرکت متوقف خواهد شد . در زمینه علم هم باید آرمان‏گرا باشد . در زمینه جامعه و مسائل جاری خودش هم باید آرمان‏گرا باشد . اصلا آرمان‏گرایی جوان، مایه پیشرفت است . اگر آرمان‏گرایی را در جوانان خفه کردند و کوبیدند و از بین بردند - یا زشت‏شمردند - اشکال بزرگی متوجه خواهد شد . این نباید باشد». وی در جای دیگر یاد آوری می‏کنند: «ممکن است دسترسی به یک آرمان میسّر هم نباشد؛ اما رها کردن آن آرمان هم جایز نباشد؛ لذا نگاه آرمانیِ شما و توقعاتی که ناشی از این نگاه هست، این برای ما مطلوب است؛ این را می‏خواهیم و باید باشد».(36)
4. پرسش‏گری و انتقاد
بی تردید، پرسش‏گری و انتقاد سازنده، لازمه تفکر، پویایی و پیشرفت است. دانشجو در دانشگاه می‏آموزد که در برابر هر چه می‏شنود و می‏بیند، چون و چرا بگذارد؛ اما واگر کند؛ بپرسد و علت‏یابی کند. هر خواسته یا نکته‏ای را بی‏دلیل نپذیرد و با شک به امور بنگرد. دانشجو در دانشگاه فرامی‏گیرد که در مقابل هر رویدادی، مکث و تامل کند. در پس هر حادثه، ریشه‏ها و علل آن را ارزیابی و هر اتفاقی را تجزیه و تحلیل کند. این روحیه که خصیصه ارزشمند اذهان زنده و فعال است، به دانشجو هویت مستقل فکری می‏بخشد و او را در زمره قشر روشنفکر و منتقد جامعه قرار می‏دهد؛(37) از این رو دانشجوی سیاسی، به عنوان فعال‏ترین و حساس‏ترین عضو دانشگاه، پرسش‏گر بوده و زبان انتقادی و طلبکارانه دارد و به فرموده مقام معظم رهبری «مبادا کسی تصور کند که اگر این زبان انتقادی، حتّی یک کمی تلخ هم باشد، حالا بنده که اینجا نشسته‏ام، ناراحت خواهم شد، نه؛ اتفاقاً خودِ این زبان انتقادی هم برخاسته از همان نگاه و توقعات آرمانی است؛ راضی نبودن به آنچه که داریم، معنایش میل و گرایشِ رسیدن به آن چیزی است که نداریم و این درست همان چیزی است که ما می‏خواهیم».(38) بر این اساس، دانشجویان باید انتقادات و نظرات انقلابی خود را به دور از هر گونه مصلحت اندیشی و با صداقت کامل مطرح کنند، زیرا اگر دانشجو مصلحت‏اندیش باشد، مسئولان جامعه نیز، به طریق اولی، در تصمیم‏گیری‏های خود مصلحت‏اندیش می‏شوند .
5. تولید علم، نوآوری و خلاقیت
با توجه به اهمیت توسعه علمی که مبنای توسعه پایدار و همه جانبه در کشور است، وظیفه نخست و حرفه‏ای دانشجوی سیاسی، ارتقای سطح علمی، تحقیقاتی و پژوهشی است. دانشجو باید در مقام شناسایی و برجسته کردن مطالبات خواسته‏ها و نیازهای واقعی جامعه بر آمده، با استفاده از تحرک، شادابی و پویایی دوران جوانی خویش، در مسیر ارایه راه حل‏های علمی و خلق ایده های نو برای نیل به مطالبات و خواسته‏های مردم گام بردارند.
مقام معظم رهبری در این باره می‏فرماید: «یکی از فرایض حتمی برای این نسل، عبارت از تقویت بُنیه علمی کشور است. اگر علم نداشته باشیم، اقتصادمان، صنعت‏مان، حتی مدیریت و مسائل اجتماعی‏مان عقب خواهد ماند. برای مقابله با آنها (دشمنان) علم لازم است. اگر بخواهید از لحاظ علمی پیش بروید، باید جرأت نوآوری داشته باشید، استاد و دانشجو باید از قید و زنجیر، جزم‏گیری تعریف‏های علمی‏القا شده و دائمی دانستن آنها خلاص شوند... آن وقتی که علم با هدایت، ایمان و عواطف صحیح و معرفت روشن بینانه و آگاهانه همراه شود، معجزه‏های بزرگی می‏کند و کشور ما می‏تواند در انتظار این معجزه‏ها بماند».(39) بر این اساس، حرکت در مسیر نظریه‏پردازی و نظریه‏سازی علمی ضرورت می‏یابد؛ برای نمونه لازم است تا بر موضوع عدالت اسلامی، مفهوم، مصداق و حوزه کاربردی آن نظریه پردازی و کار دقیق علمی انجام شود و در این زمینه، دانشجویان ضمن دعوت از افراد و کارشناسان مختلف، اعم ازمخالف و موافق، به دور از هرگونه جانبداری و تعصب، به بحث و جدال علمی و استدلالی بپردازند .
6. هوشیاری و حساسیت
از رسالت‏های دانشجویان، دقت و کند و کاو پیرامون پدیده هایی است که در دانشگاه‏ها به صورت جریانی، جناحی و غیر واقعی مطرح می‏شود . دانشجوی سیاسی با هوشیاری، صفا، صداقت و فراست خود، هدف از طرح برخی مسایل سیاسی و جریان سازی های انحرافی را که به دنبال بی تفاوت کردن دانشجویان یا کشاندن آنان به صف مخالفان و معترضان و تبدیل دانشجو به عنوان پیاده نظام جریان‏های سیاسی هستند، به خوبی در می‏یابد و مواضع مناسب را اتخاذ می‏کند. رهبر فرزانه انقلاب در این زمینه می‏فرماید: «مجموعه‏های دانشجویی - که پایه اسلامی و پایه معرفتی دارند - در داخل دانشگاه، کاری نکنند که رقابت‏های آنها یا معارضه‏هایی که به نام رقابت انجام می‏گیرد، به تضعیف قوای این مجموعه‏های موءمن بینجامد. این مجموعه‏ها همدیگر را حفظ کنند. من نمی گویم همه یک جور فکر کنند، همه یک جور سلیقه داشته باشند؛ نه ممکن است، نه لازم؛ لیکن از معارضه و تضعیف یکدیگر جداً خودداری کنند. امروزه دشمن به طور ویژه، بر روی جریان‏های دانشجویی سرمایه‏گذاری می‏کند تا بتوانند در محیط‏های دانشجویی نفوذ و رخنه کنند و برای خودشان سربازانی را در آنجا تدارک ببینند. این کار با نام‏های مختلف، دارد انجام می‏گیرد. امروز سرویس‏های جاسوسی امریکا و اسرائیل، حتّی حرفی ندارند که به تشکل‏هایی در دانشگاه‏های ایران کمک مالی بکنند که این تشکل به حسب ظاهر، وابسته به توده‏ای‏های سابق‏اند...؛یعنی برای معارضه با جریان دانشجویی اصیل و سالم - که همان جریان اسلامی و پای‏بند به معنویت و مفتخر به ایرانی بودن خود است - حاضرند، زیر هر نامی، دانشجو را فعّال کنند؛ زیر نام توده‏ای، سلطنت طلب و نام‏های گوناگون. شماها باید متوجه باشید».(40)
7 . مستقل بودن
از آنجا که در مشارکت سیاسی، مباحثی نظیرکسب قدرت، اعمال نفوذ و... مطرح است، دانشجوی سیاسی بدون ملاحظه نفوذها و فشارهای بیرونی و خواست مراکز قدرت، هدف و مسیر خود را به صورت مستقل و متناسب با نقش و جایگاه دانشگاه شناسایی و ترسیم کرده و به اتخاذ سیاست‏ها و خط مشی‏های خویش می‏پردازد و اجازه نمی دهد که گروه‏ها و افراد فرصت‏طلب، فرصتِ نفوذ در دانشگاه و تغییر اهداف جریان های اصیل دانشجویی را بیابند. جریان اصیل دانشجویی، با تکیه بر عوامل سنجیده و خودآگاه، تنها به جوشش و پویایی درونی دانشگاه و پیشرفت و کارآمدی نظام اسلامی فکر کرده و سخنگو و نماینده منافع عمومی مردم است؛ نه ابزار گروه‏های سیاسی.
بر این اساس، دانشگاه به عنوان نهادی که به همه مردم تعلق دارد، به هیچ وجه قابل مصادره توسط هیچ یک از احزاب و گروه‏ها و جریانات سیاسی نیست، چرا که در این صورت، دانشگاه‏ها به باشگاه‏های سیاسی تبدیل می‏شوند. جریان اصیل دانشجویی که برخاسته از واقعیات دانشگاه باشد، به واسطه دارا بودن شجاعت، صداقت و نجابت به هیچ وجه حاضر نخواهد بود که با گره خوردن با قدرت و ثروت، منزلت، اعتبار و نقش خود را تنزل دهد.(41)
8 . رعایت اصول اخلاقی و ارزش‏های دینی
رفتارها، نوع کنش و واکنش دانشجوی سیاسی، براساس رعایت اصول اخلاقی، ارزش‏های دینی، احترام متقابل، ادب سیاسی و عقلانیت مفاهمه‏ای است که لازمه فرهنگ سیاسی ـ مشارکتی دینی است. در واقع، رعایت اصول اخلاقی و ارزش‏های دینی، حفظ حریم کرامت وجودی همه افراد است؛ از این رو لازم است تا رفتار سیاسی دانشجویان، بر اساس نُرم ها و هنجارهای اجتماعی و دینی ضابطه‏مند انطباق یابد و از آنجا که قشر فرهیخته و دانشجوی ایرانی نیز برخاسته از متن چنین جامعه‏ای است، می‏توان احترام به اصول اخلاقی، ارزش‏ها و باورهای دینی و حرکت در این مسیر را از آنان در تمامی فعالیت‏های سیاسی و اجتماعی انتظار داشت.
9 . قانون مداری
حاکمیت قانون در تمامی ارکان نظام و سطوح مختلف جامعه، از اهداف و آرمان های مهم دانشجوی سیاسی است؛ بر این اساس، یکی دیگر از ویژگی‏های دانشجوی سیاسی، آگاه بودن از چارچوب‏های قانونی و حقوقی فعالیت‏های سیاسی و رعایت این ضوابط در کلیه فعالیت‏های خویش است. بدیهی است التزام به رفتار قانونی از یک‏سو، نمایانگر مشروع پنداشتن نظام‏ها و از سویی نشان از عقلانیت رفتارکنندگان است و هر نوع حرکتی خارج از ضوابط پذیرفته شده و قانونی، نظیر خشونت و عدم تحمل سیاسی و...، نه تنها با واکنش لایه ها و سطوح مختلف جامعه مواجه خواهد شد، بلکه آثار زیان باری را نیز برای دانشگاه، مجموعه‏های دانشجویی و نظام اسلامی به دنبال خواهد داشت.
بررسی حوادث تاریخی نیز به خوبی بیانگر این واقعیت است که بیشترین خطر و آفت برای نهضت‏های الهی و مردمی، اقدامات غیر قانونی و افراط و تفریط‏هاست. از این رو نظام اسلامی، همواره با حرکت‏های خودسرانه و غیر قانونی مخالف بوده‏است و رهبر معظم انقلاب نیز در این زمینه می‏فرمایند: «بارها گفته‏ام، باز هم تکرار می‏کنم، من معتقدم که جوان مملکت بایستی در همه میدان ها حضور و آمادگی داشته باشد، منتها با انضباط، این گونه حرکاتی که ملاحظه شد، کسانی به دانشگاه حمله کنند، ناشی از بی انضباطی است؛ با هر نامی انجام بگیرد، غلط و محکوم است. اگر با نام دفاع از دین هم انجام بگیرد، غلط است؛ اگر با نام دفاع از ولایت هم انجام بگیرد، غلط است. مگر من بارها نگفته‏ام که در اجتماعات کسانی که مخالف‏اند هیچ کس نباید رفتار خشونت آمیز داشته باشد. چون این کار دشمن را خوشحال می‏کند...».(42)
جمع بندی
سیاسی بودن دانشجو و مشارکت سیاسی دانشجویان، با توجه به مؤلفه‏هایی چون جایگاه، نقش و کارکردهای مهم دانشجو در سطح نظام سیاسی و جامعه از یک سو و توجه به آموزه‏های اسلامی درباره ضرورت و ضوابط مشارکت سیاسی و بالآخره حدود و مقررات قانونی، تبیین و لزوم آن اثبات می‏گردد. حد لازم سیاسی بودن به معنای حساسیت در برابر سرنوشت خود و جامعه خویش، داشتن بینش و تحلیل سیاسی پیرامون مسائل داخلی و خارجی و جریان‏های موجود و در مرحله بعد، تلاش فکری و عملی برای بهبود و پیشرفت کشور از طریق فرایندهای مختلف علمی، پژوهشی، سیاسی، فرهنگی و... است. از این رو «افراط کاری سیاسی» یا «انفعال و بی‏تفاوتی سیاسی» مغایر حقوق، وظایف و جایگاه دانشجو بوده، با آموزه های اسلامی، اصول نظام، منافع و امنیت ملی، استقلال، توسعه و پیشرفت مادی و معنوی کشور در تضاد و ناسازگاری کامل است . این موضوع را با سخن مقام معظم رهبری در دیدار دانشجویان نمونه و نمایندگان تشکل‏های مختلف دانشجویی به پایان می‏رسانیم:
«مسئولیت شما سنگین است؛ هم باید درس را بخوانید، هم محیط سیاسی‏تان را بشناسید، هم روی محیط سیاسی اثر بگذارید و هم خودتان را از لحاظ فکری و روحی آماده کنید، برای فردایی که بلاشک، وزن این نظام متکی به معنویت - یعنی نظام جمهوری اسلامی - در معادلات جهانی بین المللی، ده برابر امروز خواهد شد. مطمئن باشید که ما چنین روزی را در پیش داریم و شما جوان‏های امروز، آن روز را خواهید دید. علی القاعده آن روز ماها نیستیم؛ اما شماها هستید و خواهید دید آن روزی را که وزن و ثقل و اهمیت جمهوری اسلامی در معادلات جهانی - چه از لحاظ سیاسی، چه از لحاظ علمی و چه از لحاظ بیان افکار سازنده - ده برابر امروز است. باید خودتان را ان شاءاللَّه برای آن روز آماده کنید».(43)
پی نوشت‏ها:
1 - ر.ک : جنبش دانشجویی، امیدها و بیم‏ها، عسگری آملی، پگاه حوزه شماره 106 .
2 - خلاصه بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از اعضای بسیج دانشجویی دانشگاههای سراسر کشور، 1379/11/25.
3 - ر.ک : فرهنگ علوم سیاسی ، علی آقا بخشی، تهران : نشر چاپار، 1383، ص 522 .
4 - Lester W.Milbrath . poltical participation ، Rand Mc . Nally college publishing company، 2 P.ز1977.؛ ر.ک : مفهوم مشارکت سیاسی، داود فیرحی، فصلنامه علوم سیاسی، ش 1، ص 44.
5 - حسین سیف زاده، تحول از مشارکت منفعلانه به مشارکت فعالانه: تإمل نظری، فصلنامه دانشکده حقوق و علوم سیاسی، تیرماه 1373، شماره 32، ص193165 .
6 - ر. ک : مایکل رایش، جامعه و سیاست، ترجمه منوچهر صبوری، تهران : سمت، 1383، صص 130-124.
7 - تاثیر مشروعیت در مشارکت‏سیاسی، سید محمدناصر تقوی، فصلنامه حکومت اسلامی، ش 20 .
8 - ر.ک : مشارکت سیاسی: فرآیندها و برآیندها، مرتضی شیرودی، رواق اندیشه، ش 41 .
9 - جامعه و سیاست، پیشین، ص 131 .
10 - Robert E.Dows ، Political Sociology ، London ، 1986، P . 296.
11 - جنبش دانشجویی و تأثیر بر تحولات اجتماعی، سید عباس صالحی، باشگاه اندیشه،1382/2/16 .

12 - ر.ک : جامعه شناسی سیاسی، حسین بشیریه، تهران : نشر نی، 1378، ص 260 .
13 - تاریخ جنبش دانشجویی ایران، دکتر محمد باقر خرمشاد (مقدمه)، تهیه و تنظیم حسین قویدل معروفی، انتشارات نجم الهدی، 1385، ص 37 .
14 - جامعه شناسی سیاسی، پیشین، ص 261 .
15 - ر.ک : جنبش دانشجویی، امیدها و بیم‏ها، پیشین .
16 - بیانات مقام معظم رهبری در جمع دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف، آذر 1378 .
17 - روزنامه شرق، 16 آذر 1383 .
18 - ر.ک: دین و دولت، علی ربانی گلپایگانی؛ نظام سیاسی اسلام، محمد جواد نوروزی؛ فصلنامه کتاب نقد، ش21غ20، جامعه برین، سید موسی میر مدرس؛ مجله حوزه و دانشگاه، ش1
19 - آیه 30 سوره بقره .
20 - جهت آگاهی بیشتر ر.ک :سیدمحمدباقر صدر، خلافت انسان و گواهی انبیا، ترجمه دکتر جمال موسوی، تهران : انتشارات روزبه، 1359، صص10-1 .
21 - محمد تقی جعفری، حاکمیت‏خداوندی و حکمت اصول سیاسی اسلام، مجموعه مقالات دهمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی مجمع جهانی، تهران: مجمع جهانی اهل بیت،1377، ص 314 .
22 - محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج 4، ص 22.
23 - مبانی فقهی مشارکت‏سیاسی، سید عبد القیوم سجادی، فصلنامه علوم سیاسی، ش 8 .
24 - مبانی حاکمیت مردمی در اسلام و اندیشه امام خمینی (مجموعه مقالات حکومت دینی در اندیشه امام)، ج 1، ص367.
25 - امام خمینی (ره)، صحیفه امام، ج 3، ص 42 .
26 - ر. ک : مبانی فقهی مشارکت‏سیاسی، پیشین .
27 - برای آشنایی بیشتر ر. ک : بررسی تطبیقی نظریه های ولایت فقیه، شریف لک زایی، قم : پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1385، صص 139 - 181 ؛ مبانی دینی مشارکت سیاسی، محمد منصورنژاد، فصلنامه حکومت اسلامی، ش 37 .
28 - ر.ک: اصول 1، 3، 6، 7، 19، 20، 21، 23، 24، 26، 27 و ...
29 - جهت آگاهی بیشتر ر. ک: مدرنیته و نظریه های جدید علم سیاست، سید حسین سیف زاده، تهران : نشر دادگستر، 1379، صص 149 - 155 .
30 - خبرگزاری مهر، گفت وگو با مهندس محمد رضا طورانی نایب دبیر مجمع اسلامی دانشجویان و دانش آموختگان ایران.
31 - عبدالعلی قوام، توسعه سیاسی و تحول اداری، تهران : نشر قومس ،1373، صص12- 8 .
32 - الحیاه، محمدرضا حکیمی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ج 1، ص 135 .
33 - بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار دانشجویان نمونه و نمایندگان تشکلهای مختلف دانشجویی، 25/ 07/ 85 .
34 - ر. ک : شناخت و تحلیل سیاسی، جواد منصوری، مشهد : انتشارات آستان قدس رضوی، 1372 .، صص 120 - 133 .
35 - بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار دانشجویان نمونه و نمایندگان تشکلهای مختلف دانشجویی، 25/ 07/ 85 .
36 - بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار دانشجویان نمونه و نمایندگان تشکلهای مختلف دانشجویی، 25/ 07/ 85 .
37 - جنبش دانشجویی، امیدها و بیم‏ها، پیشین .
38 - بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار دانشجویان نمونه و نمایندگان تشکلهای مختلف دانشجویی، 25/ 07/ 85 .
39 - دیدار دانشجویان، دانشگاه صنعتی امیرکبیر 79/2/9 .
40 - بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار دانشجویان نمونه و نمایندگان تشکلهای مختلف دانشجویی، 25/ 07/ 85 .
41 - خبرگزاری مهر، گفت وگو با مهندس محمد رضا طورانی، پیشین .
42 - روزنامه جمهوری اسلامی، بیانات مقام معظم رهبری، 22تیر 1378، ص 2 .
43 - بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار دانشجویان نمونه و نمایندگان تشکلهای مختلف دانشجویی، 25/ 07/ 85 .
.......................................................................................
منبع: پگاه حوزه