پیشینه
«اعاده اموال نامشروع مسئولان»؛ طرحی که مجلس شورای اسلامی این روزها در حال پیگیری آن است تا مشخص شود در 39 سال گذشته حساب و کتاب درآمدی مسئولان درست بوده است یا خیر. این موضوع با استقبال نسبی نمایندگان از جناحهای گوناگون مواجه شده و امید میرود با تصویب این طرح، مبارزه با فساد و تحقق عدالت به نقطه مطلوبی برسد.
نمایندگان مجلس شورای اسلامی که وظیفه قانونگذاری در این زمینه را داشتهاند، با وجود تأکیدات مکرر امام امت و صدور فرمان هشت مادهای، این موضوع را در سنوات گذشته به طور جدی پیگیری نکردند؛ اما، حالا با تدوین طرحی دوفوریتی به دنبال آن هستند تا تغییرات و اقداماتی اساسی را در لایههای گوناگون نظام و افرادی که زمامدار امور هستند، ایجاد کنند تا ملت بدانند حاکمیت بهدنبال آرمانهایی است که امام خمینی(س) در دوران نهضت و انقلاب آن را دنبال میکردند و رهبر معظم انقلاب نیز در همه سالهای زعامت خود به منزله یک مسئله محوری بر آن تأکید کردهاند.
بر اساس طرح «اعاده اموال نامشروع مسئولان» که تاکنون به امضای بیش از 102 نماینده مجلس رسیده، هیئتی متشکل از نهادهای نظارتی، امنیتی و قضایی وظیفه بررسی اموال مسئولان را دارد که پس از بررسیها در صورت حصول اطمینان از نامشروع بودن این اموال، آنها را به بیتالمال بازمیگرداند. این طرح بنا دارد به اموال و داراییهای مسئولان نظام جمهوری اسلامی از ابتدای انقلاب اسلامی تاکنون رسیدگی کند و در صورتی که هیئت مذکور به این نتیجه برسد که اموال و داراییها با سابقه کاری و وضعیت درآمدی مدیران همخوانی ندارد، اموال و داراییها را که مشمول مواد طرح خواهند شد، به بیتالمال بازمیگرداند.
رهبر معظم انقلاب در ۲۷ خرداد 1383 در دیدار جمعی از نمایندگان مجلس گفتند: «از جمله مهمترین کارها، مبارزه با فساد است. مبارزه با فساد، یک جنبه اخلاقىِ محض نیست؛ اداره کشور متوقف به مبارزه با فساد است. بنده دو سه سال پیش که آن نامه را درباره مبارزه با فساد به مسئولان کشور نوشتم، به دنبال یک کار طولانی و یک بررسی و مطالعه وسیع و همهجانبه بودم. از هر طرف میرویم، میبینیم اگر با فساد مبارزه نشود، همه کارها لنگ خواهد ماند. این همه کار خوب دارد در کشور انجام میگیرد ـ کارهایی که انجام گرفته، کم نیست ـ اما وجود فساد، بعضی از آنها را خنثی میکند.»
ویژگیهای اختصاصی این طرح
بازبینی اموال شامل 15 هزار مسئول در ردههای گوناگون میشود که از ابتدای انقلاب مسئولیت داشتهاند.
جمعی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی که طرح «اعاده اموال نامشروع مسئولان» را کلید زدهاند، معتقدند این طرح در راستای عدالت و شفافیت اقتصادی است؛ البته گفتنی است، برخی از نمایندگان مجلس نیز معتقدند با وجود قانونی که در 18 مهر سال 1394 در مجمع تشخیص مصلحت نظام نهایی شد، نیازی نیست که در این زمینه قانون جدیدی نوشته شود؛ اما طرح فعلی تفاوتهای معناداری با قانون مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام دارد:
1ـ ورود دولت به ماجرا: طرحی که در مجمع تشخیص مصلحت نظام تدوین شده، تنها بر پایه اصل 142 قانون اساسی استوار بوده و در آن قانون، قوه قضائیه مکلف شده بود به اموال مسئولان رسیدگی کند؛ اما در طرحی که نمایندگان به تازگی تهیه کردهاند، افزون بر اصل 142، بر اصل 49 نیز تأکید شده و افزون بر قوه قضائیه، دولت نیز درگیر این موضوع شده است و قوه مجریه نیز باید ثروتهای ناشی از ربا، غصب، رشوه، اختلاس، سرقت، قمار، سوءاستفاده از موقوفات، سوء استفاده از مقاطعهکاریها و معاملات دولتی، فروش زمینهای موات و مباحات اصلی، دایر کردن اماکن فساد و دیگر موارد غیرمشروع را گرفته و به صاحب حق رد کند.
2ـ اجرای بیمعطلی: در طرحی که در مجمع تشخیص مصلحت نظام نهایی شد، مقرر شد پس از شش ماه آییننامه این قانون از سوی قوه قضائیه تدوین و برای اجرا ابلاغ شود؛ اما در طرحی که نمایندگان تدوین کردهاند، هیئتی مرکب از یک قاضی با ابلاغ از سوی رئیس قوه قضائیه، یک نماینده از معاونت بازرسی دفتر مقام رهبری با اذن ایشان، یک نماینده از سازمان بازرسی کل کشور، یک نماینده از وزارت اطلاعات، یک نماینده از سازمان اطلاعات سپاه، رؤسای کمیسیونهای قضایی و حقوقی و اصل نودم قانون اساسی مجلس شورای اسلامی (به عنوان ناظر) تشکیل میشود و اجرای احکام این قانون معطل تصویب آییننامه و دستورالعمل از سوی دولت نیست و هیئت پنجنفره بلافاصله پس از لازمالاجرا شدن این قانون تشکیل میشود و اجرای این قانون را در دستور قرار میدهد.
3ـ مجازات برای همکاری نکردن: یکی از محدودیتهای طرح رسیدگی به اموال مسئولان که در مجمع تشخیص مصلحت نظام به تصویب رسید، این بود که هیچ مجازاتی برای ارائه ندادن فهرست داراییها در ابتدای تصدی مسئولیت در نظر گرفته نشده و شرط تصدی مسئولیت را فقط تعهد به ارائه فهرست اموال قرار داده است؛ اما در طرح اخیر وکلای ملت، کارکنان همه دستگاههای حکومتی موظف شدهاند با این هیئت همکاری کنند. تخلف از مقررات این تبصره موجب محکومیت به حبس درجه شش است. همچنین نمایندگان در این طرح آوردهاند چنانچه افراد موضوع این قانون اموال خود را پنهان کرده یا با هیئت مذکور در این قانون همکاری نکنند، به حبس درجه پنج محکوم میشوند.
4ـ پیشگیری آینده و حسابکشی گذشته: قانونی که در سال 1394 در مجمع تشخیص مصلحت نظام مصوب شد، به نوعی برای آینده بود و اگر فردی در کشور متصدی یک مسئولیت میشد، باید فهرست اموال و داراییهای خود را اعلام میکرد؛ اما طرحی که به تازگی تدوین شده، عطف به ماسبق شده و اموال مسئولان از اول انقلاب تاکنون بررسی میشود.
5ـ اعلام گزارش به مردم: در طرحی که نمایندگان تدوین کردهاند، ذکر شده است هیئت هفت نفره موظف است حداقل هر شش ماه یک بار مشروح اقدامات خود را به صورت تفصیلی به نمایندگان مجلس شورای اسلامی و گزارش کار خود را به «عموم مردم» اعلام کند؛ اما این موضوع که گزارشی از سوی قوه قضائیه به مردم داده شود، در قانون مصوبی که در مجمع تشخیص مصلحت نظام نهایی شد، وجود ندارد.
6ـ ایجاد اشتغال با برگرداندن اموال: یکی از شاخصهها و تفاوتهای طرح ارائه شده با قانون موجود در این است که نمایندگان ذکر کردهاند پس از بازگشت اموال نامشروع به بیتالمال این اموال به منظور اشتغال و فقرزدایی صرف شود.
7ـ جلوگیری از فرار مظنونان: در طرح تدوینی از سوی نمایندگان، ذکر شده است که چنانچه هیئت هفت نفره تشخیص دهد فرد مظنون قصد ترک کشور را دارد، دستور ممنوعیت خروج وی را صادر خواهد کرد؛ اما در قانون رسیدگی به اموال مسئولان، نکتهای درباره اینکه اگر مسئولی پس از تصدی بر مسئولیت خود مظنون به کسب اموال نامشروع بود، آیا ممنوعالخروج میشود یا خیر، نیامده است.
مطالبه عمومی ملت و نخبگان
به یقین ملت شریف ایران و نخبگان از طرح «اعاده اموال نامشروع» استقبال و حمایت میکنند و خواستار مدنظر قرار گرفتن موارد ذیل هستند:
ـ با همه مسئولان فارغ از جناحبندیهای سیاسی و حزبی و بدون خطر قرمز برخورد شود.
ـ همه 290 نماینده مجلس طرح را امضا کنند.
ـ این طرح مانند دیگر طرحهای مشابه به آرشیو تاریخ منتقل نشود و در بین دیگر طرحها و قوانین بایگانی نشود.
ـ طرح به سرعت تصویب شده و عملیاتی شدن آن رصد شود.
ـ جزئیات بررسیها به صورت دقیق به مردم اعلام شود.
ـ همه مسئولان به پرسش «از کجا آوردهاید؟» پاسخ بدهند.
ـ شفاف بودن اطلاعات و یکدست بودن مقامات قبلی و فعلی.
ـ نه تنها باید ثروت بادآوردهشان اعاده شود؛ بلکه باید به جرم دزدی و سوءاستفاده از بیتالمال مجازات شوند.
ـ شبکههای شفاف مالی ایجاد شود تا دارایی مسئولان به صورت روزانه و ماهیانه رصد شود.
جمعبندی
ریشه تفکرات ثروتاندوزی و کسب اموال نامشروع برخی مسئولان در واقع به دهه ۷۰ و نوع تفکرات اشرافگرایانه دولت وقت حاکم بر کشور برمیگردد؛ اگر به سرعت، با قاطعیت و مدبرانه با آن مبارزه نشود، مشکلاتی ایجاد میکند. در این عرصه، متأسفانه بخشی از سیاستمداران و به ویژه سیاستمداران ارشد، آلودگی پیدا کردهاند؛ به تعبیر امام علی(ع)، وقتی کارگزاران حکومت، به جمعآوری مال میل پیدا کنند، فقر درست میشود. ریشه اصلی فقر اقتصادی، همین سوءاستفادههایی است که از اموال عمومی مردم صورت میگیرد، به همین دلیل در همه جا وقتی مسئولیت به کسی میدهند، نظارت بر آن را افزایش میدهند که کاری عقلانی نیز هست؛ اما این نظارت باید عمومی باشد، نه سازمانی.
مجلس از ابتدای امسال تصویب کرده است همه مدیران و مقامات کشور، دریافتیهایشان را بهروی پایگاه قرار دهند و شفاف به مردم اعلام کنند. این در حالی است که به پایان سال نزدیک میشویم، اما هنوز اقدامی در راستای این مصوبه مجلس صورت نگرفته است.
نظارت سازمانیافته حکومتی، اگرچه لازم است، اما کافی نیست. در نتیجه باید به سمت نظارت مردمی پیش رفت که آن هم شامل تقوا و امر به معروف میشود؛ وقتی امر به معروف و نهی از منکر اجرا شود، مردم باید از نحوه کارکرد مسئولان اطلاع داشته باشند تا بتوانند آنها را نهی کنند.
اطلاعات شفاف برای امر به معروف و نهی از منکر امری واجب است؛ از این رو قوای نظام باید امور این واجب الهی را تسهیل کنند تا شفاف شود.
طرح اعاده اموال نامشروع مسئولان مطالبه جدی امام امت و مردم و افراد پاکدست جامعه است که تصویب و تأیید آن در مجلس میتواند امیدی برای بهبود اوضاع ایجاد کرده و گامی مثبت در جهت مقابله با فساد در جامعه، به ویژه در سطح کلان باشد.