آسیب اجتماعی یارانه‏ نقدی

بصیرت:هدفمندسازی یارانه‎‎ها مهمترین رکن طرح تحول اقتصادی است که تقریبا آرزوی همه دولت‎های قبلی نیز بوده است. دولت نهم در طرح تحول اقتصادی، اصلاح پرداخت یارانه را هدف‎گذاری کرده است. ناکارآمدی در پرداخت یارانه‎‎ها جدای از این‎که بار هزینه‎ای سنگین بر دوش دولت‎‎ها گذاشته، عامل بی‎عدالتی در کشور نیز شده است. از این ‎رو، طبیعی است که هر دولتی اصلاح چنین وضعیتی را جزو وظایف اصلی خود بگذارد. دولت نهم نیز بر همین مبنا تصمیم دارد هدفمندسازی یارانه‎‎ها را از طریق نقدی‎سازی آن اجرا کند.
خارج از آثار اقتصادی مثبت و منفی اجرای این طرح، نیم‎نگاهی نیز بایستی به آثار اجتماعی نقدی‎سازی یارانه‎‎ها داشت. چرا که به نظر می‎رسد نگاه به پیامد‎های اجتماعی طرح، انتظارات دولت را واقع بینانه‎تر کند.
1- هدف‎گذاری اساسی در پرداخت یارانه به کالا‎های اساسی، بالابردن سطح رفاه و حفظ سلامت جامعه است. استفاده از شیر، نان، گوشت، ماست و حتی دارو برای بالابردن شاخص‎‎های سلامت جامعه یکی از اهداف مهم دولت در پرداخت یارانه جنسی است.
انتظار می‎رود دولت با نقدی‎سازی یارانه‎‎ها همچنان با راهکارهایی نسبت به هدف گذشته حساسیت داشته باشد. باید توجه داشت که گرچه دهک‎‎های مختلف درآمدی به‎طور یکسان از یارانه کالا‎های اساسی استفاده نمی‎کنند، اما نفس بهره‎وری دهک‎‎های پایین‎درآمدی از این کالا‎ها برای دولت با اهمیت است. مطابق گزارش وزارت بازرگانی در حال حاضر در اغلب دهک‎‎های درآمدی، مصرف کالا‎های اساسی زیر حد استاندارد است که این وضعیت در طبقات مستضعف جامعه به‎مراتب حادتر است.با این توضیح، سئوال این است که پرداخت نقدی یارانه‎‎ها چه آثاری بر مصرف این قبیل کالا‎ها دارد.در شرایط یک اقتصاد مصرف‎زده، پرداخت نقدی یارانه صرف کالا‎های غیرضرور یا پرکردن خلا‎های هزینه‎ای خانوار می‎شود و به‎طور قطع، مصرف کالا‎های اساسی کاهش می‎یابد و این موضوع می‎تواند از منظر به خطر انداختن سلامت جامعه قابل توجه باشد.
2- یکی از آسیب‎‎های جدی اقتصاد‎های متکی به ثروت و سرمایه منابع طبیعی، بیماری هلندی است. در توضیح این بیماری گفته می‎شود کشوری که زیرساخت‎‎ها و نهاد‎های لازم برای جذب منابع جدیدتر را ندارد با تزریق نقدینگی دچار شوک اقتصادی و اجتماعی می‎شود.بیماری هلندی تنها برای اقتصاد کلان نیست. هر خانواده یا فردی می‎تواند دچار این بیماری شود. اساسا گفته می‎شود که افزایش ثروت یک خانوار در شرایطی که برای کسب این درآمد کاری صورت نگرفته است و از قبل نیز برنامه‎ای برای هزینه کردن آن وجود ندارد، می‎تواند منشا بیماری هلندی در خانواده باشد.
پرداخت نقدی یارانه‎‎ها در جامعه‎ای که دچار فشار تقاضاست، می‎تواند‎ سازوکار هزینه خانوار را به هم بریزد. افزایش درآمد بدون کار صورت گرفته، می‎تواند منشا یک نابسامانی در هزینه‎‎های این خانواده باشد. از این بابت، تأکید می‎شود که رشد درآمدی هر خانواری بایستی به‎صورت تدریجی و متناسب با کار انجام شده و همراه با سطح برخورداری‎های فرد یا خانوار صورت گیرد. در غیر این صورت، نحوه هزینه کردن درآمد اضافه، هم برای خانواده و هم جامعه مضر است. باید توجه شود که با تزریق درآمد اضافه، بیماری هلندی به خانوار‎ها منتقل نشود.
3- الگوی مصرف بایستی بر مبنای الگوی درآمدی یک خانوار تعریف شود. همواره تغییرات در الگوی مصرفی پس از تغییرات الگوی درآمدی و با یک اختلاف فاز منطقی صورت می‎گیرد. با این مختصر اگر الگوی مصرفی یک خانوار بیش از الگوی درآمدی تغییر کند، می‎تواند یک تهدید به حساب آید.ذکر این نکته ضروری است که الگوی درآمدی در یک بستر بلندمدت تعریف می‎شود. از این رو، دیده می‎شود که کار و تلاش و سختی در به‎دست آوردن درآمد، نحوه هزینه آن را منطقی می‎سازد. عکس آن نیز درآمد‎های یک‎شبه و بادآورده است که مصرف را به اسراف و اتلاف و زیاده‎روی و بریز و بپاش‎‎ها تبدیل می‎کند. اما اتفاقی که در نقدی کردن یارانه‎‎ها می‎افتد، تغییر الگوی مصرف پیش از تغییر و اصلاح الگوی درآمدی است.
از این بابت، پول به درب خانه مردم بردن، یکباره هزینه‎‎ها و نحوه مصرف را چنان تغییر می‎دهد که درآمد مضاعف نیز جبران آن نخواهد بود. به سخن دیگر، مصرف جدید تنها در سطح درآمد ایجاد شده نمی‎ماند و در مراحل بعدی به‎صورت زنجیروار هزینه‎‎های دیگری را نیز ایجاد می‎کند و کم‎کم الگوی مصرف خانوار را تغییر می‎دهد.تأکید می‎شود که این تغییر الگوی مصرف بیش از اصلاح الگوی درآمدی اجازه تطبیق مصرف با درآمد را می‎دهد و از این بابت خانوار را دچار یک تلاطم جدید اجتماعی می‎کند.
باید توجه کرد که این افزایش درآمد از طریق پرداخت نقدی یارانه، بلافاصله با تورم جبران می‎شود و عملا تنها الگوی مصرف تغییر می‎کند.
4- یکی از آثار اجتماعی نقدی‎سازی یارانه‎‎ها تغییر فرهنگ کار است. حسب آنچه به‎طور پراکنده در اخبار منتشر شده است، یک خانواده چهار نفره ممکن است با اجرای این طرح حدودا 300 هزار تومان اضافه درآمد داشته باشد. این درآمد در تعدادی از دهک‎‎ها از درآمد طبیعی و ماهانه یک خانوار بیشتر است. از این‎رو، ممکن است با پرداخت مستقیم یارانه به نوعی تن‎پروری و فرار از کار در این خانوار‎ها ایجاد شود که می‎تواند از حیث اجتماعی و اقتصادی بسیار نگران‎کننده باشد.
5- برای پرداخت یارانه روش‎‎های مختلفی وجود دارد که روش جنسی و نقدی نیز از جمله این روش‏‎هاست.
نکته‎ای که در این میان اهمیت دارد، این است که دولت تلاش کند از روشی برای پرداخت یارانه استفاده کند که حفظ کرامت انسانی و نداشتن نگاه اعانه‎ای را در بالاترین سطح حفظ کند.
گرچه نفس هدفمندسازی یارانه‎‎ها به جهت حفظ کرامت انسانی و عدالت اجتماعی انجام می‎شود، اما باید توجه کرد که این هدفمندی با چه روشی محقق شود. در پرداخت یارانه به شکل جنسی اساسا فرد احساس نمی‎کند که در حال دریافت یارانه است. اگرچه یارانه حق طبیعی طبقه‎ای از جامعه است. اما نباید این احساس ایجاد شود که بخشی از جامعه با صدقه و حمایت دولت زندگی می‎کنند و خدای نکرده این مسئله موجب فخر یک گروه و تحقیر گروه دیگری شود. یارانه جنسی وجود چنین نگاه یا تبعیضی را از جامعه می‎گیرد، اما یارانه نقدی از این منظر قابل تأمل است.واقعی‎سازی قیمت‎‎ها با هدف نقدی کردن یارانه دارای یک اثر اجتماعی است و آن این‎که اصل واقعی‎سازی یارانه‎‎ها به حاشیه می‎رود و تنها نقدی‎سازی مورد توجه جامعه قرار می‎گیرد.با این توضیح، طبقات بالادرآمدی تصور می‎کنند که واقعی‎سازی قیمت‎‎ها نوعی مالیات غیرمستقیم به دولت است، برای این‎که دولت این درآمد را به دیگر طبقات جامعه برساند. این تصور نادرست به خودی خود یک تفاخر ایجاد می‎کند. از طرفی بخشی دیگر از جامعه یارانه نقدی را از صدقه سر پولدار‎ها می‎بیند که ممکن است این تلقی یک سرخوردگی اجتماعی ایجاد کند. در نهایت این‎که نباید این تصور ایجاد شود که نقدی کردن یارانه، دریافت مالیات از پولدار‎ها و صدقه به دیگران است. فارغ از این مطلب، جامعه در کسب یارانه جنسی احساس نمی‎کند که حمایت می‎شود اما در یارانه نقدی این حس وجود دارد که زیر دین دولت قرار دارد. چه آن‎که روش‎های خوداظهاری مثل پرکردن فرم و در صف ایستادن در مراکز پست و مسجد محله این حس را تقویت می‎کند.
6- در پرداخت یارانه جنسی، افراد می‎توانند شخصا برای خود تصمیم بگیرند که از این یارانه استفاده کنند یا نه. زیاد مصرف کنند یا کم. فرزند یک خانواده می‎تواند شیر بخورد و از یارانه دولتی استفاده کند و یا با مصرف نکردن شیر از یارانه دولت بگذرد. از طرفی انتظار این فرزند نیز از رییس خانواده مشخص است او از درآمد پدرش باخبر است. در نتیجه سطح توقعات خود را در بلندمدت با درآمد پدر تطبیق می‎دهد. اما با پرداخت یارانه نقدی اتفاق جدیدی می‎افتد. درآمد رییس خانواده افزایش می‎یابد و این به خودی خود، سطح توقع اعضای خانواده را بالا می‎برد. این در حالی است که در میان مدت، این افزایش درآمد با تورم از بین می‎رود و هنوز مزه این افزایش درآمد زیر زبان نمانده که تورم کام رییس خانواده را تلخ می‎کند. لذا انتظار می‎رود میان رییس خانواده و اعضای خانه بر سر توقعات جدید تنش ایجاد شود. اما این یک سوی ماجراست. سوی دیگر نحوه مدیریت یارانه‎‎ها توسط رییس خانواده است. تا دیروز پسر خانواده می‎توانست از یارانه دولتی استفاده کند و یا از کنار آن بگذرد اما امروز همه چیز به تدبیر رییس خانواده وابسته است. استفاده از کالاهایی که تا دیروز به سبب ارزان بودن در اختیار اعضای خانواده قرار داشت، امروز نیاز به اجازه مدیر خانه دارد و از این منظر هم انتظار تنش می‎رود. این موضوع زمانی حادتر می‎شود که رییس خانواده درایت و مدیریت لازم برای هزینه و تشخیص اولویت‎‎های زندگی را نداشته باشد. به‎طور مشخص خانواده‎‎های اعتیاد از این منظر بیشترین آسیب را خواهند دید.
7- سیاست‎‎های همراه با شوک دارای چند ویژگی است که یکی از آن‎‎ها واکنش‎‎های اجتماعی است. اما واکنش اجتماعی نیز دارای مراتبی است که خارج از میزان آسیب‎زا بودن اصل سیاست، به بستر اجتماعی که شوک به آن وارد می‎شود نیز مرتبط است. زمان نحوه اجرای طرح همراه با اطلاع‎رسانی کارا و هدفمند می‎تواند شدت دفعی و واکنش اجتماعی را کاهش دهد. این واکنش، متفاوت از دیگر بازتاب‎‎های اجتماعی طرح است. بدین معنا که طرح دفعتا یک بازخور تند اجتماعی خواهد داشت که بی‎توجهی به مدیریت آن می‎تواند سطح اعتماد عمومی را کاهش دهد.از این‎رو اجتماع‎شناسان معتقدند که شوک‎‎های اقتصادی و سیاسی باید در بستری از آرامش و سکون در جامعه وارد شود. در این صورت است که انتظار می‎رود اثر دفعی اجرای طرح قابل کنترل باشد.بنابراین هشدار داده می‎شود در شرایطی که پیامد‎های شوک‎‎های قبلی از یک طرف و یک نوع ترس و دلهره و واهمه به هر دلیل در پس زمینه اجتماع وجود دارد، اثر شوک جدید با برهم‎افزایی شوک‎‎های قبلی چندین برابر می‎شود که می‎تواند از حیث سیاسی نگران کننده باشد. بنابراین پرهیز از شتاب‎زدگی و اطلاع رسانی کارا و اجرای تدریجی در اجرای طرح، توصیه می‎شود.

نویسنده:محسن مهدیان