تحلیلی بر تحولات ازبکستان، چالش‌ها و چشم‌اندازهای آینده (بخش دوم و پایانی)

بهرام امیراحمدیان / کارشناس مسائل آسیای مرکزی و قفقاز
ازبکستان در امر گسترش آتی همکاری در رشته توسعه مواصلات ترابری و حمل و نقل بین‌المللی در چهارچوب جامعه اقتصادی اورآسیا علاقه‌مند است. درآمدن جمهوری ازبکستان به عضویت جامعه اقتصادی اورآسیا فرآیند هم پیوندی در جامعه در چارچوب شکل‌گیری بازار مشترک خدمات ترابری و سیستم ترابری واحد را عمیق‌تر می‌سازد که بر حل و فصل مسائل تعرفه‌های واحد، افزایش جریان بار، تسهیل تشریفات گمرکی و ایجاد کمپانی‌های سراسری ملی ترابری و ارسالی تاثیر مساعد وارد می‌کند.
دلایل و واقعیت‌های یاد شده نشان می‌دهد که در وهله کنونی عضویت ازبکستان در جامعه اقتصادی اورآسیا پیش‌بینی‌های مربوط به صلاح بودن اقتصادی وارد شدن ازبکستان به جامعه مذکور را تبرئه می‌کند. چنین اجزای تشکیل‌دهنده مهم روابط اقتصادی خارجی مانند تجارت، سرمایه‌گذاری و ترابری، توسعه پیشرفت‌کننده را نشان می‌دهد. همگرایی هرچه عمیق‌تر توسط عضویت در جامعه اقتصادی اورآسیا، روی هم رفته به عنوان مهم‌ترین جزء تشکیل‌دهنده توسعه اقتصادی ازبکستان قرار می‌گیرد.
نقاط قوت، ضعف فرصت‌ها و تهدیدها
نقاط قوت
ازبکستان هم از نظر موقعیت ژئوپلتیکی و هم مکان جغرافیایی از اهمیت خاصی در آسیای مرکزی برخوردار است که این موقعیت یگانه و تغییرناپذیر است.
میراث فرهنگی و معماری اسلامی ‌ازبکستان مهم‌ترین عامل ثبات ملت ازبکستان است. باور ازبک‌ها به اینکه خودشان ملت بزرگی هستند که سابقه دولتمداری در منطقه را دارا هستند، به آنان نوعی اعتماد به نفس داده است. میراث‌های گرانبهای معماری و آداب و رسوم مردم آن در کنار تنوع فرهنگی و انواع غذاها، پوشاک و صنایع دستی متنوع و چشم‌اندازهای جغرافیایی متنوع این کشور را به موزه مردم‌شناسی تبدیل کرده است که همه ساله صدها هزار گردشگر خارجی را به خود جلب می‌کند که موجب شکوفایی اقتصادی می‌شود.
ازبکستان پرجمعیت‌ترین کشور در میان جمهوری‌های آسیای مرکزی است و از لحاظ شمار جمعیت، سومین کشور در بین اتحادیه کشورهای مشترک‌المنافع بعد از روسیه و اوکراین می‌باشد. در سال 2007 جمعیت ازبکستان به 27 میلیون نفر رسید که حدود 63 درصد آنها در روستاها زندگی می‌کنند. از لحاظ ترکیب جنسی 5/49 درصد جمعیت را مردان و 50/5 درصد آن را زنان تشکیل می‌دهند. همچنین از لحاظ ترتیب سنی، کودکان و نوجوانان تا 14 ساله، 8/40 درصد و جوانان 15تا 29 ساله، 3/28 درصد جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند تا سهم کودکان، نوجوانان و جوانان در جمعیت کشور به 70 درصد برسد.
پیش‌بینی می‌شود جمعیت ازبکستان با رشد 7/1 درصد در سال که در حال حاضر دارد، در سال 2025 جمعیت آن به 33 و در سال 2050 به 37 میلیون نفر برسد. ازبکستان با وجود مساحت کم (که 11 درصد کل مساحت آسیای مرکزی را تشکیل می‌دهد)، به تنهایی بیش از 4 جمهوری دیگر آسیای مرکزی جمعیت دارد.
تولید 3/79 درصد از کل تولید ناخالص داخلی توسط بخش خصوصی، شامل 9/79 درصد در بخش صنعت، 8/98 درصد در بخش کشاورزی، 4/98 درصد در بخش ساختمان، 1/47 درصد در بخش حمل و نقل، 8/96 درصد در بخش ارتباطات، 8/99 درصد در بخش خرده فروشی، 6/82 درصد در بخش تجارت خارجی و در بخش شاغلان اقتصادی.
ازبکستان قدرتمند‌ترین دولت منطقه را داراست و قوی‌ترین ارتش منطقه را در اختیار دارد. ازبکستان پیشرفته‌ترین ارتش منطقه آسیای مرکزی را داراست. نیروی زمینی آن مرکب از 50 هزار نیرو، هوایی 17 هزار نفر و نیروی انتظامی(پلیس) 19 هزار نیرو دارد. افزون بر آن حدود 1000 نفر گارد ملی دارد. دکترین نظامی ‌ازبکستان ادعا دارد که ارتش این کشور تدافعی و بر قلمرو هیچ کشوری ادعای ارضی ندارد و خواستار منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای است. همکاری نظامی ‌ازبکستان با روسیه از سال 1992 آغاز شد که بر مبنای معاهده دوستی دو کشور بود. این همکاری‌ها در سال 1994 با امضای پیمان نظامی، در سال 1999 با موافقتنامه مبارزه با تروریسم و افراط‌گرایی اسلامی ‌و در نوامبر 2005 با پیمان اتحاد بین دو کشور ادامه داشته است. براساس آخرین پیمان همکاری‌های متقابل در مقابل تهدیدات امنیتی هر یک از طرفین، دو کشور با هم همکاری استراتژیک خواهند داشت. در دسامبر سال 2006 ازبکستان دوباره به پیمان امنیت دسته جمعی پیوست که در سال 1999 از آن خارج شده بود. اعضای این پیمان شامل روسیه، بلاروس، ارمنستان، و کشورهای آسیای مرکزی (ترکمنستان) است. تا قبل از سال 2005 ازبکستان با سازمان ناتو در برنامه مشارکت برای صلح همکاری داشت و نقش مهمی ‌در این برنامه ایفا می‌کرد.
ارتش ازبکستان از تجهیزات نظامی ‌قوی‌ترین و پر تعدادترین ادوات زرهی و توپخانه از جمله 340 عراده تانک و 200 آتشبار 122 میلیمتری و 152 میلیمتری، موشک‌های زمین به زمین به هوا و نیز پدافند هوایی پیشرفته‌ای دارد. نیروی هوایی آن با برخورداری از هواپیماهای جنگی سوخو و میگ‌های پیشرفته از جمله میگ 29، هواپیماهای ترابری، هلی‌کوپترهای تهاجمی و ترابری ساخت شوروی و روسیه، توانایی‌های مناسب و قابل توجهی دارد. ازبکستان تنها کشور آسیای مرکزی بود که پس از رویداد 11 سپتامبر 2001 در مبارزه با تروریسم با آمریکا همکاری داشت و پایگاه خان‌آباد را در اختیار آمریکا گذاشت ازبکستان علاوه بر داشتن نیروی هوایی قوی خود یکی از کشورهای تولیدکننده هواپیما‌های مسافری است. همچنین با تولید ماشین‌آلات کشاورزی، صنعتی و اتومبیل سواری به قدرتی اقتصادی تبدیل شده است.
نیروی هوایی ازبکستان نزدیک به 500 هواپیما دارد. که شامل انواع هواپیما‌ها از قبیل سوخو، میگ و... تعدادی هلیکوپتر است. برای دفاع نیز 100 فروند موشک زمین به هوا و 30 فروند هواپیمای سوخو 27 در نظر گرفته شده است. پایگاه‌های عمده آن در تاشکند، چرچیک، فرغانه، اندیجان، کارشی و خوقند قرار دارند و گارد ملی ازبکستان دارای 1000ـ700 نیرو است.
ب ـ انرژی. ذخایر اثبات شده نفت خام ازبکستان در پایان سال 2006 برابر 600 میلیون بشکه بوده است. ذخایر اثبات شده گاز در پایان سال 2006 نیز 8/1 تریلیون متر مکعب بوده که به تنهایی 1درصد کل ذخایر جهانی را تولید می‌کند. اما از نظر مصرف ازبکستان 5/1 درصد کل مصرف گاز جهان را مصرف می‌کند. مصرف ازبکستان در سال‌های اخیر نسبت به تولید فزونی یافته است که با توجه به افزایش جمعیت و به دنبال آن نیاز به تولید بیشتر، در صورت ادامه روند کنونی این کشور نیاز به واردات نفت خام خواهد داشت. در جدول زیر وضعیت ذخایر، تولید و مصرف انرژی ازبکستان نشان می‌شود. قرقیزستان و تاجیکستان فاقد منابع و ذخایر هیدروکربوری هستند. گاز مصرفی آنها که در دوره شوروی براساس تامین از سوی ازبکستان تنظیم شده است، آنها را ناگزیر به ادامه این وابستگی در تامین گاز از ازبکستان کرده است. افزایش قیمت جهانی حامل‌های انرژی، طبیعی است که در اقتصادهای منطقه تاثیر بگذارد. بر هم خوردن مناسبات اقتصادی دوره شوروی دشواری‌های بسیاری برای جمهوری‌های آسیای مرکزی به دنبال داشته است. از اینرو در ماه دسامبر هر سال دوشنبه و بیشکک مذاکرات سختی را با تاشکند در خصوص قیمت گاز طبیعی تحویلی از ازبکستان انجام می‌دهند. مذاکرات سال 2007 از مذاکرات قبلی سخت‌تر شد زیرا این مذاکرات در آستانه انتخابات ریاست جمهوری ازبکستان انجام گردید.
احداث خط لوله گاز ازبکستان ـ چین
چین اقتصاد در حال شکوفایی آسیایی نیاز به تامین انرژی دارد. در استراتژی چین حضور در آسیای مرکزی از جهات سیاسی، استراتژیک و اقتصادی دنبال می‌شود. جمعیت 50 میلیونی آسیای مرکزی بازاری مناسب برای کالاهای ارزان قیمت چینی است. از طرفی تامین انرژی برای اقتصاد چین به دور از امکان ایجاد وقفه از حوزه خلیج‌فارس که هم ناامنی و هم کنترل آمریکا می‌تواند آن را تحت تاثیر قرار دهد، از اولویت‌های روابط خارجی با جمهوری‌های آسیای مرکزی برای این کشور است. چین از مدت‌ها قبل در ژئوپلتیک لوله‌های انرژی آسیای مرکزی به ایفای نقش پرداخته است. سرمایه‌گذاری در منافع نفت و گاز قزاقزستان و اینک در ازبکستان برای اقتصاد چین از اهمیت بالایی برخوردار است.
بنا به اطلاعات بخش مطبوعاتی شرکت ملی اوزبک نفت ـ گاز،‌ براساس مصوبه دولت، شرکت مشترک ازبک ـ چینی آسیا ترانس گاز (Asia Gas Trans) خط لوله گاز ازبکستان ـ چین را طراحی و احداث می‌کند. جدول اجرایی این طرح تصویب شده است و تا 20 آوریل سال 2008 میلادی (اول اردیبهشت سال 1387) مسیر انتقال خط لوله گاز تایید و در اول ژوئن منابع مالی احداث واحدها مشخص شده است.
طبق جدول برنامه‌ریزی شده تا تاریخ 31 دسامبر سال 2009 میلادی، احداث خط اول لوله و ایستگاه فشار گاز به پایان می‌رسد و در اول ماه ژانویه سال 2010 میلادی برای بهره‌برداری تحویل خواهد شد.
ازبکستان و چین در ماه آوریل سال 2007 میلادی در مورد احداث و بهره‌برداری خط لوله گازی به طول 530 کیلومتر و با ظرفیت 30 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی در سال که گاز ترکمنستان را به چین منتقل خواهد کرد، قراردادی امضاء کردند، اما صادرات گاز ازبکستان از طریق خط لوله جدید صورت خواهد گرفت.
در همین حال در 10ـ5 سال آینده چین واردات گاز خود را افزایش دهد. اگر از همین الان روسیه در این بازار وارد نشود، این جایگاه را به صادرکنندگان خارجی دیگر خواهد داد که به نظر می‌رسد آنها را کشورهای آسیای میانه تشکیل خواهند داد. کارشناسان بر این عقیده‌اند که «گاز پروم» با طولانی کردن روند مذاکراتی ابتکار عمل را به دیگران وا گذاشته است.
فرصت‌ها:
ازبک‌ها با جمعیت تقریبی 8/2 میلیون نفری حدود 9 درصد از جمعیت افغانستان را تشکیل می‌دهند. ازبک‌ها باقی مانده ترکانی هستند که در پایان هزاره اول میلادی به این منطقه یورش آوردند. آنها سپس در اینجا ساکن شدند و در برابر حمله مغولان مقاومت کردند. همچنین پس از تبدیل ازبکستان به یکی از جمهوری‌های شوروی، بسیاری از ازبک‌ها به افغانستان مهاجرت کردند.
ازبک‌ها در همسایگی ازبکستان و تاجیکستان در نوار باریکی در شمال کوه‌های هندوکش زندگی می‌کنند. زبان آنها از بکی و دری است. در حال حاضر بسیاری از اعضای پارلمان را ازبک‌ها تشکیل می‌دهند (سایت خبر آنلاین، به نقل از www.pbs.org)
تعداد زیادی از اعضای پارلمان افغانستان را ازبک‌ها تشکیل می‌دهند. آنها می‌توانند لایی قدرتمندی برای بهبود روابط همه جانبه ازبکستان و افغانستان به وجود آورده و روابط فیمابین را به نحو مطلوب توسعه دهند.
تعداد زیادی جمعیت ازبک در استان سغد مرکزیت خجند در تاجیکستان زندگی می‌کنند، آنها از سطح اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بسیار بالایی برخوردارند. این جمعیت توانایی تاثیرگذاری در روابط دو کشور را دارا هستند و ازبکستان می‌تواند در روابط فیمابین با تاجیکستان از قدرت تاثیرگذاری آنها بهره گیرد. شهروندان ازبک از یک تعادل منطقی برخوردارند. این وجه مثبت مردم از یک نوعی تعادل در رابطه بین دولت و ملت به وجود آورده است که مانند آن را در دیگر جمهوری‌های شوروی کمتر می‌توان مشاهده کرد. این مورد می‌تواند در راستای مشروعیت دولت و تمامیت ارضی و وحدت ملی و نیز در روند اجرای برنامه‌های دولت اثرات مثبتی داشته باشد. یکی از عملکرد‌های مثبت دولت ازبکستان همین مورد است که مردم ازبکستان با جدیت در کشور خود به کار و کوشش ادامه داده و از زندگی بهره‌مند می‌شوند.
نقاط ضعف
ازبکستان با ازدیاد جمعیت روبه‌روست و جمعیت جوان دارد. جمعیت ازبکستان با 28 میلیون نفر جمعیت و جوانی ساختار جمعیت در آینده با مشکلاتی مواجه خواهد بود. براساس برآورد دفتر جمعیتی جهان در سال 2007، جمعیت ازبکستان با نرخ زاد و ولد 24 در هزار و نرخ مرگ و میر 7 در هزار، سالانه با رشد طبیعی 7/1 درصد در سال مواجه است که در مقطع 2025 جمعیت آن به 33 میلیون و در مقطع 2050 به 40 میلیون نفر افزایش خواهد یافت.
کاهش سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص داخلی از 1/24 درصد در سال 2006 به 7/21 درصد در سال 2007 (به نفع افزایش در بخش صنعت)
افزایش 3/94 درصد افراد بیکار در جستجوی کار در سال 2007 نسبت به سال 2006 میزان تولید
تاجیکان ساکن در منطقه سمرقند و بخارا و افزایش اندیشه‌های پان تاجیکی با تحرکات خارجی می‌تواند به عنوان عامل تضعیف دولت مرکزی تبدیل شود.
ازبکستان برای برقراری ارتباط پلی و جاده‌ای با جهان و آب‌های آزاد نیازمند گذر از قلمرو ترکمنستان یا افغانستان است که با موانع ایجادی در زمینه‌های قانونی و غیرقانونی روبه‌رو است.
راه‌های ارتباطی ازبکستان عمدتا حول محور شرقی ـ غربی و مرکزی شمال شرقی است (در امتداد صحرای قزل‌قوم و دره فرغانه). به همین سبب در زمان قطع هر نقطه از این محورها ارتباطات مرکز جمعیتی با پایتخت کشور مختل خواهد شد.
محل قرارگیری پایتخت ازبکستان در نقطه کنونی در شمال کشور امکان اعمال قدرت بر سراسر مناطق کشور را با دشواری همراه می‌سازد. تغییر در نگرش برنامه‌ریزی‌های ارتباطات آینده و ملاحظه این تنگناها از ضرورت‌های دولت مرکزی ازبکستان است.
تهدیدات:
در مساله رودهای فرامرزی جمهوری ازبکستان با قرقیزستان و تاجیکستان بر سر تقسیم آب به ویژه آب رودهای سیر دریا و آمودریا مساله دارد. حیات ازبکستان به آب‌هایی بستگی دارد که از دو کشور همسایه شرقی وارد این کشور می‌شود. ازبکستان برای تامین نیاز‌های غذایی آینده جمعیت در حال افزایش خود به توسعه کشاورزی نیاز دارد که با محدودیت منابع آب و خاک رو‌به‌روست.
ازبکستان با جریان افراطی پان‌تاجیکی و پان‌اسلامیسم رو به رو خواهد شد. تاجیک‌های تاجیکستان ادعا می‌کنند در ازبکستان بیش از 8 میلیون تاجیک زندگی می‌کنند. این چالش در صورت نبود تفکر استراتژیک و مهار توسعه این اندیشه‌ها می‌تواند به روابط آینده ازبکستان با همسایگان و مدعیان واهی این اندیشه‌ها لطمه وارد سازد. براساس اطلاعات سرشماری ازبکستان کل جمعیت ساکن در استان بخارا 1409 هزار نفر و جمعیت استان سمرقند 2750 هزار نفر است که جمعا 4150 هزار نفر خواهد بود. در حالی که بیش از نیمی‌از این جمعیت ازبک بوده و تاجیکان ساکن در این استان‌ها هم هیچگاه علاقه‌ای به پیوستن به کشور ضعیف و کوچکی چون تاجیکستان را ندارند و در ازبکستان در کنار ازبک‌ها با آرامش و آسایش زندگی می‌کنند.
تاشکند نسبت به دوشنبه سیاست جلوگیری از ساختمان و احداث سلسله نیروگاه‌های آبی در رودخانه‌های کوهستانی تاجیکستان را دارد منطق این کار قابل فهم است: ازبکستان نمی‌خواهد که تاجیکستان در قلمرو خود تاسیساتی را بسازد که می‌توانند جریان آب در رودخانه آمودریا را تنظیم کنند. در صورتی که امام علی رحمان به نقشه‌های خود در مورد افزایش ظرفیت‌های تولید انرژی در کشور تحقق بخشد، تاجیکستان ابزار مقابله با تاشکند را به دست می‌آورد. یعنی همان ابزاری که قرقیزستان در دوره زمستان با منتقل کردن مخزن آب توقتاگول به سیستم تولید انرژی و با ایجاد خطر واقعی زیر آب قرار دادن بخشی از خاک ازبکستان و قزاقستان از آن استفاده می‌کند.
روایت رسمی ‌طرف قرقیزی به شرح است: ما چاره دیگری را نداریم به غیر از این که در دوره زمستان در مخزن آب توقتاگول انرژی برقی تولید کنیم. ضمنا برای همه معلوم است که انرژی برقی تولیدی مازاد را روسیه و قزاقستان خریداری می‌کنند با توجه به ساختار اقتصاد قرقیزستان این موضع تعجب‌برانگیز نیست. در دوره تابستان کمبود انرژی برقی در قرقیزستان مانند دوره زمستان احساس نمی‌شود. زیرا در زمستان به دلیل افزایش مصرف انرژی، کمبود به طور اساسی افزایش می‌یابد و چون قرقیزها سایر منابع واقعی برای پر کردن خزانه دولت ندارند، مخزن آب توقتاگول را به سیستم تولید انرژی برقی منتقل می‌کنند.
در دوران شوروی، مسکو وضع را کنترل می‌کرد و ازبکستان و قزاقزستان را متقاعد کرده بود در دوره زمستان منابع انرژی مورد نیاز قرقیزستان را برای این جمهوری براساس تسویه حساب متقابل یا به هر عنوان دیگر به طور رایگان تامین و تحویل دهند.
فروپاشی اتحاد شوروی و تشکیل کشورهای مستقل باعث به وجود آمدن روابط بازاری شد که طبق آن چنین «تحویل آرام» منابع انرژی از دستور تبادل کالا بین کشورها خارج شد نه ازبکستان نه قزاقزستان می‌خواهند در عوض آنکه قرقیزها آب زیادی را از مخزن آب توقتاگول رها نکنند، منابع انرژی به آن کشور تحویل دهند. این مساله به سخت‌ترین مساله در منطقه تبدیل شده و اینک حتی مقدماتی برای حل این مشکل وجود ندارد.
افغانستان همسایه‌ای پرآشوب و مخاطره‌آفرین است. رشد طالبانیسم برای منطقه و ازبکستان مخاطراتی جدی به دنبال دارد. امنیت مرزهای جنوبی ازبکستان از سوی همسایه ناامن تهدید می‌شود.
ترانزیت مواد مخدر و توسعه مصرف مخدر از افغانستان کشور همسایه، به ازبکستان که دارای جمعیتی جوان است، آینده جامعه ازبکی را با تهدیدی بزرگ روبه‌رو خواهد کرد. قاچاق اسلحه، مواد مخدر و قاچاق انسان می‌تواند ازبکستان و منطقه را با آشوب مواجه سازد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
با توجه به آنچه گفته شد، ازبکستان توانایی تبدیل شدن به قدرتی منطقه‌ای را داراست. زیرا در منطقه خود (آسیای مرکزی) رقیبی ندارد. موقعیتی استراتژیک دارد، از نظر وحدت ملی و هویت ملی قوی است، ارتشی قدرتمند دارد، موقعیت ژئوپلتیک ارزشمند و بی‌بدیلی دارد، در جهان اسلام از اهمیت خاصی برخوردار است و اقتصاد در حال توسعه‌ای دارد. تنها رقیب ازبکستان در منطقه آسیای مرکزی، از نظر وسعت و ثروت قزاقزستان است که از نظر ارتش، تعداد و ترکیب جمعیت نمی‌تواند با ازبکستان رقابت داشته باشد (قزاقزستان 15 میلیون نفر جمعیت دارد که حدود نیمی‌از آن را روس‌ها تشکیل می‌دهند) در خارج از منطقه خود نیز فقط در جنوب با کشوری خارج از منطقه آسیای مرکزی یعنی افغانستان همسایه است که آن هم کشوری با دشواری‌های فراوان است که هم از نظر اقتصادی، سیاسی و هم نظامی‌ در سطحی بسیار پایین‌تر از ازبکستان است، اگرچه جمعیتی برابر دارد، ولی تفرقه‌ای بزرگ در بین جمعیت افغانستان وجود دارد که به دشمنی و خصومتی تاریخی تکیه دارد.