الگوی مصرف اقتصادی

همه ما بخصوص مسئولان قوای سه گانه، شخصیت های اجتماعی و آحاد مردم در سال جدید در مسیر تحقق این شعار مهم، حیاتی و اساسی یعنی اصلاح الگوی مصرف در همه زمینه ها برنامه ریزی و حرکت کنیم تا با استفاده صحیح و مدبرانه از منابع کشور مصداق برجسته ای از تبدیل احوال ملت به نیکوترین حال ها ظهور و بروز یابد.
مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای : فروردین 1388
بیش از ده سال است که مقام معظم رهبری در یک اقدام حساب شده و مدبرانه و با توجه به یک ضرورت و احساس نیاز به یک راهبرد کلی جهت تنظیم حرکت مردم و مسئولان در پیام نوروزی خویش اقدام به نامگذاری آن سال می نمایند که این نامگذاری تاکنون آثار و برکات زیادی را در پی داشته است. به عنوان مثال سال امام (ره)، سال امیرالمومنین (ع)، سال نهضت حسینی و امسال را سال حرکت به سوی اصلاح الگوی مصرف نامگذاری کرده اند.
این نامگذاری در امسال می تواند شروع یک جنبش اصلاح گرایانه در زمینه الگوی مصرف باشد؛ ضرورتی که سال های قبل نیز مقام معظم رهبری نیز به آن با عناوینی همچون وجدان کاری و انضباط اجتماعی، انضباط اقتصادی و مالی، توجه به کار سازنده، پرهیز از اسراف، تعلیم صرفه جویی به مردم اشاره نموده اند.
1-منابع و ذخایر کشور جزء ثروت های ملی، اما محدود و رو به اتمام می باشد.
2-مصرف غیر اصولی و اسرافگونه منابع کشور و رشد روزافزون مصرف گرایی باعث صرف درآمد کشور در نیازهای اساسی و زیرساخت ها نمی شود.
3-با اتمام این منابع و سرمایه ها دیگر جوابی برای نسل های آینده باقی نمی ماند.
4-امروز باید گفت متأسفانه شاهد رواج فرهنگ مصرف زدگی در جامعه می باشیم.
و البته موارد دیگر.
نگارنده سعی دارد که ان شاء الله برای تحقق این شعار و عملیاتی نمودن آن در سطح جامعه و با توجه به تأکید مجدد و گلایه ای که مقام معظم رهبری در نماز عید فطر امسال داشتند در سلسله مباحثی و با توجه به اینکه رعایت الگوی مصرف- صرفه جویی- دوری از اسراف و پیمودن اعتدال در مصرف احتیاج به آموزش دارد در این رابطه مواردی را به شکل آموزشی و کاربردی جهت خوانندگان عزیز مطرح نماید که ان شاء الله مورد استفاده قرار گیرد. رعایت بهره وری صحیح و استفاده بهینه و مطلوب از امکانات، ظرفیت ها، منابع، استعدادها از همه مهمتر منابع انسانی می تواند جامعه را در رسیدن به یک الگوی مصرف صحیح رهنمون سازد که در ضمن مباحثی در همین راستا به آن خواهیم پرداخت.
ضرورت بحث
زمانی که انسان به آمارهایی که در زمینه مصرف در ایران از سوی مراجع رسمی صادر می شود و یا بعضی از کارشناسان مربوطه مطرح می کنند نگاه می کند به شدت نگران می شود. در کنار این باید به این هشدار مقام معظم رهبری که در سخنرانی اولین روز سال در حرم رضوی توجه کرد که فرمودند:« باید اعتراف کنیم که عادت ها، سنت ها و روش های غلط زیاده روی در مصرف را بدنبال آورده و نسبت میان تولید و مصرف را به ضرر تولید به هم زده است، به گونه ای که یک سوم نان تولیدی و حداقل یک پنجم آب مصرفی که با آن همه مشکلات و دشواری ها تهیه می شود عملاً به هدر می رود. متوسط مجموعه انرژی مصرفی در ایران 2 برابر متوسط جهانی شده و شاخص شدت انرژی در کشور ما یعنی نسبت انرژی مصرف شده به کالای تولید شده متأسفانه 8 برابر کشورهای پیشرفته است.»
حال علاوه بر نگرانی های بالای مقام معظم رهبری به این آمار نیز توجه نمائید. هر ایرانی بطور متوسط سالیانه 240 کیلوگرم غذا از دست می دهد که با آن می توان 20 میلیون نفر را سیر کرد.
از 75 میلیون تن محصولات زراعی تولید شده 16 درصد آن یعنی 12 میلیون تن به هدر می رود و اسراف می گردد. در کنار این از 17 میلیون تن محصولات باغی تولید شده 50 درصد آن یعنی 5/8 میلیون تن ضایع می گردد و تلف می شود.
همین امر باعث شده که شاهد واردات بی رویه میوه های خارجی هستیم. با این توضیحات ارزش ضایعات بخش کشاورزی 10 میلیارد دلار است و ایران 4 برابر استانداردهای جهانی میوه مصرف می کند.
مصرف قند و شکر در ایران 30 درصد بیش از حد متوسط جهانی و چای تقریباً 7/3 برابر مصرف جهانی و روغن خوراکی نیز 30 درصد بیش از متوسط جهانی می باشد.
متوسط مصرف برنج هر ایرانی در سال حداقل 15 کیلوگرم و از متوسط جهانی بالاتر است و البته باید به این مصارف بالاتر از استاندارد جهانی مصرف نان، گندم، گوشت و دارو را نیز افزود، اما آنچه جای نگرانی شدید دارد مصرف بیش از حد غیرطبیعی و نگران کننده حامل های انرژی در ایران است که واقعاً اگر دولت و ملت ایران عزمی جدی برای معقول و استاندارد کردن این مصارف به هدر ندهند کشور ایران که امروزه به عنوان دومین تولیدکننده گاز جهان و چهارمین تولیدکننده نفت جهان شناخته می شود طولی نخواهد کشید که باید برای تأمین حداقل سوخت خود دست نیاز به سوی دیگران دراز کند و این یعنی فاجعه که شاید هیچ راهی دیگر برای جبران آن وجود نداشته باشد.
مصرف بی رویه انرژی
آمار زیر مصرف بی رویه و بیش از حد استاندارد انرژی را در کشور نشان می دهد. ایران سومین کشور از نظر ارائه بنزین ارزان قیمت می باشد و نخستین کشور به لحاظ میزان پرداخت یارانه در سوخت و 36 درصد کل مصرف بنزین خاورمیانه در ایران مورد استفاده قرار می گیرد. متوسط مصرف سوخت خودروهای بنزینی در ایران 11 لیتر در روز است و این در حالی است که در آلمان و ژاپن این رقم 5/2 لیتر، در انگلستان 5/3 لیتر ، فرانسه 2 لیتر، کانادا 5/6 لیتر و در آمریکا 3/7 لیتر در روز است.
با این توضیح مصرف سوخت در ایران هر 10 سال یکبار دو برابر می شود. یعنی افزایش سالیانه حدود 10 تا 11 درصد و این در حالی است که در دنیا به طور متوسط 2 درصد افزایش سوخت وجود دارد.
مصرف گاز در ایران
9 درصد سوخت جهان در ایران یک درصد جمعیت جهان مصرف می شود.
ایران هم بعد از آمریکا با 300 میلیون جمعیت و روسیه با 200 میلیون جمعیت در رتبه سوم مصرف گاز طبیعی در دنیا قرار دارد. مثلاً مصرف گاز از 68میلیارد متر مکعب در سال 2001 با متوسط رشد سالانه 3/10 درصد به 123 میلیارد متر مکعب در سال 2008 رسیده است. در سال 87 حدود 134هزار میلیارد ریال یارانه به مشترکین گاز خانگی پرداخت شده است. مصرف سرانه سوخت در ایران 1315 کیلوگرم است و این در حالی است که این میانگین در آسیا 706 کیلوگرم یعنی ایران تقریباً 2 برابر آسیا و همچنین 4 برابر آفریقا، 4 برابر هند و 5/1 برابر کشورهای آمریکای جنوبی سوخت مصرف می کند. مصرف سرانه انرژی در ایران 5 برابر مصرف کشور نفت خیز دیگر مانند اندونزی با 225 میلیون جمعیت 2 برابر چین با 300/1 میلیارد و 4 برابر کشور هند با 132/1 میلیارد جمعیت می باشد.
ایران مطابق آمار رسمی بالاترین شدت انرژی ( معادل نفت خامی که برای تولید 1000 دلار کالا مصرف می شود) را دارا می باشد. در برخی آمار مقدار شدت انرژی تا 17 برابر ژاپن، 5/8 برابر اروپا ، 2 برابر چین و 3 برابر سایر کشورهای شرق آسیا می باشد.
در زمینه مصرف برق و الکتریسته آمار هم جالب و هم نگران کننده است. برای تولید برق در ایران 3 تا 7 بشکه نفت مصرف می شود و این در حالی است که در کشورهای صنعتی این میزان 5/1 تا 3 بشکه نفت است. کشور 70 میلیونی ایران معادل یک کشور 500 تا 850 میلیون نفری انرژی مصرف می کند. میزان هدر رفت انرژی همین برآورد سال 83 بالغ بر 8 میلیارد دلار است که قطعاً این رقم هم اکنون خیلی بیشتر است. نوشتن آمار و رقم های بالا فقط به جهت بالا بردن آگاهی و اطلاعات عمومی مخاطبین نمی باشد بلکه طرح این مسائل شاید انگیزه ای باشد که ما براساس آن به تبیین یک الگوی مصرف مبتنی بر دستورات اسلامی و برای جلوگیری از مصرف بی رویه منابع خود بپردازیم و آنگاه به آن عمل کنیم. این حقایق تلخی که بیان شد ضرورت بحث و بررسی پیرامون الگوی مصرف را با یک رویکرد دینی و علمی بیش از پیش برای ما روشن خواهد نمود.
تعریف مصرف
مصرف واژه ای است عربی و از آن در زبان فارسی به هزینه تعبیر می شود و از آنجا که اسم زمان و مکان است از این رو باید آن را به معنای خرج کردن و زمان و مکان خرج نمودن دانست و در اصطلاح اقتصادی مصرف عبارت است از ارزش پولی کالاها و خدماتی که توسط افراد خریداری و تهیه می شود.
در دانش اقتصادی مصرف شامل دو گروه عمده خوراکی ها و غیرخوراکی ها است، خوراکی ها شامل آشامیدنی ها، دخانیات، انواع نان، برنج، گوشت، لبنیات، روغن، میوه و سبزی و غیره خوراکی ها شامل گروه های پوشاک و کفش ، مسکن، اثاثیه منزل، بهداشت و درمان ، حمل و نقل و ارتباطات، تفریحات و سرگرمی ها، خدمات فرهنگی و کالاها و خدمات متفرقه است. از آنجا که مصرف در اقتصاد از اهمیت بسزایی برخوردار است و به عبارتی مصرف هدف نهایی از تولید و توزیع کالا و خدمات است از عوامل موثر در آن نیز می باشد. اصل و حاکمیت مصرف کننده در اقتصاد یک اصل مهم است، لذا تدبیر در مصرف هم مورد توجه اقتصاددانان و هم مورد توجه شریعت مقدس اسلام است، بطوریکه شیخ طوسی نقل می کند: «شنیدم شخصی به امام صادق(ع) عرض می کرد به ما گفته اند اقتصاد و تدبیر در معیشت نیمی از کسب است. حضرت فرمودند نه بلکه این کار همه کسب است و از جمله دین و (دینداری) تدبیر در معیشت است.» با توجه به اینکه ما اعتقاد داریم که خداوند حکیم و علیم است، پس نسبت به ساختار وجودی و مصالح و مفاسد معیشتی و نیازهای حقیقی او در ابعاد گوناگون مادی و معنوی علم کامل و اشراف تمام دارد، لذا در رابطه با مصرف ما نیز باید یک نگاه مکتبی و دینی داشته باشیم تا براساس آن هم مصلحت دین و هم مصلحت دنیامان تأمین گردد.
تأکید بر این که پیروی از احکام شریعت و عمل نمودن به توصیه های دین حنیف اسلام سعادت بخش و بر طرف کننده مشکلات و معضلات بشری است اختصاص به عالمان مسلمان ندارد شمار فراوانی از مصلحان و متفکران غیرمسلمان به خصوص دانشمندان بی تعصب غربی نیز این حقیقت را به صورت های گوناگون بیان کرده اند به عنوان نمونه ارنست رنان در سخنان خود گفته است: اسلام دینی است فطری، آزاده ، جدی، معقول ، بی تعصب و در یک کلمه دینی است فراخور همه مردم روی زمین نکته ای که در این رابطه باید مورد توجه قرار گیرد این است که ما باید برای پیدا کردن بهترین الگوی مصرف سراغ دستورات دین و فرمایشات معصومین برویم. برای این منظور آنجا که از این بزرگان نسبت به مسئله ای دستور و حکم صریحی وجود دارد باید آن را مورد عمل قرار داده و اگر با توجه به شرایط، اوضاع و احوال زمان و مکان مورد جدیدی وجود دارد که در این رابطه خود پیشوایان دین به اقتضائات هر زمان توجه داشته اند، توصیه این بزرگان این است که باید به عرف مراجعه کنیم تعریف عرف این است که به نظر کارشناسان متخصص و متعهد در زمینه های مختلف مراجعه کرده که در این رابطه ان شاء الله در بخش های بعد اشاره خواهد شد.
مصرف و پدیده اسراف و اعتدال
از آنجا که در بسیاری از بحث های مربوط به الگوی مصرف سخن از اسراف به میان می آید و تردیدی در جایگاه و اهمیت این امر در تعیین و تبیین الگوی مصرف نیست، شایسته است بحثی کلی از تعریف، مصادیق و ابعاد آن داشته باشیم.
تعاریف مختلف اسراف
1- تجاوز کردن و تعدی نمودن از حدود و موازین الهی.
2- حرام نمودن حلال و حلال کردن حرام و هرگونه تعدی از حدود و احکام الهی در عرضه خورد و خوراک و پوشاک.
3- اسراف تجاوز نمودن از حد اعتدال است.
به طور کلی با توجه به تعاریف ارائه شده از سوی فقیهان دینی و همچنین آیات شریفه قرآن و کلمات معصومین (ع) که مجال پرداختن به آن نیست ولی می توان نکات زیر را به عنوان رهنمودهای کارگشا و روشن استخراج ساخت.
1- اسراف مفهومی گسترده دارد و تنها به بهره برداری از آب، نان، پوشاک و اموری از این دست محدود نمی شود.
2- اسراف فقط جنبه کمی ندارد بلکه درست و بهینه مصرف نکردن هم از مصادیق اسراف به شمار می آید.
3- اسراف امری نسبی است و بر حسب شرایط زمانی جوامع، پیشرفت و عدم پیشرفت اقتصادی جامعه، رشد و رفاه جامعه سطح برخورداری مردم، مختلف و متغیر است. در حدیثی از امام صادق آمده: چه بسا فقیری که میزان اسراف او بیش از غنی باشد زیرا غنی از آنچه برخوردار است هزینه می کند و حال آن فقیر از ثروت نداشته مصرف می نماید.
4- در کارهای نیک و امور مثبت مانند پرداخت صدقه و هدیه دادن نیز اسراف قابل تحقق است و باید رعایت اعتدال شود.
5- اسراف از نظر خیلی از فقهای اسلامی عملی حرام محسوب می شود تا مکروه.
6- اسراف ممکن است فردی و یا فرافردی باشد. طبیعی است در مواردی از اسراف که زیان و نتیجه و آسیب های آن متوجه دیگران باشد فرافردی است مانند آلوده کردن محیط و فضای شهر، مصرف بی رویه آب که باعث قطع آب مصرفی دیگران شود و نیز بهره گیری از انرژی و برق که موجب تضییع حقوق دیگر شهروندان می شود به طریق اولی مورد نکوهش است.
7- در مقابل اسراف اعتدال است که به معنای حد وسط می باشد و امری نسبی است. اعتدال را به این گونه نیز می توان تعریف نمود؛ بهره گیری از امکانات زندگی به گونه ای که مستلزم تلف کردن و هدر دادن مال و نیز مازاد بر نیاز نباشد. شناخت حد وسط موکول به نظر عرف می باشد.
8- عرف در تعیین الگوی مصرف نقش بسزایی دارد، عرف در هر موضوعی که حقیقت شرعیه ندارد حجت است به همین جهت عرف در عرصه های نوید الگوی مصرف نقش اصلی دارد.
البته عرف انواعی دارد که خاص و عام نیز به آن اطلاق می شود در حقیقت عرف خاص به نوعی استفاده از نظر کارشناسان و اهل خبره در رشته های مختلف مانند نظر کارشناسان در مصرف آب و برق و گاز می باشد.