گرمازدگی، تابستان و راه‌هایی برای خنک کردن

بصیرت:هنگامی که حرارت بیش از ظرفیت اتلاف آن افزایش یابد، بدن نمی‌تواند از دست دادن آب و نمک خود را جبران کرده، درجه حرارت بدن شروع به افزایش می‌کند و باعث گرمازدگی می‌شود. 2 عـــامل فعالیت بدنی شدید و طولانی‌مدت و نیز قرار گرفتن در آب و هوای گرم مسبب گرمازدگی هستنـد. گرمازدگی یکی از مشکلاتی است که بیشتر در تابستان، مسافران و طبیعتگردان دچار آن می‌شوند. البته در بیشتر موارد این گرمازدگی‌ها اصولا گرمازدگی نیستند و با استراحت کوتاهی برطرف می‌شوند. اما گاهی گرمازدگی‌های کاملا جدی روی می‌دهد که عدم برخورد صحیح با آنها می‌تواند عوارض جبران‌ناپذیر و مهلکی را ایجاد کرده و حتی منجر به مرگ شود.گرمازدگی چیست؟
در حالت طبیعی، دامنه تغییرات دمای بدن انسان محدود است. همواره در بدن، فعل و انفعالات شیمیایی در حال وقوع بوده و این امر منجر به تولید حرارت می‌شود. بدن در صورت افزایش گرمای درونی از طریق به کارگیری مکانیزم‌های جبرانی مانند تعریق یا گشاد کردن عروق سطحی، سعی به دفع آن می‌کند. در آب و هوای مرطوب عملکرد تعریق مختل و کنـد شده و بدن دیگر قادر به خنک ساختن خود نیست. به هم خوردن تعادل در مکانیسم‌های تنظیمی گرمای بدن، گرمازدگی نامیده می‌شود. گرمازدگی پاسخ عمومی بدن به گرماست و چنانچه فرد برای مدت زیادی در معرض حرارت بویژه همراه با رطوبت بالا قرار گیرد، ایجاد می‌شود. در گرمازدگی دمای مرکزی بدن به بیش از ۴۰ درجه سانتیگراد می‌رسد و در صورت عدم کنترل، می‌تواند خیلی سریع به سمت درجات وخیم‌تر برود و به صورت افزایش درجه حرارت بدن تا حدود 41 درجه سانتیگراد پیشرفت کند. در گرمازدگی شدید مصدوم عرق نمی‌کند. در این حالت پوست گرم و خشک است و تنفس سریع‌تر است تا گرمای اضافی را دفع کند. افرادی که به آب و هوای گرم عادت ندارند، اطفال، افراد سالخورده، مبتلایان به بیماری‌های مزمن مانند دیابت یا اختلالات گردش خون و نیز افرادی که داروهای خاص مانند آرامبخش‌های قوی مصرف می‌کنند، از جمله افرادی هستند که بیشتر در معرض خطر گرمازدگی قرار دارند.نشانه‌های گرمازدگی
فرد گرمازده اغلب خسته و گیج می‌شود و ممکن است دچار برخی علائم از قبیل دمای بسیار بالای بدن (بالای 5/39 درجه سانتیگراد)، سردرد، منگی، گرفتگی عضلات، توهم، ضعف، پوست خشک و داغ، بی ‌اشتهایی، تهوع یا استفراغ شود. همچنین سنکوپ، تشنج، تپش قلب تند و شدید، اختلال تعادل و تکلم، افت فشار خون، رنگ‌پریدگی، نبض ضعیف، هذیان، کاهش حجم ادرار، بی‌اختیاری ادرار و مدفوع و خونریزی بینی از دیگر نشانه‌های گرمازدگی است. در موارد پیشرفته این افراد دچار اختلالات هوشیاری می‌شوند که در صورت عدم رسیدگی فوری، بیمار به کما رفته و حتی ممکن است جان خود را از دست بدهد.
وقتی دمای مرکزی بدن از ۴۱ درجه سانتیگراد بالاتر رود، به رغم انجام اقدامات تشخیصی و درمانی به دلیل شدت صدمات بافتی، عوارضی مانند نارسایی کلیه، مشکلات تنفسی، عوارض مغزی، عوارض قلبی- عروقی، شوک و اختلالات انعقادی، عوارض کبدی و گوارشی و نیز اختلالات الکترولیتی دیده شده و حتی موجب مرگ خواهد شد. در برخی موارد، افزایش حرارت بدن موجب رفتار عجیب و غریب بویژه در سالخوردگان می‌شود که به«دیوانگی تابستان» معروف بوده و ممکن است با اختلالات روانی اشتباه شود. اندازه‌گیری حرارت بدن فرد، به سرعت مساله را روشن می‌کند.استحمام با آب سرد ممنوع
در موارد گرمازدگی، اقدامات برای خنک کردن بیمار باید هر چه سریع‌تر صورت گیرد. مهم‌ترین مساله، کاهش فوری درجه حرارت بدن است. باید وی را به مکانی خنک مثل زیر سایبان یا اتاق برده، لباس‌های وی را از بدن خارج کرد. استحمام با آب سرد ممکن است سبب شوک و مرگ بیمار شود، لذا بهتر است با آبی که ۲ تا ۳ درجه خنک‌تر از دمای بدن بیمار باشد، بیمار را خنک کرد تا وقتی که دمای بدن او به ۳۹ درجه سانتیگراد برسد. برای این کار، یک ملحفه نازک مرطوب روی بدن وی کشیده و هر چند دقیقه یکبار ملحفه را مرطوب کرده تا به تدریج بدنش خنک شود. همچنین می‌توان حوله خیس یا کیسه یخ را روی گردن، کشاله ران و نواحی زیر بغل مصدوم قرار داد. دست‌ها و پاها را ماساژ دهید تا خون خنک شده به سمت نواحی مرکزی بدن رانده شود.
باید به بیمار مایعات خنک خورانده شود تا دمای بدن وی به حدود دمای طبیعی برسد. در صورت لزوم از پنکه برای خنک کردن او استفاده کنید. مرطوب کردن ملحفه و بدن را باید ادامه داد و پس از انجام کمک‌های اولیه فرد مصدوم را به مرکز فوریت‌های پزشکی رساند. از بروز لرز در بیمار باید ممانعت کرد، زیرا لرزیدن موجب افزایش درجه حرارت بدن می‌شود. در صورت بروز لرز حین خنک کردن بیمار، بلافاصله عامل خنک‌کننده را قطع کنید. توجه داشته باشید که استفاده از داروهای تب‌بر در این موارد بی‌اثری است، چرا که در این افراد سیستم تنظیم مرکزی دما مشکلی ندارد و در واقع بالا بودن دمای بدن ناشی از محیط است. چنانچه بیمار هوشیار بوده و قادر به مصرف مایعات است (یعنی بیمار استفراغ نمی‌کند)، مصرف محلول«او آر اس» یا محلول آب و نمک و شکر (یک قاشق چایخوری نمک با 8 قاشق چایخوری شکر در یک لیتر آب) می‌تواند موثر باشد. در صورت امکان هر 10 دقیقه یک بار، درجه حرارت بیمار را از راه مقعد اندازه‌گیری کنید تا درجه حرارت وی زیر 3/38 درجه سانتیگراد نرود و از افت جریان خون در اثر کاهش دما جلوگیری شود. چنانچه بیمار با این اقدامات بهبود نیافت و علائم او وخیم‌تر شد یا چنانچه مصدوم از ابتدا هوشیار نبوده و دچار هذیان و تشنج باشد، باید بیمار را خیلی سریع به مرکز درمانی رساند. چگونه گرمازده نشویم
هنگام گرما آرام باشید. فعالیت شدید در محیط گرم با تهویه ناکافی و رطوبت بالا منجر به فاجعه می‌شود. در فصل تابستان، صرف‌نظر از میزان فعالیتی که دارید، لازم است میزان دریافت مایعات را بیشتر کنید. مقدار زیادی آب و در دفعات فراوان بنوشید. هر بار تقریبا به اندازه یک لیوان با حجم حدود 250 سی‌سی آب میل کنید. مصرف نمک و آبلیموی تازه را فراموش نکنید و منتظر تشنگی نباشید. به یاد داشته باشید انسان زمانی احساس تشنگی می‌کند که آب بدنش مدتی است کم شده است. از نوشیدن نوشابه‌هایی که حاوی الکل، کافئین یا مقادیر زیادی شکر هستند پرهیز کنید زیرا اینها ادرارآور بوده و آب بدن شما را کم می‌کنند. همچنین از مصرف نوشیدنی‌های خیلی سرد خودداری کنید چون ممکن است موجب دل‌درد و مشکلات گوارشی شود. پوشش افراد در ابتلا به گرمازدگی بسیار تاثیرگذار است، استفاده از البسه با رنگ روشن بویژه پنبه‌ای، گشاد و سبک می‌تواند در حفاظت از جان شما موثر باشد. از پوشیدن لباس‌های تنگ یا دارای الیاف مصنوعی خودداری کنید. لباس‌های تیره، ضخیم و غیرقابل نفوذ را که مانع تبخیر عرق و دفع گرما می‌شوند، نپوشید. کرم‌های ضدآفتاب با SPF 15یا بالاتر را نیم ساعت قبل از خارج شدن از منزل، روی پوست خود بمالید. از کلاه استفاده کنید یا در صورت امکان چتر بالای سر خود بگیرد. از فعالیت شدید و انجام ورزش‌های سنگین در آب و هوای گرم بویژه مرطوب اجتناب کنید. در صورت اجبار برای فعالیت بدنی، آن را به تدریج و طی روزهای مختلف انجام دهید تا بدن شما به گرما عادت کند. از حمام و دوش آب سرد استفاده کنید. آب سرد حرارت بدن را 30 برابر سریع‌تر از هوای سرد پایین می‌آورد. با مصرف غذای سنگین و پر پروتئین به سوخت داخلی بدن خود اضافه نکنید. تا حد امکان سعی کنید بین ساعات 10 صبح و 4 بعدازظهر بیرون نروید و کارهایتان را به ساعات اولیه صبح و غروب محدود کنید. بیماری‌های همراه و زمینه‌ساز گرمازدگی باید درمان شوند تا میزان تحمل فرد بالا برود. داروهایی که فرد را مستعد گرمازدگی می‌کند باید با نظر پزشک معالج با داروهای دیگری جایگزین شود یا به طرز مناسب از آنها استفاده شود.
اصغر صفری‌فرد