بلوط؛ چتری برای اشعه ماورای بنفش

بصیرت : «بلوط» از گونه‌های بی‌نظیری است که رویشگاه اصلی آن در ایران، رشته‌کوه‌های زاگرس و بویژه در لرستان است اما امروزه این گونه با ارزش جنگلی در حال نابودی و انقراض است.
لرستان که در دامنـه‌های کوه‌های زاگرس در غرب کشور واقــع است یکی از استان‌های غنی ایران در زمینه جنگل به‌شمار می‌آید، به‌طور‌ی که از 2 میلیون و 815 هزار و 847 هکتار مساحت این استـان بیش از 2 میلیون و 101 هزار و 671 هکتار آن جزو منابع طبیعی محسوب می‌شود و از این میزان 883 هزار و 504 هکتار مراتع و یک‌میلیون و 218 هزار و 168 هکتار آن جنگل است. با این اوصاف لرستان هم‌اکنــون رتبه ششـم مساحت جنگل‌ها را به خود اختصاص داده است. از 7 گونه بلوط موجود در کشور، 3 گونه آن در لرستان وجود دارد که این گونه‌ها، مقابل کم‌آبی مقاومند. در این گونه از بلوط‌ها، روی برگ‌های آنها کرک‌هایی وجود دارد که این کرک‌ها مقابل اشعــه ماوراءبنفش مقاوم هستند و مانع از سوختگی برگ بلوط می‌شوند؛ دانه‌های بلوط که در سایه درخت بر زمین می‌افتند لازم است در زیر سایه درخت جوانـه زده و رشــد کنند چون جوانه‌ها و نهال‌های بلوط مقابل اشعه خورشید مقاوم نبوده و از بین می‌روند پس حتما باید نهال بلوط در زیر چتر والدین خود رشد و نمو داشته باشند و این روش تنها روش تکثیر بلوط است تا نسل این درخت جنگلی ارزشمند رو به انقراض نرود اما متاسفانه چرای مفرط و خارج از استاندارد در جنگل‌های لرستان مانع از تکثیر طبیعی این درخت شده و هر سالـه نه‌تنها بر تعداد درختان بلوط افزوده نمی‌شــود بلکـه از پراکنش آنها به علت قطــع بی‌رویه برای تهیـه زغال و سوخت عشــایر کاستــه می‌شود. به گفته کارشناسان، موطن اصلی بلوط «مکزیک» است که 135 گونه از این درخت در آن کشور وجود دارد. در لرستان هم این درخت در ارتفاع یکهزار و 200 تا یکهزار و 800 متری از سطح دریا در کوه‌های زاگرس می‌روید و حدود 800 هزار هکتار از منابع طبیعی لرستان را درخت بلوط تشکیل می‌دهد. در همین زمینه مرحوم دکتر کریم جوانشیر در سال 1967 پایان‌نامه دکترای خود را به موضوع بررسی گونه‌های بلوط در کشور اختصاص داده که براساس نوع میوه و نوع برگ‌ها آنها را به30 گروه تقسیم کرده است. مهرنیا، دانشجوی دکترای رشته سیستماتیک و گیاه‌شناسی درباره خواص بلوط هم می‌گوید: گونــه کورکوس اینفکتوریا در لرستان وجود دارد که محصولات آن مصارف صنعتی دارد به‌طور‌ی که موادی به نام «دارمازو» از آن استخــراج شـده و برای مصارف صنعتی به‌صورت غیررسمی خریداری و به ترکیه ارسال می‌شود. او می‌افزاید: از «گال» بلوط جوهـر و تانَن استخراج می‌شود که برای رنگرزی استفاده می‌شود و این کار هم‌اکنون در ترکیه صورت می‌گیرد. مهرنیا می‌گوید:‌ همچنین ماده دباغ‌کننده‌ای از میوه بلوط استخراج می‌شود که هم‌اکنون هر کیلــو از آن با قیمت 20 هزار ریال در بازار خریداری می‌شـود. روی برگ‌های بلوط هم ماده چسبنده‌ای وجود دارد که به آن به زبان محلی «گزوله» یا «شکرک» می‌گویند که برای استفاده در تولید شیرینی‌جات استفاده می‌شود. او تصریح می‌کند: در کشورهای دیگر از پودر میوه بلوط هم برای تولید شیرینی استفاده می‌شود اما در ایران مرســوم نیست. همچنین به خاطر خواص ضدباکتری بلوط و فعالیت‌های آنتی‌باکتریال آن، میوه این درخت علیــه باکتری‌های عامل عفونت‌های روده‌ای و دستگاه گوارشی خواص درمانی دارد به‌طور‌ی که موجب بهبــود التهابات و زخـم‌های روده‌ای می‌شود. به گفته پزشــکان، پوست و درخت بلوط دارای تانن، قند، اسیدگالیک، اسیدمالیک، کوئرسیـن، موسیـلاژ پکتین، رزین و روغن است که در درمان بواسیر، اسهـال ساده و خونی، درد معـده، کم‌خونی و نرمی استخوان موثر است. میوه درخت بلوط را معمولا برشته و آسیاب می‌کنند و از آن قهوه تهیه می‌کنند. به گفته سهرابی، پژوهشگر مرکز تحقیقات کشاورزی لرستان، درخت بلوط به عمـق 15 تا 20 متر ریشـه می‌دواند و این کار تاثیر بسزایی در حفظ خاک و آب دارد به‌طور‌ی که براساس شاخصه‌های استاندارد جذب یک لیتر آب در مناطق بدون پوشش گیاهی 7 ساعت طول می‌کشد اما در مناطق جنگلی جذب یک لیتر آب فقط 6 دقیقه زمان لازم دارد. او می‌گوید: وجود چشمه‌های آب در لرستان به برکت وجود درختان بلوط است که شرایط جذب آب را در خاک فراهم می‌کند چراکه در غیر این صورت همه بارندگی‌ها به‌صورت سیلاب درخواهد آمد و این نشــان از اهمیت منابع طبیعی در ذخیره آب و لایه‌های زیرزمینی دارد. او می‌افزاید: درخت بلوط را هم می‌توان یک سپر دفاعی دانست، به‌طور‌ی که 700گونه حشره مضر روی این درخت وجود دارد و اگر این حشرات از بلوط تغذیه نکنند به مزارع کشاورزان حمله خواهند برد. سهرابی می‌گوید: حتی چرای دام‌های ما وابسته به جنگل‌ها هستند به‌طور‌ی که دام‌ها از رویش گیاهان جنگل و سرشاخه‌های آنان استفاده می‌کنند. از طرفی این درخت به‌خاطر اینکه چتــر حفاظتی مقابل اشعه ماوراءبنفش است در زیر آن پوشش گیاهی قابل توجهی وجود دارد، پس می‌توان از آن به عنوان «چتر حفاظتی» نام برد. از طرف دیگر این درخت به خاطر اینکه 70 درصد پوشش جنگلی استان را شامل می‌شود پناهگاه خوبــی برای حیات وحش استان است. در این میان کارشناسان معتقدند، مهم‌ترین مساله‌ای که این درخت را تهدید می‌کند احیا یا تکثیر نکردن این درخت است و عامل آن هم چرای بی‌رویه است، از طرفی گروه‌های سودجو برای کسب منفعت اقــدام به قطـع درختان بلوط برای تهیــه زغال می‌کنند.