ماجرای لغو قرارداد نفتی دارسی در زمان رضاخان چه بود؟

در سال 1280ش/1901م بود که در دوران مظفرالدین شاه قاجار، امتیاز کشف و بهره برداری از نفت ایران برای مدت 60 سال به یکی از اتباع انگلیسی به نام دارسی واگذار شد. تلاشهای شرکت دارسی در سال 2871ش/1908م در منطقه مسجدسلیمان به بار نشست و نفت از چاه حفر شده فوران زد. آنروز سرآغاز تسلط چند دهه ای استعمار انگلیس بر نفت گرانبهای ایران بود.

چند ماه بعد شرکت نفت ایران و انگلیس (Anglo-Persian Oil Company) با سرمایه دو میلیون لیره تشکیل شد و تمام حقوق امتیازنامه دارسی به شرکت جدید انتقال یافت. دارسی نیز در هیات مدیره شرکت عضویت داشت.

در سال 1311 شرکت نفت ایران و انگلیس به دولت ایران اطلاع داد که حق السهم دولت ایران بابت عایدات نفت در سال قبل فقط سیصد و دو هزار لیره شده است، در حالی که در سال 1310 عایدات ایران از این بابت چهار برابر این مبلغ بود. این تقلیل فاحش مورد اعتراض دولت ایران قرار گرفت و تقاضای رسیدگی کرد ولی چون شرکت نفت زیر بار نرفت رضاخان به تصور اینکه می تواند به آسانی امتیاز نفت را لغو کند در شب 6 آذر ماه 1311 در حضور هیئت وزیران امتیازنامه دارسی و پرونده نفت را در آتش بخاری انداخت و به وزیرانش دستور داد بی درنگ امتیاز را ملغی کنند که فردای آن روز عملی شد.

به دنبال الغای امتیاز نامه دارسی دولت بریتانیا مداخله کرد و شکایتی از ایران به جامعه ملل تقدیم نمود. در شکایت بریتانیا الغای یک طرفه امتیاز از سوی ایران در حکم مصادره نامشروع و تخلف از موازین حقوق بین الملل تلقی شده بود.

دعوی بریتانیا و ایران در شورای جامعه ملل مطرح گردید لیکن رییس شورا که وزیر خارجه وقت دولت چکسلواکی بود پیشنهاد کرد که طرفین یک بار دیگر بکوشند تا اختلاف خود را از طریق مذاکرات مستقیم فیصله دهند و رسیدگی شورا تا حصول نتیجه مذاکرات معوق بماند . این پیشنهاد مورد موافقت شورا و طرفین دعوی قرار گرفت و بلافاصله مذاکرات در میان دو طرف شروع شد و به امضای قرارداد امتیاز جدیدی منتهی گردید.

در امضای قرارداد از سوی ایران تقی زاده به عنوان وزیر دارایی و از طرف مقابل سرجان کدمن رئیس کل شرکت نفت حضور داشت. به موجب این قرارداد، که در 7 خرداد 1312 (1933م)به تصویب مجلس شورای ملی رسید، مساحت ناحیه امتیاز به منطقه خوزستان و کرمانشاه تقلیل یافت و این مقدار تقریباً بیست درصد مساحت ناحیه امتیازی بود که بر وفق امتیازنامه دارسی در اختیار صاحب امتیاز گذاشته شده بود. امتیازنامه جدید موجب افزایش درآمد ایران گردید ولی مدت امتیاز را که می بایستی در 1340 به پایان برسد تا 1386 تمدید کرد.

فضای بسته سیاسی دوران استبدادی رضاخان اجازه نداد تا ملت و رهبران ملی و اسلامی از قرارداد 1933 بطور کامل مطلع شده و در برابر آن مقاومت نمایند تا اینکه بعد از سقوط رضاخان و ایجاد فضای سیاسی نسبتا باز سیاسی برخی از نمایندگان مجلس به تنظیم این قرارداد اعتراض نمودند. »تقی زاده» امضا کننده قرارداد نیز اعتراف کرد که قرارداد را تحت فشار دولت بیگانه و خیانت رضاخان امضا نموده است. این قرارداد ننگین در ماجرای نهضت ملی نفت الغاء گردید.