نگاهی به دستاوردهای اجرای مالیات بر ارزش ‌افزوده در جهان

غلامرضا حیدری کردزنگنه
انعکاس ‌یافته‌های کشورهای دیگر در زمینه اجرای مالیات بر ارزش‌ افزوده، به جامعه اقتصادی کشورمان کمک می‌کند احساس حرکت در تاریکی و رویارویی با موجودی ناشناخته را از خود دور کنند. برزیل، چین و مراکش، کشورهایی است که در این بررسی مورد توجه قرار گرفته است.
برزیل؛ تجربه 45 ساله
برزیل یکی از پیشگامان استقرار نظام مالیات بر مصرف و مالیات بر کالاها و خدمات در دهه 60 است. این کشور، ‌مالیات بر ارزش افزوده را در زمان اصلاح مالیاتی سال 1965 پیاده کرد.
به محض اجرای اصلاحات یادشده، دولت برزیل با چالش‌های بین‌المللی جدیدی مواجه شد. به دلیل تقسیم قدرت‌های مالیاتی،‌ دولت فدرال ابزار مفیدی برای مدیریت و اجرای سیاست مالی خود نداشت،‌ درحالی‌که هنگام بحث درخصوص سیاست‌های مالیاتی و یا مذاکرات بین‌المللی درباره یکسان‌سازی، تجزیه و تحلیل‌ها باید گستره انواع مالیات‌ها را دربر بگیرد.
این امر به موارد مهم دیگری نیز اشاره دارد. در دهه 60 با بهره‌گیری از تحقیقات بسیار، ‌درخصوص بودجه عمومی و به‌ویژه مالیات، نگرشی شکل گرفت که در سال‌های آتی در مقایسه مالیات بر مصرف، گرایش زیادی به‌سوی مالیات بر درآمد در کشورهای درحال‌توسعه ایجاد خواهد شد. شاید این تحلیل‌ها، مسئولان اجرایی اصلاحات مالی برزیل را تحت تاثیر قرار داد. به همین دلیل اتحادیه فدرال، مسئولیت مدیریت مالیات بر درآمد را بر عهده گرفت.
به ‌هر حال دهه 70 میلادی نقطه تحول مالیات بر مصرف بود. بر اساس مطالعات انجام‌شده توسط سازمان‌های بین‌المللی، ازجمله سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) مالیات بر ارزش افزوده حتی در کشورهای توسعه‌یافته رشد غیرمترقبه‌ای داشت.
ارزیابی و برآورد مشکلات دولت برزیل از این جهت آسان است. تقسیم اختیارات مالیات بر مصرف، شرایط پیچیده‌ای را برای اتحادیه فدرال ایجاد کرد. ابزار سیاسی لازم برای تسهیل مذاکرات بین‌المللی درمورد نقل و انتقال آزاد کالاها و خدمات که به ترتیب زیرنظر ایالات و شهرستان‌ها قرار دارند، وجود ندارد. به‌علاوه، ‌سهم درآمدهای ناشی از مالیات بر مصرف در درآمد کل در حال افزایش است. درنتیجه، دولت برزیل تصمیم دارد آزادی عمل لازم برای اتخاذ تصمیم‌های مهم سیاست مالیاتی را بیشتر کند. این عمل به‌منظور تحت کنترل درآوردن درآمدهای مالیاتی است.
ضروری است به نقش مالیات بر ارزش افزوده در مدرنیزه‌کردن نظام مالیات برزیل و اهمیت آن در تامین درآمدهای مالیاتی تاکید کرد. در نظر گرفتن نحوه تسهیم مالیاتی، با توجه به مسائل جاری اقتصادی، سیاسی و اجتماعی برزیل و ارتباط آن با سایر کشورهای جهان حائز اهمیت است.
چین؛ منبع عظیم درآمد
چین در سال 1984 اعمال نظام مالیات بر ارزش افزوده را بر 24 نوع کالای مالیات‌پذیر آغاز کرد. در سال 1994 نظام مالیاتی پیشین، همگام با اصلاح نظام اقتصادی و متعاقب آن وحدت مدیریت مالیاتی، عدالت و برابری مسئولیت مالیاتی، ‌تسهیل نظام مالیاتی،‌ معقول‌ساختن روابط توزیع درآمد و ضمانت درآمد مالیاتی در چارچوب برنامه اصلاح کلی و ساختاری را درپیش گرفت. در سیزدهم دسامبر سال 1993 انجمن ایالاتی چین، مقررات موقت جمهوری خلق چین را درخصوص مالیات بر ارزش افزوده به‌طور رسمی اعلام کرد.
مالیات بر ارزش افزوده به‌وسیله سازمان مالیات ایالتی اداره می‌شود. گمرک به نمایندگی از سازمان فوق، مالیات بر ارزش افزوده واردات را وصول می‌کند. درآمد حاصل از آن بین دولت مرکزی 75 درصد و دولت محلی 25 درصد تقسیم می‌شود. مالیات بر ارزش افزوده منبع اصلی درآمد مالیاتی برای دولت چین و به‌ویژه دولت مرکزی است. در سال 2002، درآمد حاصل از مالیات بر ارزش افزوده، 1/814 بیلیون یوآن بود که 1/47 درصد از کل درآمد سالانه مالیات کشور است. مالیات بر ارزش افزوده در چین یک منبع بزرگ مالیاتی است.
نظام جاری مالیات بر ارزش افزوده در چین
مودیان
بر اساس قوانین موقت جمهوری مردمی چین، درخصوص مالیات بر ارزش افزوده، این مالیات باید توسط شرکت‌ها و یا اشخاص زیر پرداخت شود: اشخاصی که مبادرت به ارائه و فروش خدمت، پردازش، تعمیرات و جمع‌آوری کالاها می‌کنند یا به چین کالاهای مشمول مالیات بر ارزش افزوده وارد می‌کنند.
محاسبه مالیات قابل پرداخت
بر اساس درآمد حاصل از فروش کالا و خدمات و نظام حسابداری، دو نوع مودی مالیات بر ارزش‌افزوده وجود دارد: اول مودی عادی و دوم مودی کوچک، موارد تصمیم‌گیری درخصوص مودیان کوچک به‌قرار زیر است:
1- مودی که به‌عنوان شغل اصلی و انحصاری به تولید کالا یا انجام خدمات مشمول مالیات اشتغال دارد و درآمد سالانه وی کمتر از یک میلیون یوآن است.
2- مودی که به خرده‌فروشی و یا عمده‌فروشی اشتغال داشته و درآمد سالانه وی کمتر از 1800000 یوآن است.
مودیان کوچکی که نظام حسابداری درست و منطقی دارند و قادرند اسناد حسابداری دقیقی برای اهداف مالیاتی فراهم کنند، می‌توانند به‌صورت مودی عادی ثبت‌نام کنند.
مودی عادی
برای محاسبه مالیات بر ارزش افزوده قابل پرداخت، مودی عادی باید به‌طورجداگانه مالیات بر نهاده‌ها و داده‌ها را در دوره مالیاتی جاری محاسبه کند. تفاوت بین مالیات بر داده‌ها و نهاده‌ها احتمالا مالیات بر ارزش افزوده پرداختی خواهد بود.
مودی کوچک
مودیان کوچک بر اساس درآمد حاصل از فروش کالاها و خدمات مشمول مالیات با به‌کارگیری نره مناسب (4 درصد برای بخش تجارت و 6 درصد برای بخش‌های دیگر) مشمول مالیات می‌شوند.
مشکلات اصلی مالیات بر ارزش افزوده
به‌طورکلی در دنیا سه نوع مالیات بر ارزش افزوده در ارتباط با تولید ناخالص ملی، تولید خالص ملی و بر پایه مصرف، وجود دارد که عبارتند از:
1- مالیات بر تولید ناخالص ملی، 2- مالیات درآمدی و 3- مالیات بر مصرف‌ در چین مالیات بر ارزش افزوده از نوع تولید ناخالص ملی است.
می‌توان گفت که مالیات بر نهاده دارایی‌های ثابت مثل مسکن، بنا و تجهیزات نمی‌تواند هنگام محاسبه مالیات قابل پرداخت بر نهاده‌ها کاسته شود. مالیات بر ارزش افزوده از نوع تولید ناخالص ملی، ایجاد درآمد بیشتر مالیاتی برای دولت را تضمین می‌کند. اما افزایش سرمایه‌گذاری را محدود می‌کند. این یکی از مشکلات مالیات بر ارزش افزوده در چین است که بهتر است در آینده نزدیک حل و فصل شود.
دوم اینکه در برخی صنایع چین مثل ساخت‌وساز، حمل‌ونقل، خدمات و غیره، دولت، مالیات بر ارزش افزوده نمی‌گیرد بلکه مالیات بر معاملات را وصول می‌کند.
مالیات بر معاملات به‌عنوان درصدی از فروش و نه‌فقط ارزش افزوده وضع می‌شود. در چین خدمات مشمول مالیات بر معاملات شامل این موارد است:‌
حمل‌ونقل، ساخت‌وساز، امور مالی و بیمه، پست و مخابرات، فعالیت‌های فرهنگی و ورزش‌ها، مشاغل و خدمات. این امر منصفانه نبوده و مشکلات محاسبه مالیات‌ها را افزایش می‌دهد چراکه صنایع مختلف مشمول انواع مختلف مالیات هستند.
مقدمات اصلاح مالیات بر ارزش افزوده در چین
به‌منظور ایجاد محیطی عادلانه برای داد و ستد و همچنین تشویق سرمایه‌گذاری، دولت چین آماده انجام اصلاحات است. این اصلاحات، مالیات بر ارزش افزوده از نوع تولید ناخالص ملی را به نوع مصرفی تبدیل خواهد کرد. اول ماه ژوئیه سال 2004، چین چندین استان شمال‌شرقی را به‌عنوان محدوده آزمایشی برای پیاده‌سازی مالیات بر ارزش افزوده از نوع مصرفی انتخاب کرد. در این استان‌ها، مودیان مالیات بر ارزش افزوده در هشت صنعت منتخب می‌توانند مالیات بر نهاده‌های مصرفی در تولید را کسر کنند. با پیشرفت اقتصاد چین و افزایش تجربه‌های اصلاحاتی، دولت مرکزی، اصلاحات مالیات بر ارزش افزوده را در تمام صنایع و استان‌های این کشور پیاده خواهد کرد.
علاوه بر این به‌منظور رعایت عدالت و برقراری ثبات در نظام درآمد مالیاتی،‌ برخی صنایع مشمول مالیات بر مشاغل، احتمالا در زمانی مناسب،‌ مشمول مالیات بر ارزش افزوده خواهند شد.
مراکش؛ بی‌خطرکردن گشایش درها
باتوجه به سیاست مراکش در قبال بازگشایی مرزهای خود به روی کشورهای دیگر و همچنین امتیازی که این کشور برای معاهدات خارجی قائل است، نظام مالیات بر ارزش افزوده برای تثبیت درآمدهای مالیاتی حائز اهمیت است. کاهش میزان تعرفه‌های مالیاتی و درآمدهای بخش خصوصی نیازمند تقویت نقش سازمان مالیاتی مراکش است. موارد یادشده برای تامین بودجه دولت در نظر گرفته شده است.
به‌یقین، تلاش‌هایی درجهت جمع‌آوری درآمدهای حاصل از مالیات مستقیم انجام می‌شود، ولی مالیات بر ارزش افزوده به‌دلیل پویایی ذاتی در مواجهه با سیر نزولی درآمدهای مالیاتی گمرکی که ناشی از گشایش مرزهاست، در این خصوص مفید و کاراتر به‌نظر می‌رسد.
توسعه پایه مالیاتی در اصلاح نظام مالیاتی داخلی کشور و به‌ویژه درمورد مالیات بر ارزش افزوده که نوعی مالیات بر مصرف است، ‌اهمیت بسزایی دارد. بهبود کارایی و بازده این مالیات، امکان یکپارچگی درآمدهای داخلی مکمل را فراهم و تغییر و تحول نظام مالیاتی را تضمین می‌کند.
بیشتر کشورهای عضو اتحادیه اروپا با گشایش مرزهای خود به روی دیگر کشورها این مسأله را تجربه کرده‌اند. درواقع این کشورها به‌دلیل درآمدزایی و بی‌طرف‌بودن مالیات بر ارزش افزوده نسبت به مالیات‌های مستقیم، این اهرم را در کشورهای خود به اجرا گذاشته‌اند.
سیستم‌های داخلی مالیات بر مصرف
پیش از اجرای مالیات بر ارزش افزوده در مراکش، دو نظام مالیات بر مصرف به‌دنبال هم اجرا شدند:
1- مالیات بر معاملات
از سال1948، گونه ابتدایی مالیات بر مصرف تحت عنوان «مالیات بر معاملات» شکل گرفت. این مالیات تا اندازه‌ای بر پایه فروش تجار و صنعتگران، انجام خدمات و فعالیت‌های عمرانی قرار داشت.
2- مالیات بر محصولات و مالیات بر خدمات
این نظام مالیاتی که در سال 1962 اجرا شد، بر پایه دو نوع مالیات اقتصادی متفاوت قرار داشت:
الف- مالیات بر محصولات: که درمورد مراحل تولید محصولات قابل اجرا بوده و دارای حق کسر محدود بود.
ب- مالیات بر خدمات: که درمورد مشاغل خدماتی و برخی مشاغل آزاد قابل اجراست. در این مالیات هیچ‌گونه حق کسر وجود نداشت.
در مراکش یازده نرخ مالیات وجود داشت که میزان آنها از 17/4 درصد تا 30 درصد بود.
گذار به مالیات بر ارزش افزوده
در مواجهه با تحولات و دگرگونی‌های عرصه اقتصادی و اجتماعی، مالیات بر محصولات و خدمات به نوعی مالیات بر مصرف ناکارا بدل شد. این مالیات دارای معایبی به قرار زیر بود:
- حق کسر (استرداد) محدود؛
- عرصه کاربرد محدود؛
- حالت واحد و یکسان؛
ویژگی‌های یادشده، این مالیات را به مالیاتی بدل کرد که در مورد هزینه‌ها و به‌ویژه هزینه‌های تولید بنگاه‌ها، ابهام و پیچیدگی ایجاد کرد. چنین سیستمی دیگر قادر نبود نقش اقتصادی خود را درخصوص ایجاد اطمینان از بی‌طرفی این نوع مالیات ایفا کند و همچنین ابهام‌ها و پیچیدگی در قیمت‌ها و هزینه‌ها را از بین ببرد.
قانونگذاران به‌منظور رفع این نارسایی، پیشنهاد کردند که در نظام مالیاتی کشور اصلاحات اساسی انجام شود و توصیه کردند که مالیات بر ارزش افزوده جانشین مالیات بر محصولات شود.
مالیات بر ارزش افزوده امکان؛ ادغام هر دو مالیات؛ گسترش عرصه کاربرد در بخش توزیع (عمده‌فروشی)؛ تعمیم حق کسر؛ ادغام‌شماری از مالیات‌ها را مشروط بر اینکه در موارد زیر توازن برقرار باشد، فراهم می‌آورد:
1- حفظ سطح دریافتی‌ها
2- حداقل تأثیر ممکن بر سطح عمومی قیمت‌ها
مالیات بر ارزش افزوده در حال ‌حاضر
مالیات بر ارزش افزوده در مراکش نیز مانند سایر کشورهای جهان بر پایه دو اصل اساسی استوار است:
- مالیات بر مبالغ پرداخت‌شده؛
- دادوستد در مرزها
چنانچه این دو اصل در نظام مالیات بر ارزش افزوده مراکش وجود داشته باشد، دیری نمی‌پاید که تفاوت‌های جزئی موجود بین مراکش و سایر کشورهای مجری مالیات بر ارزش افزوده درخصوص حوزه کاربرد، قوانین پایه مالیات، نظام‌‌های مالیاتی و ضمانت‌های مشمولان مشخص می‌شود.
1- حوزه کاربرد
در مراکش،‌ مالیات بر ارزش افزوده به فعالیت‌های صنعتی، پیشه‌وری، خدماتی و برخی مشاغل آزاد که مبلغ کل‌فروش سالانه آنان در سال گذشته به دو میلیون درهم می‌رسد و همچنین به واردات تعلق می‌گیرد.
فعالیت‌های کشاورزی و بخش عمده‌ای از توزیع و نیز برخی فعالیت‌ها در حوزه شمول این مالیات قرار نمی‌گیرند.
2- نرخ مالیات
نرخ‌های مالیات بر ارزش افزوده بر اساس چهار نرخ متفاوت پیش‌بینی شده‌اند:
- نرخ معمول 20 درصد؛
- نرخ 14 درصد مربوط به حمل‌ونقل، برق و فعالیت‌های غیرمنقول (ثابت)؛
- نرخ کاهش‌یافته 10 درصد به‌ویژه درمورد بخش‌های هتلداری و مرمت آنها؛
- نرخ کاهش‌یافته 7 درصد که درخصوص کالاهایی که در سطح وسیع مصرف می‌شوند، قابل اجراست.
3- کسورات
مودی مجاز است که مالیات بر ارزش افزوده‌ای را که هنگام خرید کالا، مواد، خدمات و تجهیزات پرداخت کرده است،‌ از مالیات بر ارزش افزوده کسر کند.
نظام‌‌های مالیاتی
در مراکش دو نظام مالیاتی وجود دارد:
- نظام تسلیم ماهانه اظهارنامه: این سیستم، درخصوص مؤدیانی که مبلغ فروش سالانه آنان در سال گذشته رقمی بیش ‌از یک میلیون درهم بوده است،‌ قابل اجراست.
- نظام اظهار سه ماهه: این سیستم، مخصوص مؤدیانی است که مبلغ کل فروش سالانه آنان زیر سطح آستانه است.
اصلاحات انجام‌شده و چشم‌انداز آینده
الف) اصلاحات
در طول سال‌های اخیر، قوانین زیادی درخصوص مالیات در نظر گرفته شده است که به‌ویژه در موارد زیر اعمال شده‌اند:
- نظم بخشیدن مجدد به برخی فعالیت‌های مربوط به تعرفه قابل وصول؛
- معرفی معافیت‌های جدید؛
- لغو نرخ بیش از 30 درصد؛
- همسان‌سازی اصول و قوانین با قوانین ذکرشده برای مالیات‌های دیگر؛
- قوت‌بخشیدن به ضمانت‌های بدهکاران.
به‌منظور مدیریت مالیات‌ها و سازماندهی خدمات مالیاتی، تلاش‌های فراوانی درجهت نیل به یک سیستم متمرکز مختص مصرف‌کنندگان انجام شده که هدف اصلی آن تسهیل اقدام‌های مؤدی است.
- این اقدام‌ها با هدف بهبود روش‌های مدیریتی و ارتباط با مصرف‌کنندگان از چهار سال پیش با اهداف زیر آغاز شد:
- واگذاری تصمیم‌گیری به مدیران منطقه‌ای و استانی درجهت تشدید تمرکززدایی. این امر به‌ویژه درمورد مالیات بر ارزش افزوده صادق است. بیش از 80 درصد از پرونده‌های وصول مالیات بر ارزش افزوده زیر نظر خدمات منطقه‌ای هستند.
- تأسیس اداراتی که مسئولیت بنگاه‌های اقتصادی بزرگ، حرفه‌ای و خاص را بر عهده داشته باشند. ایجاد این ادارات برای ارائه خدمات به بنگاه‌هایی است که رقم فروش سالانه آنان بیش از پنج میلیون یورو است و همچنین به‌منظور ارائه خدمات به شرکت‌های مالی و موسسات خارجی.
ب) چشم‌انداز آتی
سازمان مالیاتی در سال 2005 فعالیت خود را درجهت اصلاح مالیات بر ارزش افزوده آغاز کرده است. این امر با درنظرگرفتن برخی تدابیر درجهت نیل به بازده مطلوب، مدرنیزه‌کردن و تسهیل مالیات آغاز شده است.
این تدابیر که در برنامه‌ای سه ساله تدوین شده، بر محورهای کاهش معافیت‌ها؛ کاستن از شمار نرخ‌ها؛ ثبات آستانه مشمولیت؛ گسترش پایه مالیاتی؛ بهبود وصول مالیات بر ارزش افزوده و مدرنیزه‌کردن نظام سازمانی استوار است.