حسین غلامی
منطقهای به نام خزر
دریای خزر، یکی از همان مناطقی است که نتایج شناسایی اولیه در هشت بلوک مهم جنوبی آن نشان از 32 میلیارد و 850 میلیون بشکه نفت در جای احتمالی دارد که درون آن نهفته است در کل منطقه نیز جمهوری آذربایجان 27 میلیارد بشکه، ایران 57 میلیارد بشکه، روسیه 15 میلیارد بشکه و ترکمنستان 16 میلیارد بشکه نفت در قسمتهای متعلق به خودشان در دریای خزر ذخیره دارند و نکته اینجاست که هنوز هیچ درآمدی از این منطقه نصیب ما نشده است. در خوشبینانهترین حالت با ضریب برداشت 20 درصد از میادین نفتی جنوب دریای خزر با ذخیره حدود 33 میلیارد بشکه 5/6 تا 7 میلیارد بشکه نفت بدست میاید که با احتساب هزینه 10 دلاری برای تولید هر بشکه به 70 میلیارد دلار سرمایه نیاز داریم که با فروش هر بشکه نفت تا 50 دلار به بازار جهانی میتوانیم 350 میلیارد دلار را وارد خزانه کشور کنیم.
بلوک البرز یک با ذخیره نفت در جای احتمالی 20 میلیارد بشکه، بزرگترین ساختار شناسایی شده در جنوب دریای خزر است که در محدوده مشترک با جمهوری آذربایجان در عمق 500 متری از سطح دریا واقع شده است. بلوکهای 29 (چالوس) و شش نیز هر یک با ذخیره احتمالی 3 میلیارد بشکه در محدوده 17 تا 22 درصد و محدوده 14 درصد آبهای دریای خزر و در عمق 750 تا 800 متری از سطح دریا قرار گرفتهاند. همچنین بلوکهای نور و رویان با ذخیره 55/2 میلیارد بشکه در محدوده 17 درصد و در عمق 700 متری، بلوک رامسر با ذخیره 5/1 میلیارد بشکه در محدوده 11 درصد و در عمق 600 متری، بلوک هشت با ذخیره 4/1 میلیارد بشکه در نزدیک ساحل ایران و در عمق 550 متری، بلوک هفت با ذخیره 900 میلیون بشکه نفت در جای احتمالی و در عمق 750 متری و بلوک 18 (رودسر) با ذخیره نفت در جای احتمالی 500 میلیون بشکه در نزدیکی ساحلی ایران و در عمق 80 متری واقع شدهاند.
سهم ایرن از منابع دریای خزر
پس از اینکه چاه نفت میثم و مقداد و یک چاه دیگر در سالهای 69 و 70 در نزدیکی ساحل ایران در دریای خزر با استفاده از دکل قرضی آذربایجان به گاز رسید، برای مدتی طولانی بحث استخراج نفت در دریای خزر به حاشیه رانده شد و پس از سالها، همچنان موضوع رژیم حقوقی دریای خزر و خط مرزی ایران بلاتکلیف مانده است و هنوز هم برای بحث در این رابطه به قراردادهای 1921 و 1940 استناد میشود. امروز رژیم حقوقی ایران در این بحر قدیمی نامعلوم است و خط مرزی که برای کشورمان کشیده شده، موهوم و غیرقابل قبول محسوب میشود؛ چرا که بخش اصلی سهم ایران را از منابع نفت در بر نمیگیرد. ناگفته نماند که از ابتدای سال 2004 میلادی تاکنون بیش از یک میلیارد بشکه نفت از ذخایر دریای خزر برداشت شده که سهم ایران از این رقم صفر بوده است و دلیل آن هم مشکلات مربوط به رژیم حقوقی کشورهای حاشیه خزر و نبود یک موافقتنامه جامع میان پنج کشور ساحلی این دریاست؛ هر چند که روسیه، آذربایجان و قزاقستان هر یک موافقتنامههای دوجانبهای را با دیگری امضاء کردهاند، اما موضع ایران این است که به هر کشور باید 20 درصد از منابع دریا داده شود و به بیان دیگر هر کشور باید 20 درصد تمامی درآمدهای تولید را از کل منطقه خزر دریافت کند. دریای خزر منطقهای شامل دولتهای ساحلی این دریا یعنی آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان، روسیه و ایران است. سه کشور آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان طی یک سال و هشت ماه گذشته یک میلیارد و 40 میلیون بشکه نفت از ذخایر نفتی دریای خزر برداشته کردهاند و قزاقستان بیشترین برداشت را از ذخایر نفت دریای خزر در این مدت داشته و در حالی که تولید نفت این کشور در دریای خزر در سال 2004 میلادی روزانه یک میلیارد و 176 هزار بشکه در روز بوده، این رقم در سال 2005 به یک میلیون 234 هزار بشکه در روز افزایش یافته است. آذربایجان نیز طی هشت ماه سال 2005 میلادی به طور متوسط 398 هزار بشکه نفت در روز از دریای خزر برداشت کرد که این رقم در سال 2004 میلادی 310 هزار بشکه در روز بوده است. از سوی دیگر ترکمنستان در سال 2005 میلادی به طور متوسط 195 هزار بشکه نفت در روز از خزر برداشت کرد که این رقم در مقایسه با تولید 197 هزار بشکهای این کشور از دریای خزر اندکی کاهش نشان میدهد. به طور متوسط در سال 2005 میلادی روزانه یک میلیون و 397 هزار بشکه نفت دریای خزر به بازارهای جهانی صادر شده است که این رقم در مقایسه با سال 2004 میلادی 250 هزار بشکه در روز افزایش نشان میدهد. پیشبینی میشود که سطح تولید نفت خزر در سال 2015 به چهار میلیون بشکه در روز برسد و این در حالی است که میزان تولید کشورهای عضو اوپک در همین سال 45 میلیون بشکه خواهد بود.
در طول 15 سال گذشته کشورهای غربی با استفاده از سرمایه، تکنولوژی و دیپلماسی تلاشهای بسیاری را به منظور کاهش وابستگی به نفت خاورمیانه انجام دادهاند و بازارهای شرق به ویژه چین و آسیای جنوب شرقی نیز حساب ویژهای را برای بهرهبرداری از منابع نفت خزر باز کردهاند.
ذخایر ثابت شده نفت خزر بین 17 تا 33 میلیارد بشکه برآورد شده که حد پایین این برآورد با ذخایر نفت قطر و حد بالای آن را با ذخایر نفت آمریکا قابل قیاس است. از سوی دیگر پیشبینی شده که کشورهای حوزه دریای خزر تا سال 2010 روزانه بین 4/2 تا 9.5 میلیون بشکه نفت تولید کنند.
با این حال با بررسی وضعیت منابع نفتی هر یک از کشورهای حوزه دریای خزر و میزان بهرهمندی آنها از ذخایر نفتی، مشخص میشود که بخشهای مربوط به روسیه و ایران در دریای خزر را میتوان بازمانده از روند پیشرفت در توسعه نفت و گاز طبیعی نامید. هر چند که تلاشهای مربوط به اکتشاف نفت در این منطقه در حال انجام است و شرکت برزیلی "پتروبراس" نیز برای نهایی کردن توافقات خود در تهران با شرکت ملی نفت ایران مذاکره کرده است.
لرزهنگاری در خزر
در حال حاضر عملیات لرزهنگاری سهبعدی در دریای خزر در بخشهای جنوبی آن توسط شرکت نفت خزر ادامه دارد و نباید فراموش کرد که عملیات اکتشاف نفت به خصوص در آبهای عمیق، پروژهای همراه با ریسک فراوان است.
در این رابطه صالحی فروز - معاون وزیر نفت در امور نفت و گاز دریای خزر - از ادامه فعالیت کشتی پژواک برای لرزهنگاری سهبعدی در دیای خزر خبر داد و گفت: شرکت عملیات اکتشاف نفت با توجه به اتمام قرارداد قبلی، قراردادی جدید در جهت ادامه کار در این دریا با شرکت نفت خزر خواهد بست و این کشتی در دریای خزر خواهد ماند.
قرارداد اکتشاف در خزر
معاون وزیر نفت در امور نفت و گاز دریای خزر با اشاره به امضای قرارداد اکتشافی در دریای خزر گفته بود: در حال حاضر وسایل حفاری برای دو حلقه چاه خریداری شده است و شرکت حفاری شمال از همکاری یک شرکت خارجی که تجربه کافی در رابطه با حفاری در آبهای عمیق داشته باشد، استفاده خواهد کرد، زیرا برای اولین بار این کار در داخل کشور تجربه خواهد شد.
سکوی البرز
تکمیل و راهاندازی هرچه سریعتر سکوی نیمهشناور ایران - البرز - برای آغاز عملیات حفاری چاههای اکتشافی در دریای خزر و همچنین مشخص شدن هرچه سریعتر رژیم حقوقی این دریا مهمترین عامل پیشرفت در توسعه میادین نفتی در دریای خزر است. مراحل اولیه ساخت سکوی حفاری نیمهشناور ایران - البرز که تاکنون 300 میلیون دلار هزینه دربر داشته است از سال 1379 آغاز شده و طبق پیشبینیها باید تیر ماه سال 1383 تحویل داده میشد، اما به دلایل مختلف از جمله تغییر در برخی قسمتهای سکو و نیز تاثیرات رژیم حقوقی دریای خزر این سکو با حدود دو سال تاخیر آماده حفر چاه و اکتشاف نفت در اعماق بسیار زیاد قسمت جنوبی دریای خزر شده است.
موقعیت ایران در خزر
ایران در بین تمامی کشورهای حاشیه خزر بهترین موقعیت و مناسبترین امکانات صنایع دریایی را داراست. اگر ما بتوانیم مسایل مربوط به رژیم حقوقی دریای خزر را حل کنیم، خواهیم توانست انجام پروژههای مختلف ترکمنستان که هیچگونه امکاناتی در آن وجود ندارد و به شرکتهای آمریکایی وابستگی کامل دارد را بر عهده گیریم. در قزاقستان هم که فقط یک اسکله بارگیری وجود دارد و در آذربایجان نیز امکانات مشابه ایران ولی با قدمت و فرسودگی بالا وجود دارد.
مدیر عامل صدرا با اشاره به تفاوت عمق خزر در نقاط مختلف میگوید: "در روسیه و در آستاراخان امکاناتی برای ساخت سکوها وجود دارد، اما چون در قسمت کم عمق خزر قرار گرفتهاند، مشکلاتی در این زمینه دارند که خوشبختانه ما به موجب قرار گرفتن در نیمه شمالی خزر و پر آب بودن این نیمه موقعیت مناسبتری حتی نسبت به روسیه داریم. در ضمن چون در زمستان آن قسمت از آب خزر یخ میبندد، عبور و مرور بسیار مشکل میشود و هزینهها افزایش مییابد. به همین دلیل اگر ما تمام تواناییهایمان را به کار بندیم و مغرور این امکانات و قابلیتها نشویم، میتوانیم بازار خوبی را در آینده در سطح حاشیه خزر داشته باشیم." خبره با بیان این که اسکله و زمینهایی که در اطراف امیرآباد خریداری شده، برای تاسیس راهآهن و تقویت زیرساختها به کار گرفته میشوند، میافزاید: "به سبب همین امکانات است که عدهای نکارا رتردام کوچک مینامند!"
رویکرد جدید به خزر
پس از آن که حاشیهنشینان خزر پی بردند دود آتش نبود وحدت رویه تنها به چشم خودشان میرود، تصمیم جدیدی گرفتند. نمایندگان ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، قزاقستان و ترکیه در ژنو اعلامیهای را امضا کردند که در آن بر ضرورت سرمایهگذاری چند میلیارد دلاری در توسعه بخش انرژی منطقه دریای خزر تاکید شده است و این سرمایهگذاریها امکان میدهد صادرات نفت و گاز به کشورهای اروپایی، جمهوریهای شوروی سابق، آمریکا و دیگر کشورهای عضو کمیسیون اقتصادی اروپایی افزایش یابد. در این اعلامیه آمده است: کشورهای ذینفع با یکدیگر و شرکای خود در زمینه توسعه امکان حمل نفت و گاز، ایجاد کریدورهای جدید حمل و نقل و سیستمهای جدید تولیدی همکاری میکنند. کشورهای منطقه خزر با اشاره به ایجاد و حفظ محیطی مناسب برای سرمایهگذاری در منطقه، ضرورت تأمین قابل دسترس بدون محدودیت ذخایر انرژی را برای بازارهای اروپایی مورد تأکید قرار دادند.
آغاز به کار اکتشاف و توسعه دریای خزر
پس از آنکه پروژههای نفتی میدانهای البرز، بابل و بوستان در خزر در سالهای 1377 و 1378 به دلیل وجود مناقشه بین ایران و آذربایجان ناتمام ماند و مسئولان صلاح دیدند که کار این میادین را متوقف کنند، ایران پیشنهاد داد که کار اکتشاف و توسعه این میادین از طریق بیع متقابل انجام شود و تعیین سهم هر کشور به بعد از به نتیجه رسیدن و نهایی شدن رژیم حقوقی دریای خزر موکول شود. بر همین اساس قرار شد که شرکتهای روسی تا تابستان امسال علاقهمندی خود را در این خصوص اعلام کنند، که از هم اینگونه نشد و سرانجام پس از مدتها، انجام عملیات حفاری دو حلقه چاه اکتشافی در آبهای عمیق دریای خزر با امضای قراردادی به شرکت حفاری شمال واگذار شد. براساس این قرارداد که بین مدیر عاملان شرکتهای حفاری شمال و نفت خزر امضا شد، برای نخستین بار عملیات حفاری در آبهای عمیق دریای خزر و تجربه نوین در صنعت نفت کشور محقق شد. حفاری چاههای مذکور پس از راهاندازی دستگاه حفاری فوق سنگین و نیمهشناور ایران البرز صورت خواهد گرفت که در حال حاضر این دستگاه مراحل پایانی عملیات ساخت خود را میگذراند و براساس پیشبینیهای به عمل آمده تا پایان امسال مهیای ورود به حوزه عملیاتی خواهد شد.
محمدنژاد - معاون اسبق وزیر نفت در امور نفت و گاز خزر و معاون فعلی امور مهندسی وزارت نفت - در این باره گفت: شرایط خاص منطقه جنوبی خزر که دارای 800 تا هزار متر عمق است، مستلزم بهکارگیری فناوری و تجهیزات بسیار پیشرفتهای است که با اتمام عملیات ساخت دستگاه حفاری ایران البرز و بهکارگیری آن امیدواریم این عملیات مهم و بیسابقه توسط شرکت حفاری شمال به انجام رسد.
بهمنی - مدیرعامل شرکتهای حفاری شمال - نیز به عنوان شرکت مجری این قرارداد عنوان کرد: تاکنون صنعت حفاری کشور در آبهای خلیج فارس با اعماق زیر 100 متر مواجه بوده است و انجام عملیات حفاری در آبهای عمیق دریای خزر که گاه تا هزار متر نیز میرسد، در نوع خود یک اقدام عملیاتی و فنی بیسابقه و بسیار پراهمیت تلقی میشود.
در این رابطه معاون امور نفت و گاز خزر وزارت نفت، آخرین مرحله مقدماتی کار حفاری اکتشافی را، برگزاری مناقصه از سوی شرکت حفاری شمال عنوان کرد و افزود: تاکنون مذاکرات بین دو شرکت چینی و نروژی ادامه دارد و نمایندگان دو شرکت به همراه کارشناس معاونت نفت و گاز خزر برای بازدید از امکانات و مذاکرات به دو کشور چین و نروژ سفری خواهند داشت و پس از آن همکار خارجی خود را معرفی خواهند کرد. به دلیل اینکه حفاری در آبهای عمیق دریای خزر برای اولین بار صورت میگیرد مشارکت شرکتهای حفاری با تجربه در این زمینه لازم است.
صالحی فروز تاکید کرد: پس از انتخاب همکار خارجی شرکت حفاری شمال و آماده شدن دکل حفاری، همه چیز برای شروع حفاری چاههای آزمایشی و پس از آن حفر دو حلقه چاه برنامهریزی شده، خواهد بود.
پس از آن نیز شرکت چینی کاسل با حدود 30 سال سابقه در بخش دریا به عنوان شریک شرکت حفاری شمال برای انجام حفاری اکتشافی دریای خزر انتخاب و قراردادی به ارزش 33 میلیون دلار نیز با این شرکت چینی امضا شد.
مدیر عامل شرکت حفاری شمال، در این باره گفت: برای حفاری اکتشافی در دریای خزر مناقصهای بینالمللی در سه مرحله و با حضور شرکتهای خارجی برگزار شده و دو شرکت چینی و نروژی به مرحله نهایی مناقصه رسیدند که در نهایت شرکت چینی کاسل انتخاب شد.
بهمنی تصریح کرد: مسئولیت آمادهسازی دکل حفاری البرز بر عهده شرکت نفت خزر میباشد و آنها نیز وعده 12 بهمن ماه امسال را دادهاند تا شرکت حفاری شمال عملیات حفاری اکتشافی در دریای خزر را آغاز کند.
وی با اظهار امیدواری نسبت به عدم تاخیر در تحویل دکل گفت: ما آماده تحویلگیری دکل و حفاری در خزر هستیم.
معاون امور نفت و گاز خزر وزارت نفت نیز پیش از این تصریح کرده بود که پس از انتخاب همکار خارجی توسط شرکت حفاری شمال و آماده شدن دکل حفاری، همه چیز برای شروع حفاری چاههای آزمایشی و پس از آن حفر دو حلقه چاه برنامهریزی شده در اردیبهشت ماه سال 85 آماده خواهد بود.
اینها شروعی برای اعلام موجودیت کشورمان در خزر و حفاری در این دریاست که تا سال آینده آغاز خواهد شد. ضمن این که این امر بر تعیین سهم ایران در رژیم حقوقی دریای خزر نیز تاثیرگذار است. باید توجه داشت که حفاری در خلیج فارس بسیار متفاوت با خزر است. حفاری در خلیج فارس نهایتا تا 80 متر عمق دارد، ولی عمق آب در محلی که اولین چاه اکتشافی در دریای خزر حفر میشود 800 متر است و خود چاه نیز تا عمق شش هزار متری حفاری خواهد شد. با توجه به نیمه رسیدن عمر میادین مهم نفتی در جنوب کشور، ایران برای حفظ سهم 7/14 درصدی در اوپک و 6/5 درصدی در تامین نفت دنیا، نیازمند آن است که علاوه بر افزایش تولید از میادین جدید و قدیمی در جنوب کشور برای دستیابی به سطح تولید 6/8 میلیون بشکه نفت در روز تا سال 2025 میلادی برنامههای تولید و توسعه بلوکهای نفت و گاز در دریای خزر بویژه در بلوک مشترک البرز را هرچه سریعتر و با جذب سرمایهگذاری و تکنولوژی نوین ویژه تولید نفت از میادین نفتی در اعماق زیاد دریای خزر به سرانجام رساند. امید است این اقدامات، بارقهای باشد برای تداوم حضور در این منطقه و بهرهمند شدن از منابع آن، تا در آینده همانند وضعیت خلیج فارس افسوس نخوریم که چرا آنقدر دیر به فکر برداشت از مخازن مشترک افتادهایم؛ همان موضوعی که امروزه دغدغه اصلی ماست.