منشور شادمانی

محمود فرشیدی
جشن پیروزی انقلاب و عید قربان را پشت سر گذاشتیم و اینک فرا رسیدن عید غدیر - عید بزرگ خدا - را به انتظار نشسته‌ایم. هر یک از این اعیاد، سرمایه‌های پایان‌ناپذیر فرهنگی است که باید نهایت بهره‌برداری را از آن کرد. اگر توجه کنیم که حتی روز جمعه نیز در اسلامی عید خوانده شده است به نظر می‌رسد ایامی که به عنوان عید نامگذاری شده است، بیش از ایام سوگ و ماتم باشد. اما تحت شرایط دشواری که ستمکاران تاریخ تحمیل کردند، ملت ما کمتر فرصت بهره‌گیری از این ایام شادمانی را یافته است و شاید به همین دلیل «آداب عید» و «منشور شادمانی» به عنوان موضوعی مستقل، کمتر در کتب فقهی ما مورد بحث قرار گرفته است. البته همواره نوعی نگرانی در زمینه سوء‌استفاده افراد لاابالی نیز وجود داشته که چه بسا به عدم طرح راهکارهای مشروع و مجاز کمک کرده است.
با آغاز مبارزات مردم مسلمان ایران، لحظات شادی‌آفرینی نظیر فرار شاه پیش آمد که عقده ملت ایران را گشود و شادی و نشاط یکپارچه بر ایران گسترد، اما چون الگوی روشنی برای شیوه ابراز شور و شادمانی در اختیار نبود، هرکس به طریقی این احساس را منعکس کرد. پیروزی انقلاب اسلامی و پیروزی‌های شادی‌آفرین دیگری که پیش آمد، ضرورت طراحی الگویی روشن برای برگزاری جشن و برپایی مراسم شادمانی و چگونگی انعکاس شور و نشاط درونی را بیش از پیش مطرح ساخت چنانکه خلاء وجود این الگو در ایام فتح خرمشهر، پیروزی تیم فوتبال ایران بر تیم استرالیا یا آمریکا و نظایر آن کاملاً مشهود بود.
وجود این خلاء، دستاویزی در اختیار فرهنگ سلطه‌ جهانی قرار داده است تا اسلام را دین غم و اندوه بنامد که برای پاسخگویی به شور و نشاط افراد و اجتماعات، فاقد برنامه است و از این طریق می‌کوشد تا جوانان را به بهانه ارضای نیاز ابراز شور و شادمانی، به سوی خود جلب کند.
هرکس در ایام جشن‌های مذهبی، سری به مساجد بزند، مشاهده خواهد کرد که برخلاف ایام سوگواری، غالباً یا برنامه‌ای ندارد یا برنامه جذاب و پرنشاطی ندارند، در این ایام برنامه‌های صدا و سیما هم غالباً یا جذاب نیست یا فیلم‌های کمدی بیگانه است که با تناسب آن ایام مبارک، سنخیت ندارد. اینها و شواهد فراوان دیگر، این واقعیت را اثبات می‌کند که اندیشمندان حوزه باید تدوین اصول برگزاری مراسم نشاط‌آفرین و طراحی منشور شادمانی را به عنوان ضرورتی حیاتی مورد توجه قرار دهند. وظیفه شورای عالی انقلاب فرهنگی در تهیه منشور از همه سنگین‌تر است، ستادهای بزرگداشت این‌گونه جشن‌ها نیز بیش از آنکه به امور تدارکاتی بپردازند باید فرهنگ شادمانی را بشناسند و بشناسانند.
اگر چارچوب بایدها و نبایدها در این زمینه مشخص نگردد و در کنار ممنوعیت‌ها، پیشنهادات اثباتی و راهکارهای قابل اجرا ارایه نشود، بتدریج قالبهای وارداتی با پیامدهای فرهنگی‌اش، فراگیر خواهد شد و همراه خود ریخت‌وپاش و مصرف و ایجاد مزاحمت و آلودگی محیط زیست و... را به ارمغان خواهد آورد.
البته چنانکه اشاره شد به دلیل حاکمیت سایه سنگین ستمکاران، علاوه بر آنکه ملت ما کمتر فرصتی برای ابراز شادمانی یافته است، همواره نگرانیهایی نیز در زمینه همرنگ شدن با ستمکاران و پذیرش فرهنگ لهو و لعب آنان وجود داشته است و لذا کشف و استخراج منشور شادمانی، کار آسانی نیست. اما اجمالاً می‌توان گفت که اسلام دین هدایت جامعه است و همانند نماز که قاعده برگزاری آن به جماعت و انفرادی خواندن آن استثناست و نیز همانند مراسم سوگواری که سنت برگزاری آن به جماعت است، در برگزاری مراسم جشن و شادمانی نیز باید تجمع و جماعت را به عنوان یک اصل در نظر گرفت؛ چنانکه مراسم عید قربان و عید فطر نیز به جماعت برگزار می‌شود و توصیه به صدقه و احسان و قربانی و اطعام و امثال آن در این ایام نیز شواهدی بر ضرورت توجه به ابعاد اجتماعی در برگزاری جشن‌های مذهبی است.
این سخن به معنای غفلت از آداب فردی ایام عید نیست بلکه دستوراتی نظیر: شستشوی جشم و جان، استعمال بوی خوش، دید و بازدید خویشاوندان و دیدار و مصافحه با مومنان و گشاده‌رویی با مردم و فرستادن هدیه برای دوستان و نزدیکان و فراخ‌دستی بر خانواده و سفرهای زیارتی و... نیز به عنوان آداب فردی باید در منشور شادمانی تدوین و تبیین شود تا تدریجاً به عنوان فرهنگ غالب در جامعه درآید. البته اگر مخاطب این دستورات، مسئولان حکومت را هم بدانیم، این دستورات نیز ابعاد اجتماعی پیدا می‌کند و دولت باید در این ایام در جهت گشایش روزی عائله خویش، تلاش کند.
در زمینه شناسایی اصول برگزاری اجتماعات شادی‌آفرین در اعیاد مذهبی، آنچه محل اختلاف است شیوه ابراز شادمانی است که باید این اصول از فرهنگ خودی شناسایی و تدوین گردد و در این راه مطالعه صحنه‌های پرشور تاریخ اسلام، می‌تواند بسیار راهگشا باشد.
صحنه‌هایی نظیر:
- ورود پیامبر اسلام(ص) به مدینه که با هلهله و شادمانی و سرودخوانی زنان و مردان مدینه همراه بود.
- شور و نشاطی که هنگام ورود فاتحانه پیامبر اکرم(ص) به بیت‌الحرام بر پا شد.
- دستور پیامبر گرامی اسلام به زنان و دختران برای حرکت همراه حضرت فاطمه(س) و اظهار شادی و خواندن ارجوزه در شب ازدواج آن حضرت.
همچنین این واقعیت نیز مورد انکار کسی نیست که شادمان ساختن مومنان یکی از توصیه‌های دین اسلام است و لذا برای عمل به این توصیه، کدام فرصت مناسب‌تر از اعیاد مذهبی است؟! استقبال روزافزون مردم از برگزاری مراسمی نظیر دعای عرفه یا اعتکاف یا شیوه برگزاری جشن توسط هیاتهای بزرگ در سالهای اخیر، ثابت می‌‌کند که الگوهای پاسخگو و روشن، به سرعت فراگیر و مردمی می‌شود، آنچه مهم است بازشناسی و معرفی این الگوها و خطوط کلی است.