نگاهی به نظام الگوی مصرف براساس تعالیم اسلامی (بخش دوم و پایانی)

نویسنده: نعیم حمیدی
میانه روی در مصرف نشانه بالا بودن ضریب عقل معاش
میانه روی، یعنی به اندازه و نیاز مصرف کردن است. عنصر عقل و بصیرت دارای برجسته ترین نقش در شناسایی نیازها و چگونگی پاسخ به آنها و همچنین کنترل مصرف می باشد. در فقه اسلامی از خرد و عقلانیتی که میزان مصرف و کارآمدی اقتصادی فرد و جامعه را هدایت و اداره می کند به «عقل معاش» یاد شده است. لذا میانه روی نسبت مستقیم با عقلانیت انسان دارد. در ضمن میانه روی در موقعیت برخورداری و دارندگی افراد از زیبایی و اهمیت بیشتری برخوردار است. در همین خصوص رسول اکرم(ص) فرموده اند:
الاقتصاد فی النفقه نصف المعیشه
میانه روی در خرج یک نیمه معیشت است16.
ما أحسن القصد فی الغنی
چه زیباست میانه روی در هنگامه بی نیازی17.
ما عال امرؤ اقتصد
هرکه میانه روی کند فقیر نشود18.
کار مشروع و توأم با زحمت و تلاش پشتوانه مصرف صحیح
کسب و کار حلال و فعالیت مشروع توأم با تلاش جسمی و عقلی از جمله عوامل میانه روی و اصلاح الگوی مصرف می باشد. پیامبرخاتم(ص) در این زمینه خطاب به جامعه بشری می فرمایند.
رحم الله امرأ اکتسب طیبا و انفق قصدا و قدم فضلا لیوم فقره و حاجته
خدا عاقبت به خیر نماید آنکه به حلال کسب نماید و با اعتدال خرج کند و مازاد آنرا برای روز تنگ دستی و نیاز سرمایه گذاری کند19.
لاخیر فی مال لایزراء منه جسد و لاینال منه
در مالی که آفت به آن نرسد و تنی که رنج نبیند سودی نیست. 20
قناعت و خویشتن داری در بهره‌وری اساس نظام مندی الگوی مصرف
هر فردی متناسب با موقعیت اجتماعی، میزان درآمد و همچنین با عنایت به نیازهای حال و آینده خود، خانواده و جامعه مرجع، الگوی مصرف خود را تبیین و ترسیم می نماید. خویشتن داری یا قناعت به میزان لازم با لحاظ آینده اساس نظام الگوی مصرف در جامعه اسلامی قلمداد می شود و رسول اکرم(ص) در این زمینه فرموده اند:
القناعه مال لاینفد
قناعت سرمایه ای است که پایان نمی پذیرد21.
السابق و المقتصد یدخلان الجنه بغیر حساب
فرد پیشرو و آینده نگر و نیز فرد میانه رو بدون محاسبه وارد بهشت می شوند22.
بهره‌وری درست از درآمدها و لزوم تأثیر آنها در زندگی انسان با هدف معرفی الگوی صحیح مصرف
در نظام اقتصاد کلان بیشترین اتلاف منابع در بخش بهره برداری و تولید است. دولت ها در صورت استفاده از تکنولوژی پیشرفته و منطبق با اصول و مبانی علمی و صنعتی در حوزه استخراج و بهره برداری از منابع طبیعی و اقتصادی عمل کنند و نظام بهره برداری تابعی از سیاست های کلان و برنامه چشم انداز درازمدت باشد می توان به اصلاح الگوی مصرف امیدوار بود. در ضمن خداوند متعال وقتی نعمتی را به انسان داد می خواهد اثر صحیح آنرا در قالب مصرف درست برجامعه نظاره گر باشد دراین خصوص حضرت محمد(ص) درسفارش به عموم انسان ها فرموده اند:
من أتاه الله خیراً فلیر علیه
خدا به هرکس نعمتی می دهد می خواهد اثر آن را برایشان ببیند. (22)
بهره‌گیری از تمام استعدادها و توانمندی‌ها در راستای نوآوری
برای رسیدن به نظام الگوی مصرف مطلوب بدون بهره گیری از اندیشه های خلاق و استعداد افراد جامعه رسیدن به نظام الگوی برتر و مطلوب امکان پذیر نخواهد بود. باید به موازات تغییر و تحول درتکنولوژی و استاندارد تولید کالا و خدمات باید روش های مناسب مصرف فرآورده های تولیدی جدید طراحی و تنظیم گردد. نوآوری لزوماً فقط درحوزه تولید نیست بلکه در میدان تدوین الگوی مصرف از اهمیت مضاعفی برخوردار می باشد. پیامبر رحمت(ص) در بیان اهمیت این موضوع فرموده اند.
افضل الناس رجل یعطی جهده
بهترین مردم آنست که همه تلاش و کوشش خود را بکار بندد. (24)
مدیریت صحیح منابع و درآمدها بستر مهم دست‌یابی به الگوی مصرف
مدیریت صحیح منابع از جمله عوامل موثر در شکل گیری نظام الگوی مصرف جامعه اسلامی می باشد. مدیریت تطبیق نیازها با میزان و ظرفیت منابع و همچنین درک متقن از آینده و تحولات اقتصادی و رقابت های جهانی می باشد. درهمین راستا رسول اکرم (ص) پیرامون نقش مدیریت و تدبیر در فرایند شکل گیری نظام الگوی مصرف فرموده اند.
التدبیر نصف العیش
تدبیر یک نیمه معیشت است. (25)
اصلاح ساختارهای زندگی و جامعه
گاهی اوقات دریک نظام اقتصادی دو عامل مهم برنامه و نیروی انسانی ماهر وجود دارند اما ساختار نظام اقتصادی اعم از روش های تولید و استخراج منابع، خط تولید کارگاهها و کارخانه ها، قوانین و مقررات و همچنین فن آوری و تئوری های علمی مورد استفاده ناقص و فاقد کارآمدی مطلوب است. این امر منجر به شکل گیری دگردیسی ناقص در فرایند تولید، توزیع و مصرف کالاها و خدمات می شود، درهمین زمینه پیامبر اسلام(ص) فرموده اند.
من فقه الرجل أن یصلح معیشته
اصلاح ساختار معیشت از دانش مرد است. (26)
آفت‌های نظام الگوی مصرف از دیدگاه نگاه درون دینی
حرص و طمع، خودبینی و خویش محوری درمصرف کالاها وتولیدات اقتصادی بدون توجه به نیازهای خود و جامعه و همچنین عدم توجه به آیندگان و سهم آنان درسرمایه های ملی از آفت نظام مصرف جامعه اسلامی است که خود را در قالب آز و طمع در عرصه اقتصاد کشور پدیدار ساخته است. رسول گرامی اسلام (ص) نیز در راستای پیشگیری و واکسیناسیون پیکر جامعه اسلامی در برابر بیماری های اقتصادی به خطرات و پیامدهای طمع و حرص اشاره و فرموده است:
ایاکم و الشح فانما هلک من کان قبلکم بالشح
از حرص و آز بپرهیزید که پیشینیان شما در نتیجه حرص هلاک شدند. (27)
ایاکم و الطمع فانه هو الفقر الحاضر
از طمع بپرهیزید همانا که آن تنگدستی آماده است28.
براساس این احادیث احتکار، خرید بیش از اندازه و مازاد بر نیاز همچنین عدم بهره گیری درست از امکانات منابع و ثروت ها به دلیل هراس از آینده ازجمله مصادیق و مظاهر طمع در جامعه کنونی هستند که در بخش تهیه اقلام و کالاهای اساسی و موردمصرف روزانه بروز یافته است. متأسفانه دولت ها برای فرار از فشارهای اقتصادی و کاهش نارضایتی مقطعی افکار عمومی اقدام به واردات بیش از حد برخی کالاهای مصرفی می نماید و با برهم زدن نظام عرضه و تقاضای داخلی سبب تشدید مشکلات کشاورزان، دامداران و کارگران صنایع غذایی می شوند و درنتیجه به اختلال و نابسامانی نظام مصرفی منجر می گردد.
تجمل و اضافه مصرف در جهت چشم و هم چشمی و فخرفروشی
همواره رقابت در میدان مصرف بدون توجه به عواقب اجتماعی و نیازهای نسل آینده و باهدف جلب نگاه دیگران و تشکیل گروه های مرجع منفی و همچنین تفاخر صاحبان زر و زور بر مستمندان و تحقیر طبقات فرودست با خرج غیرمسئولانه ثروت و گسترش مظاهر فساد و منکر، نمایش قدرت و توان مالی، فرهنگ تجمل و تظاهر به مال به عنوان هدف نانوشته و ارزش ذاتی به افکار عمومی جامعه راه می یابد. این پدیده ازجمله علایم بیماری اقتصادی جامعه است. حضر محمد ابن عبدالله(ص) در مذمت و نهی مسلمانان از اتخاذ چنین مشی خطرناک فرموده اند:
ما اخشی علیکم الفقر والکنی اخشی علیکم التکاثر
از فقر برای شما بیمناک نیستم بلکه بیم دارم به کثرت اموال و دارایی ها تفاخر کنید29.
تقلید کورکورانه و الگوپذیری از رفاه زدگان
ازجمله آفات اجتماعی مخرب الگوپذیری از رفاه زدگان و بیگانگان در مسئله مصرف به ویژه در پوشش، خوراک و تهیه لوازم غیرضروری و جانبی زندگی است. در جوامع شرقی به دلیل گسست فرهنگی، کم باوری به اعتقادات و باورها دیرینه اعم از مذهبی وملی، عدم پایبندی نسل جدید به هویت تاریخی ونیز کوتاهی دولت ها در تدوین نظام جامع صیانت از فرهنگ عمومی شاهد تجسم آن در پدیده ای به نام تقلید کورکورانه یا به تعبیر مرحوم جلال آل احمد «غربزدگی» در گرایش ها و رفتارهای افراد جامعه اسلامی می باشیم. خداوند متعال در قرآن کریم به دلایل شکل گیری پدیده تقلید کورکورانه اشاره نموده و فرموده اند:
اذا اراد الله بقوم سوء جعل امرهم الی مترفیهم
هرگاه خداوند برای مردمی سرنوشت بد بخواهد کارشان رابه دست تجمل پرستان آنها می سپارد.30
سخت‌گیری‌های بی مورد در مصرف
زمانی که موضوع اصلاح الگوی مصرف در جامعه از سوی نخبگان و یا از منظر دین مطرح می شود متأسفانه برخی آن را مترادف با نوعی سخت گیری و محرومیت از نعمت های خدادادی و امکانات موجود در جامعه و زهد و نفی دنیا تصور کرده و حتی به تقابل با این اندیشه می پردازند. درحالی مصرف صحیح یعنی بهره برداری درست و متعادل و به اندازه نیاز از منابع است. پس گشایش و مدارا در مصرف از سفارش های مهم دین مبین اسلام از زبان پیامبر مهربان آن است که فرموده اند:
من فقه الرجل رفقه فی معیشته
مدارا در معیشت و زندگی از دانش مرد است31.
لازمه دست‌یابی به الگوی مصرف در بعد سیاست‌گذاری کلان کشور
با توجه به بیانات مهم و ارزشمند مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای در آغاز سال 88 در جمع زائران و مجاوران حریم رضوی رسیدن به الگوی مصرف مناسب بدون تحقق برخی از پیش زمینه ها امکان پذیر نیست منابع و ساختارها و راههای بهره وری درست از آنها و نیز ایجاد نظام توزیع و بهره مندی عادلانه، از لوازم تحقق چنین امر مهمی می باشند که در سطور زیر بطور مختصر با اتکاء به بیانات مقام معظم رهبری، آنها را مورد بررسی قرار می دهیم. 32
1) پیشرفت
الف) قانون مندی و گسترش فضای حاکمیت ضابطه
رشد و توسعه هر کشور در سایه انضباط و قانون گرایی امکان پذیر خواهد بود. زیرا برنامه ریزی نیازمند بستر پایدار و مورد پذیرش و قابل اجماع می باشد و قانون همان بستر اساسی است که می تواند رفتار و نظام تولید اندیشه را در یک جامعه نظم و سامان ببخشد. کشور ما بیش از هر زمان دیگر نیازمند قوانین و مقررات شفاف و مبتنی بر منطق علمی در راستای گسترش مشارکت عمومی است.
الف) بهره وری درست از منابع (قبلاً در قالب توضیحات فوق شرح گردید)
ب) نهضت علمی و فن آوری (بویژه در زمینه ارتقای سطح کیفیت محصولات و مطلوب بودن استاندارد آنها)
ج) پیشرفت فرهنگی در عرصه تغییرگرایش ها و رفتارهای اقتصادی مردم بر اساس باورهای عمیق دینی و عقلانی و تغییر ذائقه جامعه در ابعاد مصرفی و تولیدی (در مقوله فرهنگ سازی شرح آن از نظر گذشت)
ج) رشد سیاسی
«رشد سیاسی» نشان از بلوغ و تکامل یک جامعه دارد که مردم را در نظام تصمیم سازی شریک و دخیل می سازد. در این فرآیند مورد اجماع هر مصوبه و سیاستی برای تعدیل نظام مصرف و یا چگونگی بهره برداری از منابع و ثروت حاصل و منتج از رای و خردجمعی خواهد بود و مردم نیز با درک نقش خود در شکل گیری نهادهای قانون گذاری و اجرایی و تاثیر دیدگاه و انتخاب آنها در تصمیمات کلان و جزء به لوازم این سیاست ها درعرصه اجرا و عمل گردن خواهند نهاد. در کنار این، توسعه نظام احزاب و تشکل های صنفی و فعالیت رسانه ها می تواند بعنوان مکمل این نقش و ابزار هدایت کننده افکار عمومی به سمت ضرورت ها و الزامات زندگی در یک نظام سیاسی مبتنی بر مردمسالاری دینی باشد.
ح) وحدت و انسجام
وحدت افراد جامعه بویژه نخبگان و اجماع آنان بر ضرورت ها و منافع ملی در سطح عمل در عین وجود تکثر و تنوع فکری و اختلاف دیدگاه ها مهمترین عامل در مسیر دست یابی به نظام الگوی مصرف برتر می باشد. خدای یکتا، هویت واحد، دین واحد، قانون اساسی مشترک و کشور واحد از جمله مؤلفه های مؤثر در تحقق وحدت و انسجام در جامعه اسلامی - ایرانی است.
و) امنیت اجتماعی و اخلاقی
امنیت اخلاقی و اجتماعی ضامن اجرای الگوی مناسب مصرف و بستر لازم جهت تحقق اهداف بلند مدت اقتصادی و توسعه یک کشور و نیروی بازدارنده افراد جامعه از توسل به شیوه ها و روش های ناپسند مصرف می باشد. گسترش امنیت اخلاقی و اجتماعی سبب مشارکت مردم در ساختار حاکمیت و اتخاذ تصمیم های مؤثر در زمینه کنترل رفتار مصرفی آنها می گردد.
ز) مسئولیت پذیری افراد جامعه
مسئولیت پذیری افراد در سایه شکل گیری امنیت اجتماعی و همچنین مشارکت مردم در فرآیند تصمیم سازی محقق می شود. افراد وقتی خود را در خلق سیاست ها یا تصمیم ها دخیل بدانند آنگاه رفتارشان در برابر سرنوشت کشور، نسل آینده و منابع کشور مسئولان خواهد بود. تقویت رفتار مسئولانه شهروندان مهمترین عامل شکل گیری نظام الگوی مصرف صحیح می باشد.
هـ) عزم و اراده ملی و استقلال همه جانبه
اصلاح برخی رفتارهای ناپسند و دور از شأن وقتی دشوار و مشکل می شود که جنبه عمومی پیدا می کند. و به شکل اپیدمی فعال در میان افراد جامعه تبدیل می گردد و در قالب عرف و سنت بروز یابد و اصلاح آنها جز در سایه عزم ملی و استقلال علمی و اقتصادی یک ملت امکان پذیر نخواهد بود. لذا اصلاح الگوی مصرف در ایران نیازمند همدلی و اراده عمومی است.
2) عدالت اجتماعی
الف) مبارزه با تبعیض
مدیران جامعه اسلامی جهت جلوگیری از ریخت و پاشهای بی حساب و مصرف غیرمسئولانه افراد در گام نخست باید از هرگونه رانت و سیاستی که منجر به تبعیض و سپس تولید ثروت نامشروع می شود پرهیز و ممانعت نمایند. مصرف گرایی و خرج بی ضابطه همیشه معلول ثروت بادآورده و نامشروع حاصل شده از رهگذر تبعیض می باشد.
ب) مبارزه با فقر و تنگ دستی ناشی از رفاه طلبی و بهره گیری از امدادت نقدی دولت ها
تمرکز و تجمع قدرت و ثروت در انحصار طبقه ای خاص علت اساسی زایش پدیده شوم فقر و تنگدستی است. راهکار مهم ریشه کنی فقر جلوگیری از انباشت ثروت و همچنین تولید فرصت های شغلی مناسب برای فقیران و نیز شکل دهی شبکه سالم توزیع با هدف تعادل در نظام مصرفی طبقاتی فرودست و خوش نشینان می باشد.
ج) مبارزه با مفاسد مالی و اقتصادی
حضرت علی (ع) گسترش عدالت اجتماعی را بستر رشد و توسعه نظام جامعه دینی در تمام ابعاد حیات می داند و از دیدگاه ایشان هر طرح و برنامه ای چه کوتاه مدت یا درازمدت بدون توجه به این مؤلفه به زوال و شکست منجر می گردد. ایشان فرموده اند:
العدل یضع الامور مواضعها و الجود یخرجها من جهتها والعدل سائس عام والجود عارض خاص فالعدل أشرفها و أفضلها
عدالت تمامی کارها را بر بستر مناسب خود می نهد اما بذل و بخشش کارها را از هدف کلان خارج می سازد. عدالت بستر و سیاستی فراگیر، اما بخشش امر فردی و ویژه است، عدل با ارزش ترین و برترین امور می باشد. 33
چه عواملی سبب دچار شدن جامعه ایرانی به بیماری مزمن مصرف گرایی گردیده است؟
نظر به آیات قرآنی و روایت فوق الاشاره و با بررسی نقشه اجتماعی و نیز رفتارهای حاکم در جامعه و همچنین مطالعه پیشینه تاریخی کشور و با استناد به داده های آماری و تحقیقات انجام شده در طول سالهای اخیر می توان مسائل گوناگونی را برشمرد. در این مقاله سعی خواهیم کرد به اختصار این امور را مورد بحث و بررسی قرار دهیم، تا بتوانیم ضرورت دست یابی به نظام الگوی مصرف متناسب بارزش های حاکم بر جامعه ایرانی پس از انقلاب اسلامی را برای مدیران و افراد جامعه بیان کنیم.
1) فرهنگ اسراف و تبذیر
در جامعه ایرانی و سایر جوامع جهان سومی رقابت برای مصرف بیشتر به شکل گسترده ای قابل مشاهده است. در نتیجه سابقه طولانی نظام سلطنتی- اربابی و اشرافی که بر جوامع شرقی حاکم بوده افراد بالادست برتری خود را با استفاده از وسایل گرانقیمت مثلا با پوشیدن لباسهای فاخر و استفاده از وسایل خانگی گران و یا سوار شدن بر خودروهای گرانبها به نمایش می گذارند و به رخ دیگران می کشند. معمولا در جامعه ما هر کس سعی دارد با استفاده از وسایل ذی قیمت وابستگی خود را به طبقه فرادست نشان دهد. این فرهنگ هم در رفتار مردم عادی و هم در رفتار مدیران سطوح مختلف کاملا قابل مشاهده است. البته مسئولین هم در این بستر تاریخی و فرهنگی پرورش یافته اند. امروز شاهد تبلیغ استفاده از این وسایل گران قیمت با انواع ابزار هنری و فرهنگی هستیم: از قبیل گسترش فروشگاه های عرضه کالاهای لوکس خارجی، برگزاری انواع تورهای گردشگری به مناطق آزاد داخلی جهت خرید کالاهای غیرضرور و تجملی متأسفانه برخی از ادارات دولتی کارکنان خود را به عنوان تشویق به این تورها می فرستند، نمونه هایی از فرهنگ مصرفی جامعه ما هستند که در نتیجه آن امکان پس انداز برای خانواده ها ممکن نمی شود و سرمایه کشور به سود تولیدکنندگان خارجی از کشور خارج می شود. علاوه بر آنچه گفته شد موارد متعددی از مظاهر فرهنگ اسراف و تبذیر در شئون گوناگون کشور ما حتی در امور مربوط به دین و آیین های مذهبی به چشم می خورد. از جمله:
استفاده از انواع غذاها و دسرها در مراسم افطاری ماه مبارک رمضان.
نصب و بکارگیری تعداد زیادی بلندگو و طبل ساخت کشورهای خارجی در مراسم عزاداری ماه محرم که باعث رونق اقتصادی بنگاهها و سازندگان ابزار مذکور می شود.
دعوت از چند نوحه خوان و سخنران در برگزاری مراسم تعزیه و در مرثیه ها که حتی گاهی برای هر کدام فقط چند دقیقه فرصت می رسد و هیچکدام نمی تواند مطلب خود را ارائه نماید.
حجم بالای اعلامیه های همدردی به هنگام فوت فردی از بستگان مدیران دستگاهها از طرف دیگران و حتی گاهی اوقات فرصتی برای خواندن و مرور همه آنها وجود ندارد.
موارد متعدد دیگری را نیز در سطوح پایین و فردی به عنوان اسراف در جامعه می توان مطرح کرد از قبیل: حاشیه قرص نان را دور ریختن، شیر آب را باز گذاشتن، غیراقتصادی عمل کردن و آدمهای عاقل و مقتصد را خسیس خواندن و... در سطح، کلان هم موارد گوناگونی از اسراف را در عمل و رفتار مسئولان جامعه می توان بیان کرد:
در یک اتاق کنفرانس بسیار تنگ و محدود از لحاظ مساحت با گنجایش چند نفر جلوی هر صندلی یک میکروفن گذاشته شده است، با اینکه افراد بدون میکروفن، صدای یکدیگر را به خوبی می شنوند.
برای هر موضوع پیش پا افتاده، سمینار و کنفرانس در هتل های گرانقیمت برگزار کردن
مدیران یک شرکت یا یک اداره با هم بر سر تجهیزات (تعداد تلفن های مدار داخلی و خارجی، نمابر، تلفن همراه، تعداد منشی ها، نوع میز کار، مبلها و میز و صندلی برای جلسات، انواع دستگاه های کامپیوتر برای هر اتاق و دیگر لوازم)، داشتن انواع اتومبیل های مدل بالا، توجه به نمای ساختمان و... با هم رقابت می کنند.
اسراف در تبلیغات شهری بویژه در مناسبت های ملی و مذهبی انواع پارچه نوشته ها و سیلک ها در سطح معابر عمومی بنام نهادها و سازمان های گوناگون با محتوای مشترک نصب می شود و روزها و ماهها پس از آن مناسبت چهره شهر را ناهمگون می سازد.
اعلام پروژه های عمرانی در مناسبت های گوناگون و انتخاباتی که با هزینه های مصرف شده می توان مثلا از لحاظ کاغذ و کتاب مشکل زیادی از آموزش و پرورش کشور را برطرف کرد و ترقی علمی جامعه را سبب شد و گامی در جهت رسیدن به توسعه برداشت، دهها مورد دیگر از اسراف و حیف و میل کردن اموال فردی یا بیت المال که اغلب برای خودنمایی و برتری جویی است. نابود کردن سرمایه هایی که می توانستند در امر تولید و بهسازی امر جامعه قرار گیرند و باعث توسعه گردند.
با یک مربی فوتبال در راستای هدایت و تقویت دانش حرفه ای ورزش. قراردادی بالغ بر 800 هزار دلار می بندیم سپس به همان مربی اعلام می شود اگرتیم را به جام جهانی برسانی 500 هزار دلار هم جایزه می دهیم، در صورتی که برای همین هدف قبلا قرارداد بسته شد. حال این تشویق و جایزه بیجا چه وجهی دارد؟ در صورتی که با این مبلغ می توان پژوهشگری را به انجام اختراع یا یک کشف مهم علمی و حیاتی تشویق و ابزار نوآوری را در اختیار او قرار داد.
2- پدیده تخریب و رفتارهای ناهنجار
از نمونه های بارز اسراف و زیاده روی در جامعه ما آنهم از نوع تاریخی، تخریب، تحقیر و مسخره کردن افراد اقوام و گروه هاست. نظام تبعیض آمیز اجتماعی، تحقیرهای زیاد و روشهای آموزشی و تربیتی استبدادی در پیشینه و سابقه تاریخی جامعه ایرانی، میزان پرخاشگری را آنقدر در فرهنگ ما گسترش داده است که نه فقط در برابر موانع ارضای نیاز، عکس العملهای خشن و پرخاشگرانه بروز و ظهور می کند، بلکه در شرایط عادی نیز جوانان تمایل و علاقه قابل ملاحظه ای به تخریب دارند. از نمونه های بارز آن:
- پاره کردن تشکهای اتوبوسها؛
- نوشتن و خراب کردن صندلی ها و دیوارهای کلاس ها و له کردن گچ های مورد استفاده معلم در پای تخته سیاه
- کندن چمن و شکستن شاخه های درختان پارک ها و کنار خیابان ها
- سنگ پرتاب کردن و شکستن شیشه های قطارها؛ و... همگی با این تصور که اینها متعلق به دولت و بیت المال هستند.
- پاره کردن و دور انداختن کتب درسی پس از پایان امتحانات خرداد ماه در جلوی مدارس توسط دانش آموزان
- شکستن و تخریب شیشه های ساختمان های اطراف مدارس و استادیوم ها توسط دانش آموزان و یا تماشاگران مسابقات ورزشی در راستای ابراز منفی احساسات در برابر خوب یا بد نوشتن امتحان و یا شادی از پیروزی و عصبانیت ناشی از شکست تیم مورد علاقه.
جالب این است که در بیشتر موارد انجام این کارها و تخریب کردن یک ارزش مثبت تلقی می شود و اسم آن را «زرنگی» می گذارند. حتی در برخی موارد چنانچه افرادی در این گروه ها چنین کارهایی را انجام ندهند مورد مسخره سایرین واقع می شوند. این موارد نمونه هایی از تخریب در سطح خرد است، در سطح کلان موارد متعددی از تخریب شخصیت افراد و تخریب سرمایه های ملی و بیت المال به چشم می خورد.
الف- تخریب سرمایه های اجتماعی و علمی
حمله و تخریب شخصیت ها و عملکرد برخی افراد در رسانه های جمعی و در سخنرانی ها گاهی به اندازه ای شدید است که گویا ایشان اصلا هیچ نقطه مثبتی ندارد. (در بیشتر موارد ما فقط مقدار خالی لیوان را می بینیم آن را بیش از اندازه بزرگ می کنیم.)
تحقیر و مسخره نموده روستائیان توسط برخی شهری ها
ب- تخریب اموال عمومی و تضییع بیت المال
تخریب بیت المال توسط دست اندرکاران و کارگزاران بخش های اجرایی بطور فراوانی به چشم می خورد.
ایجاد مکانی برای فضای سبز با هزینه های آنچنانی و بعد خراب کردن آن توسط مدیر یا شهردار بعدی
زیرسازی و آسفالت خیابان ها و معابر با هزاران مشکل و سپس حفاری و تخریب آن به بهانه گازکشی، عملیات آب، تلفن و...
صرف هزینه های هنگفت برای اجرای طرح های مختلف بدون مطالعات و بررسی های همه جانبه و رخ نمودن اشکالات فنی و پنهان در مراحل اجرایی و متوقف کردن پروژه ها، هدر دادن سرمایه های مادی و انسانی قابل توجه و آغاز عملیات طرح جدید: تخریب چه در سطح خرد و چه در سطح کلان باعث نابودی امکانات و سرمایه های مادی و معنوی و انسانی جامعه شده و رسیدن به توسعه را غیرممکن می سازد.
3- فرهنگ چاپلوسی و تملق برای مدیران و صاحب منصبان
از دیگر مختصات منفی فرهنگی جامعه ما که دقیقا در راستای فرهنگ تخریب عمل می کند فرهنگ تملق و چاپلوسی است. به این معنی که دیگران به خاطر منافع آنی خود و برای حفظ موقعیت شغلی و اجتماعی و شاید به امید ارتقا به جایگاه بالاتر کارها و اقدامات هرچند کاملا غیرمنطقی مسئولان رده بالای خود را تایید می کنند و با انجام برخی رفتارهای نوکرمآبانه در برابر آنها و انتساب القابی فراتر از شأن و منزلت به آنان، به نوعی از برنامه های آنها حمایت می کنند و این تصور هرچند غلط را در مسئولین بوجود می آورند که حتما آنها بسیار مهم هستند و اگر آنها نباشند مشکل عمده ای در کارهای جامعه بوجود می آید، در نتیجه به خود حق می دهند که هر برنامه ای را هر طور که صلاح می دانند و ظاهرا با نیت خیرخواهانه انجام دهند. نمونه تملقات را می توان در برخی رفتارها مانند موارد ذیل مشاهده نمود:
پیام ها و آگهی های تبریک و تسلیت که در صفحات مختلف و مخصوصا صفحه اول روزنامه ها چاپ و منتشر می شود.
پلاکاردهایی که به هنگام آمدن مدیران و صاحب منصبان بر سردر مکانهای مختلف شهرها نصب می گردد.
استفاده از الفاظ و کلمات خاص که به هنگام خیر مقدم گویی مورد استفاده قرار می گیرد.
با کمی تأمل در مورد نتایج تملق به روشنی درمی یابیم که هم منابع مادی جامعه و هم شخصیت و خود باوری افراد که هر دو از پیش نیازهای توسعه هستند، مورد تهدید قرار می گیرند به این معنی که در نتیجه تملق و چاپلوسی افراد به یک تصور غلط و غیرواقعی از خود می رسند که می تواند در تصمیم گیری آنها موثر واقع شود و منجر به هدر رفتن توان و انرژی جامعه گردد. فرهنگ چاپلوسی گاهی اوقات در قالب خودنمایی و تظاهر و تفاخر بروز می یابد و در نتیجه اتلاف منابع مادی و معنوی را به دنبال داشته باشد.
4- فرهنگ چشم هم چشمی
از جمله مواردی که باعث هدر رفتن امکانات جامعه و شکل گیری الگوی مصرف نامتعادل می گردد، پدیده رقابت های بی مورد در رسیدن به برخی موقعیت های کاذب و خودنمایی است. دقت در این موضوع متوجه می شویم که هیچ فایده ای به جز ناراحتی های ذهنی و روانی و مصرف نامناسب منابع، ندارد. همانطور که در مباحث قبلی مطرح شد غلطیدن جامعه در مسیر رقابت در مصرف، امکان پس انداز و سرمایه گذاری را به صفر می رساند و توان و فرصت افراد را به خاطر رسیدن به اهداف کم ارزش به هدر خواهد داد. نمونه های زیر موارد برجسته این عملکرد در رفتار جامعه ماست:
مسابقه در برگزاری مهمانی های متقابل و مفصل تر:
رقابت در برگزاری آیین های عروسی و حتی تعزیه در تالارهای گران قیمت و با هزینه های سرسام آور
رقابت در تعیین مهریه عروس خانمها و همچنین در خریدهای ازدواج؛
ثبت نام فرزندان در مدارس غیرانتفاعی به خاطر رقابت با همسایه ها یا دیگر خانواده های فامیل؛
تعویض وسایل منزل از جمله مبل ها، پرده ها و... برای رقابت و خودنمایی در مقابل دیگران؛
ثبت نام پچه در کلاسهای مختلف از جمله زبان، کامپیوتر، موسیقی،... برای فخرفروشی در برابر مردم! و یا حتی در برخی موارد گرفتن معلم خصوصی برای فرزندان؛
رقابت در خریدن کادو به مناسبتهای مختلف که گاهی کادوی خریداری شده موردنیاز و استفاده طرف نیست.
تعویض مکرر دستگاه موبایل و خرید گوشی های گران قیمت با خطوط رند
5) فرهنگ خود برتربینی یا فردگرایی به جای تعامل و تعاون
در بسیاری از موارد افراد جامعه ما سعی می کنند در تمام کارها و برآوردن نیازها متکی به خود باشند. داشتن چنین روحیه ای باعث شده است حجم بالایی از منابع و امکانات جامعه که می توانست در امر توسعه، تولید و سرمایه گذاری مورد استفاده قرار گیرد بصورت راکد در کمدها و انباری های خانه ها بماند و خاک بخورد. در این جا برای روشن شدن مطلب مثالی ذکر می کنیم. در یکی از مناطق کشور ما مادران اعتقاد دارند که باید تمام وسایل خانگی که مورد نیاز است و در مناسبت های مختلف مورد استفاده قرار می گیرد تهیه و در خانه موجود باشد تا در صورت نیاز با خیال آسوده مراسم برگزار شود. و به همین علت در فرصتهای گوناگون چنانچه پس اندازی در خانواده وجود داشته باشد برای خریدن چنین وسایلی هزینه می شود. به عنوان مثال مادری که صاحب پسری پنج ساله است با این نظر که موقع پایان خدمت سربازی این پسر یک مهمانی خواهند داد ومثلاً صدنفر را دعوت خواهند کرد. از حالا به فکر تهیه و خرید انواع لوازم خانگی است. درحالی که این مهمانی 15یا 16سال دیگر برگزار خواهد شد این لوازم تهیه می شوند و در کمدها و انباری ها نگهداری می کنند.
آنچه تا به حال مطرح شده برخی از ویژگیهای فرهنگی جامعه ما بود که به عنوان مانع می تواند در مسیر توسعه جامعه ظهور و بروز یابد. برای رفع این موانع ارائه الگوهای مناسب تربیتی و آموزشی که هم باید مربیان اعم از والدین و معلمان، دست اندرکاران وسایل ارتباط جمعی، رهبران سیاسی و فکری جامعه اول خود عامل به آنها باشند و هم فرآیند تربیتی و آموزشی جامعه در سطوح و مراحل مختلف طوری طراحی و اجرا شود که ارزشها و هنجارهای مطلوب را در فرزندان جامعه درونی کند. الگو بودن رهبران و بزرگان جامعه در مقابله با اشرافی گری، راحت طلبی، رقابت های بی مورد، تحقیر، تملق و انفرادی عمل کردن نقش بسزایی در جا انداختن عناصر فرهنگی موافق توسعه دارد.