کوتاه‌ مدتی جامعه علت فقدان تداوم تاریخی ما است

* با بحث توسعه به عنوان محوری ترین دغدغه دکتر سریع القلم از کتاب «عقلانیت و آینده توسعه یافتگی» آشنایی داشتیم و در آثار و گفتار شما اهمیت موضوع فرهنگ اجتماعی و سیاسی و نسبتش با موضوع توسعه را دیده بودیم: آنچه در کتاب اخیر شما یعنی اقتدارگرایی ایرانی در عصر قاجار حائز اهمیت بود، رویکرد شما به تاریخ بود، سوال نخست در همین مورد بود، ضرورت و اهمیت تاریخ در پروژه شما چه بود؟ چرا به تاریخ پرداختید؟
** موضوع اول کشور ما، ناکارآمدی است. اگر درجاتی از کارآمدی به صورت تدریجی تحقق یابد، مسائل بعدی ما در یک پروسه یی بهبود می یابد. چون جامعه ایرانی تشکل ندارد و افراد به ویژه تحصیلکرده ها و مدرک گرفته ها به طور اصولی با هم ناسازگاری دارند و مهارت اجماع سازی ندارند، وظیفه اصلی کارآمدی بر عهده دستگاه اجرایی و حکومتی می افتد. از مردم عادی که انتظاری نیست. آنها توقع دارند مدیران کشور، کارآمدی را به ارمغان آورند.
برخلاف آلمانی ها، کره یی ها، ژاپنی ها و چینی ها که خیلی سریع به توافق می رسند، در بین ایرانی ها چه در داخل چه در خارج، چه الان، چه گذشته، چه از مرام X و چه از مرام Y و چه اقتصاددانان چه غیراقتصاددانان، چنان که صدها کتاب تاریخی و مشاهدات کنونی خیلی شفاف نشان می دهد، تعامل و اجماع سازی تقریبا امری محال است.
چون توافق نمی کنیم، سیستم و سیستم ها را هم نمی توانیم بسازیم. به عنوان نمونه مقررات ارزی کشور طی چند دهه 137 بار تغییر پیدا کرده است. منطق آموزش در دوره راهنمایی و دبیرستان طی دو دهه چند بار متحول شده و آخرین بار، قرار شده به سیستم سال 1350 یعنی 6 سال ابتدایی و 6 سال دبیرستان تغییر یابد. واژه «ثبات» به میزانی در آلمان اهمیت دارد که وقتی نرخ تورم 1/0 درصد افزایش می یابد هم دستگاه اجرایی و هم مردم به شدت نگران می شوند و تمام آژیرها به صدا درمی آید و آنقدر تلاش می کنند تا دیگر تکرار نشود.
ارزش پول ایران از نوروز 90 به نوروز 91، ظاهرا نصف شده اما عموم ما در پیتزافروشی ها، رستوران ها، پارک ها و میهمانی ها وقت می گذرانیم گو اینکه پدیده یی به نام کشور، به نام جامعه، به نام اقتصاد ملی و به نام ایران وجود ندارد. خوشی ها و سمت های ما برقرار باشد، بقیه مسائل خیلی هم اهمیت ندارند. هر کسی و جریانی در جزیره خودش راضی است و کلیتی به نام کشور و آینده کشور به نظر می رسد از اولویت برخوردار نیست. ساعت 10:23 روز بیستم بهمن ماه 1390 در برنامه دیروز، امروز و فردای تلویزیون، وزیر امور خارجه تعداد همسایگان ایران را 13 (به جای 15) برشمرد. مدیر دیگری در همایشی گفت: قرارداد گلستان چای (به جای گلستان). از این موارد، صد ها مصداق در روز قابل ثبت است. اگر جامعه ایرانی ضعیف است و تشکل تخصصی ندارد، مدیران ضعیفی نیز دارد.
ترکیه، برزیل، کره جنوبی، مالزی و چین از طریق مدیران کارآمد به اینجا رسیده اند. دانستن جغرافیای ایران در حد دوره راهنمایی برای یک مدیر ارشد ضروری است. قدری آشنا بودن با تاریخ ایران برای مدیران ایرانی لازم است. شناخت مسائل عمیق بین المللی را فعلامطرح نمی کنیم. این وضعیت را مقایسه کنید با شخص و شخصیتی مثل احمد داووداوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه که پس از 29 سال تدریس و تحقیق در علم روابط بین الملل و داشتن متون قابل طرح در علم سیاست در سطح جهانی، هم اکنون سکاندار سیاست خارجی ترکیه شده و از شیلی تا چین، احترام فکری، استراتژیک و شخصی همه را برانگیخته است. این فقط یک نمونه در کشور همسایه و مسلمان است.
این موضوع مرا یاد وزیر اسبقی در کشور انداخت که در ملاقات با سفیر چین، حال آقای مائو را پرسید (در حالی که مائو بیست سال قبل از این ملاقات فوت کرده بود. ) در هر صورت، همه مسائل در کارآمدی و تحقق کارآمدی توسط مدیران سیر، عالم و شایسته امکان پذیر است که به کشور و آینده آن تعلق خاطر داشته باشند. آشفتگی ما نتیجه فکر و شیوه تصمیم گیری است. سوالی که من از خودم کردم این بود که تا چه میزان، این مسائل ریشه های تاریخی دارند؟ و سپس به سراغ تاریخ رفتم و امیدوارم پس از قاجار، نابسامانی های دوره پهلوی را نیز مطالعه و تحقیق کنم.
من خواستم در پاسخ به پرسش خوب شما، چارچوب نظری خود را تبیین کنم که در کشورهای در حال توسعه، ماهیت نظام سیاسی خیلی اهمیتی ندارد. مگر کشورهای آسیایی که برای غرب دستور کار مشخص می کنند دموکراتیک هستند؟ آنها با تولید کالاو خدمات، ثروت مالی و فکری و سیاسی تولید کرده اند و حالامی توانند فکر کنند و حاکمیت ملی، استقلال و احترام خود را در سطح منطقه یی و بین المللی حفظ کنند. تا یک جامعه از طریق مدیران و سیاستمداران شایسته، ثروت و وفور تولید نکند نمی تواند به حاکمیت ملی دست یابد.
ثروت ضرورتا به معنای پول نیست. بلکه فکر، فناوری، کارآمدی، مدیران توانمند و ثبات اقتصادی هم از مشتقات ثروت هستند. منطق منظومه جهانی، تولید کالا، خدمات، ثروت و وفور است تا حاکمیت و امنیت کشورها را تامین کند. این از بعد فکری است. بعد، عامل مجریان این فکر مطرح است که در دستگاه اجرایی هستند. توانایی و تسلط مجریان به مسائل کشور، شایستگی شخصیتی و اخلاقی و شاید از همه مهم تر تعلق خاطر آنها به خاک و وطن و آینده کشور است.
هر سخنی که مطرح می شود، هر سیاستی که اتخاذ می شود و هر راهبردی که پیگیری می شود باید در چارچوب مصالح مردم و آینده کشور باشد که در ثبات اقتصادی، اخلاق اجتماعی، تولید ثروت، احترام گذرنامه و امید به آینده خلاصه می شود. در صفحه 130 کتاب اقتدارگرایی ایرانی آمده که از تفریح شاهان قاجار، تماشای خرسواری زنان بود. درست در همان زمان، ادیسون مشغول آزمایش هایی بود که منجر به اختراع برق شد.
در کشورهای جهان سوم و در حال توسعه، کانون فهم مسائل شایستگی، شخصیت و توانمندی های نخبگان سیاسی است. آقای اردوغان قبل از اینکه نخست وزیر شود، خوب زندگی کرده، جهان را دیده، بسیار مطالعه کرده، مسائل کشورش را شناخته و هم اکنون که به قدرت رسیده، حس مسوولیت نسبت به آینده ترکیه دارد. آقای اردوغان برای خوشگذرانی و اختلاس نیامده است. ما ایرانی ها عموما می دانیم که ترکیه در دوران نخست وزیری او، تا چه میزان صاحب احترام، ثروت و عزت شده است. آقای دوسیلوا در برزیل هم مصداق زنده دیگری است. از یک مدیر یه یک مدیر دیگر، تفاوت فراوان است. از یک رییس دانشگاه به یک رییس دانشگاه دیگر تفاوت هست. از یک مدیر کارخانه به دیگری فرق می کند. بسیاری از ما در آپارتمان زندگی می کنیم و متوجه هستیم از یک مدیر ساختمان به دیگری چقدر می تواند مدیریت متمایز باشد.
این مساله انسانی و بین المللی است. بسیار کلیدی است که چه کسی با چه خصوصیاتی در مصدر چه کاری است. چون بین ما ایرانی ها، مسائل شخصی فراوانی است و عموما چشم نداریم بهتر از خودمان را ببینیم، نتیجه تاریخی این می شود که انبوهی از افراد ضعیف، چاپلوس، پول دوست، گرسنه، حسود و بخیل در دستگاه حکومتی قاجار جمع شوند. البته این نتیجه تعجبی هم ندارد. آن ورودی ها، این خروجی ها را هم دارد. وضع ما بر اساس قواعد خلقت و قواعد تاریخی، عموما طبیعی بوده است. وقتی فکر غیرمنطقی باشد و افراد غیرمتخصص، نتیجه همان می شود که در دوره قاجار می بینیم.
قواعد پیشرفت بسیار روشن، شفاف و ساده هستند و ضرورتی ندارد الگوی پیشرفت را اینقدر در ده ها و صدها همایش، کلاف سردرگم کنیم. باید وقت جدی بگذاریم و از تجربه کشورهای دیگر از طریق اقتصاددانان، حقوقدانان و جامعه شناسان برجسته کشور، بیاموزیم. اگر بخواهیم از منظر کلان نگاه کنیم، پول تنخواه نفت را قدری توزیع می کنیم و همه زندگی می کنند. اما پیشرفت قواعد دیگری دارد.
* شما قواعد پیشرفت را در تحقیق اخیر خود بر چه مبنایی بحث کرده اید؟
** در جهان فعلی، ارزش هر تحقیقی در علم سیاست ناظر به سه موضوع است. یکی به نحوی به افزایش قدرت ملی بینجامد، دوم به افزایش ثروت ملی و سوم افزایش پرستیژ ملی. این سه عنصر ارزش یک تحقیق را مشخص می کنند، زیرا ما در جامعه بین المللی زندگی می کنیم و مقیاس فهم و درک هر پدیده و موضوعی بین المللی است. چون ما هم از منظر تاریخی، هم از نظر جغرافیایی و هم از منظر سیاسی و اجتماعی عضو مهمی از جامعه بین المللی هستیم، تحقیقات مان باید کمک کند که ایران به تدریج سطح بهتری از قدرت، ثروت و پرستیژ را در سطح جهانی پیدا کند. ا
ز آنجایی که موضوع جهان بحث توسعه و رشد و پیشرفت است، پس این امر اجتناب ناپذیر است که ما نیز به عنوان عضوی از جامعه بین المللی در پی مباحث رشد و پیشرفت و توسعه ملی باشیم. این دغدغه من طی بیش از دو دهه کار علمی، تحقیق و تدریس در دانشگاه شهید بهشتی بوده است. در تجزیه آنچه در پاسخ به سوال اول شما مطرح کردم، به نظرم رسیده که ما در فرآیند توسعه و پیشرفت، مشکلات مان حول و حوش شش کانون است که برخی از آنها فکری و برخی نیز اجتماعی است.
نخستین کانون این است که به دلایلی، ما ایرانی ها از قبول واقعیت ها پرهیز می کنیم. ذهن ایرانی ایده آلیستی است. ما در صنعت انکار بسیار تبحر داریم، چه در رابطه با شخص خودمان و چه در رابطه با مسائل پیرامونی. من به عنوان دانشجویی که فرصت کرده ام در مجامع، کنفرانس ها، دانشگاه ها و موسسات تحقیقاتی کشورهای مختلف دنیا حضور داشته باشم و بین مسائل ایران و کشورهای مشابه در جهان کار مقایسه یی کنم، می بینم که ما به مراتب ایده آلیست تر از کشورهای مشابه خودمان هستیم و با پروسه پیچیده روانی و فکری، آنچه را که در محیط زندگی مان وجود دارد، به شکل ماهرانه یی نفی می کنیم. این یک مشکل اساسی فکری است که بخشی از آن جنبه روحی و روانی دارد.
اگر قصد آسیب شناسی این قضیه را داشته باشم و بخواهم به آن مثبت نگاه کنم، می توانم چنین بگویم که چون ما ایرانی ها چه به لحاظ فردی و چه از نظر جمعی کمال دوست هستیم- و این امر بسیار مثبتی است- بهترین ها را می خواهیم. اگر به هندی ها یا حتی چینی ها نگاه کنیم، می بینیم که این طور نیستند. ما از این جنبه جزو بهترین کشورهای جهان هستیم. یعنی در ناخودآگاه ایرانی کمال دوستی هست. من بعضا دیده ام که در خانواده هایی که به شدت ایدئولوژیک هستند و با نظم موجود جهانی مخالفند و با بسیاری از شعائر موجود موافقند، در منزل شان بهترین کالاهای غربی موجود را استفاده می کنند. این امری منفی نیست و نشان دهنده کمال دوستی است.
اما این کمال دوستی متاسفانه صرفا در حوزه مادیات است، در حوزه مسائل فکری و فلسفی و اجتماعی، ما واقعیت ها را به شدت نفی می کنیم. به طور کلی فرهنگ ما نقد و انتقاد را کمتر می پذیرد. چه به صورت فردی و چه به صورت عمومی، نقد و انتقاد خیلی پیامد دارد. موضوع قبل از آنکه سیاسی باشد، فرهنگی است. نقدناپذیری به یک معنا یعنی قبول نکردن واقعیت. بنابراین، در ادامه و از مشتقات مساله فرهنگی واقعیت ناپذیری است. نویسنده یی لهستانی به نام چسلاو میلاش در کتاب «ذهن محصور» به مساله «کتمان» اشاره کرده است. نادیده گرفتن، انکار کردن، وارونه جلوه دادن در فرهنگ کشورهای کمونیستی را در تقارن با بعضی فرهنگ ها بررسی و مقایسه کرده است.
سیستم شوروی، شهروندی تابع، خنثی و ترسو تربیت می کرد. دیپلمات ها و مسوولان اجرایی عموما افرادی بودند که از خود هیچ رنگ و بویی نداشتند و طوطی وار، موانع رسمی سیستم را تکرار می کردند. بعد سیستم مردم را در چارچوب قرار می داد. در دهه 1950 شوروی، یک برنامه رادیویی بود به نام 20:30 (بیست و سی) که منتقدان و افراد متفاوت یکطرفه محکوم می شدند. از قدیم گفته اند هر وقت می خواهید یک جامعه را بفهمید دانشگاه های آن را مطالعه کنید. در دانشگاه های ما نقد و انتقاد فکر و برنامه، فوق العاده ضعیف است. من کاری به مسائل سیاسی روز ندارم ولی به عنوان یک مثال، در کشور انگلستان نزدیک به چند قرن است که هر موضوع قابل تصوری، قابل نقد است.
بدون تردید، یکی از ستون های مستحکم هر تمدنی، نقد و انتقاد است، چالشی که امروزه چینی ها با آن روبه رو هستند. من با دوستان دانشگاهی مصری خودم این مساله را بسیار بحث کرده ام که از نهادینه شدن نقد در سطح اجتماعی در تحولات نوین مصر غفلت نکنند. به نظرم این امر یکی از استوانه های مهم تغییر در کشور ما است. رسانه های ما به ویژه تلویزیون باید نقد و انتقاد را مبنای کار خود قرار دهند.
دومین کانون موضوع فردمحوری و خودخواهی در فرهنگ فردی و اجتماعی ما است. این امر از نحوه رانندگی تا شکل مدیریت و رقابت سیاسی ایرانیان مشهود است. ما نه در خانواده، نه در مدرسه یا دانشگاه ها و نه حتی از طریق تلویزیون، آموزش نمی بینیم که وقتی از خانه بیرون می آییم و در عرصه عمومی قرار می گیریم، وظایف عمومی داریم. این درست برخلاف ژاپنی ها، چینی ها و آلمانی هاست که به شدت عمومی و اجتماعی هستند. این مشکل کانونی در زندگی و مدیریت ما ایرانی هاست. مشاهده کنید دوبله و حتی سوبله (اگر این اصطلاح صحیحی باشد) پارک کردن در ایران تا چه حد مرسوم است.
بعضی که کم نیستند حاضر نیستند 20 یا 30 متر دورتر پارک کنند و باعث ایجاد ترافیک پشت سر خود نشوند. به نظر می رسد به ویژه در تهران، رانندگان تقریبا هر کاری که دوست دارند بدون توجه به حقوق دیگران انجام می دهند. ای کاش موسسه یی یا دانشکده یی در کشور مطالعه کند و میزان زباله یی که در کل ایران، رانندگان و سرنشینان خودروها به بیرون پرتاب می کنند را مورد سنجش قرار دهد. فقط فاصله حاشیه دریای خزر برای این مطالعه شاید کافی باشد. به نظر می رسد مسائل محیط زیست در منظومه حسگرهای مسوولان خیلی جایگاه ندارد.
عموما در دستگاه های اجرایی کشور، اعتبار و شاقول ارزیابی افراد با درست بودن مواضع سیاسی آنها آزمون می شود. در سنجش افراد، خیلی تک عنصری قضاوت می کنیم و این از فضای سیاست زده ما است. بعضا یک بعد از شخصیت یا فکر فردی را مبنا قرار می دهیم و تمامی ویژگی های دیگر را صفر می شماریم. ما آموزش ندیده ایم تا ده ها و بلکه صدها خصلت فردی را یکجا ببینیم. «شخص مقبول» کسی است که مواضع و افکار سیاسی او با آنچه در دستگاه های اجرایی کشور جاری است، تطابق کامل داشته باشد. طبعا این شایسته جامعه ما نیست. بی دلیل نیست که تلویزیون کشور این وضعیت را دارد و مملو از افراد زیرمتوسط شده است.
حتما می توان به هر فردی، ایرادها گرفت و با داشتن زاویه، او حذف می شود. حضرت علی علیه السلام در پاسخ شخصی به نام همام پیرامون صفات مومن، 223 خصلت را برمی شمارد. (اصول کافی جلد 3) تلقی ما از انسان ها عمدتا سیاسی است و ابعاد غیرسیاسی کمتر مورد توجه هستند و زبردستی ایرانیان هم در این است که می دانند کدام مواضع سیاسی را هر چند وقت یک بار تکرار کنند تا هم سمت بگیرند و هم در سمت ها بمانند. در حالی که حتی در حوزه های دینی، عوامل دیگری هم مطرح است. به عنوان مثال «بردالیقین» عرفا را در نظر بگیرید که فرد معتقد، به درجه یی از اطمینان می رسد که می لرزد: نه لرزش ناشی از سرما بلکه به موجب عظمت یقین. مولانا می گوید:
آنک زین جرعه کشد، جمله جهانش نکشد
مگر او را به گلیم از بر ما برگیرند
هر که او گرم شد این جا نشود غره کس
اگرش سرد مزاجان همه در زر گیرند
به این اندازه، صفات انسان وسیع و گسترده است. مراعات جامعه را کردن نیز به همین صورت است. نظام خانوادگی و سیستم آموزشی ما، افراد را با تعهدات اجتماعی بار نمی آورد که طیف این نوع آموزش از زباله نینداختن تا احترام به دیدگاه های متفاوت شهروندان را در بر می گیرد. به نظر می رسد این کار باید از دبستان و خانواده شروع شود.
کانون سوم که فکری است، این است که ما به دلایل تاریخی و سیاسی، افراد درازمدتی نیستیم. بسیاری از کارهای ما کوتاه مدت است. خارج از نهاد خانواده، ارتباطات و برنامه ریزی های ما ایرانی ها کوتاه مدت است. در همین چند روز اخیر شاهد ارسال پیامک هایی به برخی از شهروندان بودیم که از ایشان می خواست در صورت تمکن مالی از دریافت یارانه انصراف دهند. آیا سه یا چهار سال پیش که این طرح ارائه شد، شرایط کشور، مسائل بین المللی و ظرفیت ها و امکانات جامعه و اقتصاد ما به عنوان متغیرهایی که در این تصمیم حائز اهمیتند، در نظر گرفته شد؟ الان حدود 55 سال است که به قانون صادرات و واردات در آلمان حتی یک تبصره اضافه نشده است.
اندیشه آلمانی در اقتصاد و جامعه به دنبال ثبات و پایگاه های عمومی است تا بتواند میان نهاد دولت و نهاد جامعه ارتباط مثبت و باثبات برقرار کند. این کوتاه مدت رفتار کردن و اندیشیدن ما پیامدهای بسیار منفی برای زندگی و مدیریت ما دارد. کوتاه بودن فکر و عمل ما خود یک معمول است. شاید علت فقدان تداوم تاریخی ما است. تاریخ ما مملو از روش ها، افکار و سیاست هایی است که متوجه پیامدهای طولانی مدت آنها نبوده است. به عنوان مثال، پهلوی اول با شعائر مذهبی مبارزه می کند یا پهلوی دوم در کشوری که به حاکمیت ملی خود حساسیت دارد، به یک قطب سیاسی جهان وابسته می شود. هر دو فکر و سیاست فقط در کوتاه مدت دوام آوردند.
فکر و سیاست درازمدت فرق نمی کند چه در نهاد خانواده، چه در جامعه، چه در سیاست نیازمند بنیان های قوی تری است و ناظر به طبع بشر و روحیات اوست. آشفتگی و هرج و مرج تاریخی ما حکایت از مسلط بودن احساس، هیجان و فکرهای نادرست است. دمدمی مزاج و بی قاعدگی ما محتاج درمان است. در و پنجره های آلمانی را با ایرانی مقایسه کنید گویی در آلمان قرار است دو قرن از در و پنجره استفاده شود. منطق سیستم اجرایی و روح مردم در آلمان هر دو از ثبات قابل توجهی برخوردار است و آلمان بی دلیل به این موقعیت نرسیده است به طوری که تولید ناخالص ملی آن بیشتر از مجموعه تولید ناخالص ملی 55 کشور مسلمان است.
کانون چهارم که هم سیاسی و هم فکری است، آن است که ما ایرانیان با وجود توانایی های فراوانی که داریم، هنوز در ایران هیات حاکمه تشکیل نداده ایم. منظور از هیات حاکمه جمع بندی مشترک و باثبات نسبت به جهت گیری و آینده کشور میان حدود پنج هزار نفر از مدیران، نویسندگان، سیاستمداران، هنرمندان، نخبگان فکری، روحانیون، دانشمندان، نخبگان ابزاری و بخش خصوصی است. این اتفاق در هند، ترکیه، چین و کره جنوبی افتاده است.
این اتفاق حدود یک قرن پیش در ژاپن افتاد، این امر حدود سه قرن پیش در انگلستان تحقق پیدا کرد، و در عموم کشورهای اروپایی حدود دو قرن پیش رخ داد. وقتی هیات حاکمه داشته باشیم، تضادهای فلسفی با هم نداریم، بلکه اختلاف ما به حوزه سیاستگذاری ها تقلیل می یابد. بنا به شرایط روز در داخل و در عرصه بین المللی سیاستگذاری ها را تعدیل می کنیم، و دیگر با هم بحث فلسفی نمی کنیم چون در تعاریف کلیدی به اشتراک رسیده ایم. آیا حدود و ثغور فکری و فلسفی نظام اقتصادی ما مشخص است؟ آیا ما در رابطه با سیاستگذاری خارجی به جمع بندی باثباتی رسیده ایم؟ مبانی سیاست خارجی چین حدود 25 سال است که تغییر نکرده و هر دولتی که به قدرت رسیده این سیاست و مدیریت را ادامه داده است و آن را نقض نکرده است.
بسیاری از سیاستمداران ما، مسیری به شدت سینوسی را طی کرده اند و بعضا 10 یا 15 بار جهان بینی خود را در حوزه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی عوض کرده اند. این درجه از نوسان نه تنها در اندیشه بلکه در عمل هم خود را نشان می دهد. کما اینکه در یک سال گذشته، چنانچه قبلاهم اشاره شد، از نوروز سال 90 تا نوروز سال 91، ارزش پول ایران یک دوم تقلیل پیدا کرده است. این قبل از آنکه امری اقتصادی باشد، امری فلسفی و فکری است. چطور می شود یک دولت، بازار سهام بورس را مبنا قرار می دهد و دولتی دیگر، آن را کاملانفی می کند.
اگر هیات حاکمه بود، مانند ورزش دو و میدانی که در بخش امدادی آن، دولتی جدید، چوب را از دولت قبلی می گرفت و به طرف هدف می دوید. مملکت داری در حوزه اجتماعی، اقتصادی، سیاسی چه داخلی و خارجی و نظامی باید از اصول ثابت فلسفی پیروی کند که در هیات حاکمه استقرار می یابد.
* این هیات حاکمه در سایر ممالک چطور تشکیل شده است؟ آیا نخبگان فکری و سیاسی در جلسه یا لویه جرگه یی گرد هم نشسته اند و یک ماگناکارتا را امضا کرده اند؟ یا در اثر تضارب آرا در عرصه عمومی به آن شکل که کسانی چون هابرماس تاکید می کنند، شکل گرفته است؟
** نخستین نکته در این رابطه این است که ملاک حل و فصل تضادهای فلسفی بین گروه های فکری و نخبگان یک کشور باید مصالح کشور باشد. یعنی مصالح کشور در هر صورت باید ملاک اصلی باشد. عامه مردم یک کشور می خواهند خوب زندگی کنند، معقول زندگی کنند، در امنیت باشند، احترام و پرستیژ داشته باشند، منزلت بین المللی داشته باشند و ارزش هایشان حفظ شود. تمام اندیشه ها و سیاستگذاری ها در خدمت این مبانی است.
اگر اندیشه یی، کارآمدی نداشته باشد، طبعا ارزشی هم ندارد. کارآمدی در این بحث صرفا بحث اقتصادی نیست. اعتبار گذرنامه یک کشور هم در دایره کارآمدی است. اخلاق عمومی هم کارآمدی است. در عرصه کارآمدی است که می گوییم اندیشه یی به درد جامعه یی می خورد یا خیر. آنچه در سایر کشورها رخ داده، اولویت پیدا کردن مصالح ملی است. چوئن لای، معاون مائو و نخست وزیر چین در اواخر دهه 1960 میلادی متوجه شد بدون علم نمی شود کشور را اداره کرد. مائو به عنوان رهبر چین به شدت مخالف تخصص بود و از افراد متخصص اجتناب می کرد.
او فرد پوپولیستی بود و به فعالیت های پوپولیستی اولویت می داد. اما چوئن لای چون جهان را بهتر می فهمید و به آینده فکر می کرد، کانون ها و آکادمی های علمی ایجاد کرد. او متوجه شد که می توان از جهان آموخت، بنابراین این تعامل را به وجود آورد، زیرا دغدغه قدرت، ثروت و پرستیژ چین را داشت. حالاهم نتیجه این اقدامات را شاهدیم. سال 2000 ذخائر ارزی چین 350 میلیارد دلار بوده و در سال 2012 ذخایر ارزی چین 3700 میلیارد دلار است: یعنی بیش از سه و نیم برابر کل درآمد نفت ایران در 104 سال گذشته. بر اساس این مصالح عمومی است که هیات حاکمه باید به توافق و تعامل برسند. اگر حوزه قدرت در آلمان را مطالعه کنیم، شاهد هشت طیف فکری متفاوت هستیم که اختلاف شان در سیاستگذاری است. همه در چارچوب قانون اساسی آلمان با هم فعالیت می کنند.
وقتی امریکا به عراق حمله کرد، مردم آلمان با این حمله مخالفت کردند. دولت آلمان به همین دلیل اعلام کرد که نقشی در حمله امریکا به عراق نخواهد داشت. همین اقدام را شیراک رییس جمهور وقت فرانسه کرد، چون عامه مردم فرانسه، مخالف دخالت نظامی این کشور در عراق بودند. این فرآیندی تاریخی است که دولت در سیاستگذاری ها، نماد مردم و خواسته های آنها می شود.
* کانون های پنجم و ششم بحث شما به چه مسائلی می پردازند؟
** کانون پنجم در مشکلات ما این است که ما ایرانی ها به دلایل فرهنگی و انباشته شده سیاسی- تاریخی، مهارت و توانایی را ارزش و منزلت نمی گذاریم. اگر تاریخ مدیریت در ایران را منهای مدیریت بخش خصوصی در نظر بگیریم، درمی یابیم که معمولاافراد ضعیف و مطیع جذب می شوند. ما چند مدیر دولتی در ایران را می شناسیم که افراد زیردست شان از آنها توانمندتر هستند؟ در کشوری مثل ترکیه یا کره جنوبی زیرمجموعه ها به مراتب متخصص تر و توانمندتر از مدیر یک مجموعه هستند. این مساله در ایرانیان خارج از کشور هم هست.
چینی ها خارج از کشور خودشان، روح جمعی دارند، اما ایرانی ها در صحنه بین المللی عمیقا با هم متفاوتند و به جریان های مختلف فکری تقسیم شده اند و با هم نمی توانند اشتراک فکری و کاری و جمعی داشته باشند. توانمندی های یکدیگر را قبول ندارند. هر کس دوست دارد رییس باشد. این امر سبب می شود ایرانیان ظرفیت های کار جمعی را از دست بدهند. حسن ریاست در میان ایرانی ها خیلی قوی تر از مدیریت است. کمتر کسی، همکار خود را توانمند تر از خود می داند. این خصلت به رسمیت نشناختن دیگران باعث شده ما ایرانی ها نتوانیم جامعه یی تخصصی ایجاد کنیم. تقریبا هر کسی با هر سابقه کاری ممکن است به هر سمت قابل تصوری منصوب شود. بعد فرد غیرمتخصص منصوب شده، زیرمجموعه ضعیف تر از خود را منصوب می کند و سطح شناخت و مدیریت به شدت تقلیل می یابد.
معمولاهم افراد هر سمتی را که قبول می کنند، با الفاظ و مفاهیمی، قبول کردن خود را توجیه می کنند. اگر ما کشور هند را مطالعه کنیم، متوجه خواهیم شد که وقتی به شخصی سمتی داده می شود چه مراحل سختی را پشت سر گذاشته است. خود افراد به اصطلاح تحصیلکرده و در واقع مدرک دارها خیلی مقصرند، در هر سمت و جایگاهی حاضرند «انجام وظیفه» کنند. اینکه به این درجه در جامعه ما سیاست ها تغییر می کند و این میزان از فراز و نشیب را در مسائل داریم، به این خاطر است که عموما مدیریت ها، تخصصی نیستند.
اگر گروهی از جامعه شناسان و روانشناسان، طرحی را تعریف کنند و تحقیق کنند که چرا عموم ایرانی ها تا این سطح، شیفته سمت و ریاست هستند، خدمتی به فرهنگ و سیاست ایرانی کرده اند. چون ما در استفاده از تعاریف و الفاظ ظاهرمآبانه اخلاقی بسیار زبردستیم، همه سمت های غیرتخصصی و سیاست های خود را توجیه می کنیم و چون درآمد مجانی نفت هم هست، خیلی کارآمدی و مسائل تخصصی اهمیت ندارد. ارقام خیلی مهم هستند. درآمد 104 سال نفت ایران (یعنی تاریخ صنعت نفت) مساوی با یک پنجم تولید ناخالص ملی ژاپن در یک سال است: یعنی هزار میلیارد دلار در 104 سال در برابر 5200 میلیارد دلار تولید ناخالص ملی سالانه ژاپن. طبعا اگر تخصص نبود، ژاپن به این درجه از اعتماد به نفس، ثروت ملی و احترام بین المللی نمی رسید.
یک متغیر مربوط به این بحث، موضوع اخلاق است. به ویژه در دو کشور آلمان و ژاپن، افراد به نوعی تربیت شده اند که درباره مساله یی که اطلاع ندارند اظهارنظر نمی کنند و کاری که ندانند در آن دخالت نمی کنند. آیا می توان یک مهندس ژاپنی را پیدا کرد که درباره اقتصاد بین المللی در تلویزیون ژاپن اظهارنظر کند؟ آیا می توان یک پزشک آلمانی را پیدا کرد که در تلویزیون آلمان درباره روسیه اظهارنظر کند؟ البته تلویزیون های این کشورها توسط افرادی حرفه یی مدیریت می شوند. خود تلویزیون ها سراغ افراد غیرمتخصص نمی روند. نکته در این است که اخلاقی بودن در یک معنا یعنی قائل بودن به اصول، وجدان و مسوولیت اجتماعی. اشخاصی که تخصص ندارند ولی مسوولیتی را قبول می کنند، کار غیراخلاقی انجام می دهند. درآمد نفت و گردش پول نفت در جامعه به صورت کالاو خدمات، عموم ضعف های ما را پوشانده است.
نکته ششم این است که در میان ایرانیان درک مصالح کلان کشور بسیار ضعیف است. این امر را می توان در قالب متون علم سیاست به ناسیونالیسم و حس وطن دوستی تعبیر کرد. تمام مطالب پنج کانون قبلی در این کانون جمع می شوند. اگر این کانون صحیح عمل کند، بقیه هم اصلاح می شوند. در آلمان سراغ نداریم کسی دو میلیارد دلار اختلاس کرده باشد. حدس علمی من آن است که قبل از آنکه یک آلمانی نگران مجازات و قانون باشد، نگران احترام کشورش است. برای او، کشور خیلی اهمیت دارد.
اخیرا هم دیدیم که رییس جمهور آلمان وامی دریافت کرده بود که به خاطر سمتش به راحتی اخذ کرده بود، یعنی کار تسهیل شده بود. وقتی این موضوع آشکار شد، او گفت چون این امر ممکن است به پرستیژ آلمان لطمه بزند، از سمتش استعفا داد. یعنی تا این اندازه آلمان برای ایشان اهمیت دارد. ما دیده ایم در ژاپن وقتی مدیری اشتباه می کند، بلافاصله از ملت عذرخواهی کرده، تعظیم می کند و استعفا می دهد. اما برای ما ایرانی ها، خانواده خودمان و گروه سیاسی و مالی ای که در آن هستیم بیشترین اهمیت را دارد و وفاداری ما صرفا شامل این گروه ها می شود. کشور برای ما تقریبا تعطیل است. اگر ما به کشورمان علاقه داشتیم تا این حد، سواحل دریای خزر، جاده ها و پارک ها را آ لوده نمی کردیم. اگر هموطن برای ما احترام داشت، خودروی خود را دوبله پارک نمی کردیم.
اگر کشور مهم بود طی 10 سال، پنج سمت مختلف را قبول نمی کردیم چون با قبول کاری که با آن آشنایی نداریم ناکارآمدی ایجاد کرده و از منابع استفاده بهینه را نمی کنیم. حس تعلق به خاک و کشور پیامدهای بسیار مثبتی دارد مشروط به اینکه یک سیستم در کلیت جامعه وجود داشته باشد. البته این کانون هایی که مطرح شد به هم تنیده هستند. در چه شرایطی کشور و حیثیت آن و گذرنامه آن مهم است وقتی زمان و درازمدت هم مطرح باشد.
وقتی مهم ترین مدیر در عرصه سیاست خارجی تعداد همسایگان ایران را نمی داند، فکر و برنامه و استراتژی و آینده نگری و حیثیت ملی و اعتبار گذرنامه موضوعات دست بیستم و سی ام هم به حساب نمی آیند. در نتیجه، این شش کانون خیلی اهمیت دارند و به نظر می رسد که این امور جدید نیستند، بلکه ریشه در تاریخ دارند. به تاریخ مراجعه کردم ببینم تا کدام مقطع می توان رد کانون های ضعف را در سیاست و فرهنگ ایرانی مشاهده کرد. تاریخ ما در هر صورت تاریخ امپراتوری است.
ما هیچ گاه کشور- ملت یا دولت- ملت نبوده و نیستیم. ما سوابق امپراتوری داریم. یک مرکزیتی بوده با سرزمینی بسیار وسیع و کانون های مختلف قدرت در کشور. بنابراین، آن انسجام سیاسی، فرهنگی و ساختاری را در مدیریت و مملکت داری پیدا نکرده ایم و امیدواریم به تدریج به آن دست یابیم.
* اما چرا شما به قاجاریه رجوع کردید؟ آیا این انتخاب به این دلیل است که در قاجاریه تعامل با غرب به عنوان فرهنگ مدرن و جدید و غالب به اوج خود رسیده بود؟ آیا این انتخاب به دلیل رخدادهای مهم این دوره از جمله نهضت مشروطیت است که نقطه اوج شکل گیری و طرح مفاهیم نوین مثل پارلمان، قانون و دولت- ملت است؟
** ما از اواخر صفویه با پدیده یی به نام غرب مواجه می شویم. اواسط صفویه ظهور اروپا و غرب و انقلاب صنعتی رخ می دهد که به تدریج جریان سیاسی، اقتصادی و فکری اروپا بر جهان مسلط می شود. ما نیز چون در جغرافیای مهمی قرار داشتیم، مورد توجه غرب قرار گرفتیم. از اواخر صفویه و اوایل قاجار، متد غربی در ایران نظم سنتی جامعه ما را مخدوش می کند. ما یک نظم تاریخی در ایران داشتیم مبتنی بر امپراتوری، شاهنشاهی، سیستم ارباب-رعیتی و جامعه سنتی- مذهبی که در اثر ورود اندیشه های جدید غربی، تعادل فکری و سنتی خود را از دست می دهد. قبل از ورود غرب به ایران، ایران شناسی ما به شناخت نظم سنتی ایران محدود می شود.
بعد از ورود غرب است که شاقول های فهم جامعه ایرانی متحول می شوند. مفاهیمی مثل پارلمانتاریسم، حکومت قانون، اهمیت مردم: حقوق شهروندی، تعامل میان دولت و مردم و مصالح ملی، وارد فضای فکری و فرهنگی مردم ایران می شوند. زیرا قبل از آن، مصالح شخص شاه را داشتیم. تلقیات شخص شاه بود که ملاک بود و فراتر از شخص شاه و دربار، ملاک دیگری برای سنجش نداشتیم. این مفاهیم از غرب آمدند و اندیشه و موج جدیدی در جامعه ما ایجاد کردند و تقابلی میان نظم سنتی ما و نظم غربی ایجاد کردند و هر طرف، حامیان خود را به وجود آورد.
به همین دلیل بود که به نظرم رسید تضاد فلسفی، اجتماعی و سیاسی ما از دوره قاجار شروع می شود. قبل از آن، میان دولت و جامعه، نوعی هارمونی سنتی وجود دارد. در ایران عصر صفویه، میان آنچه در حکومت وجود دارد و آنچه مردم می خواهند، هارمونی وجود دارد. در اثر ورود ارزش های غربی است که تضادهای هویت به وجود می آید. البته مبانی این تقابل، تفاوت های جدی میان اندیشه دینی و اندیشه لیبرالیستی است. چون می توان بین ایرانی بودن و مسلمان بودن هارمونی ایجاد کرد. اما میان اندیشه دینی و اندیشه غربی نمی توان هماهنگی ایجاد کرد و این دو با یکدیگر متضاد هستند.
این شش کانونی هم که مطرح شد، کانون هایی هستند که در جامعه ایرانی متاخرند و در اثر نظم جدید جهانی برای ما مشکل ایجاد کرده اند. مثل بحث هیات حاکمه که در گذشته اصلاضرورتی نداشته است، چون شخص شاه و دربار و ارتباط شاه با برخی اقشار جامعه مثل اشراف، روحانیون و تجار کفایت می کرده است. سیاست در جامعه به ارتباطات حدود 200 نفر محدود می شده است. اما محور مدیریت امروز، فردی نیست، بلکه مسائل به اشتراک ذهنی میان چند هزار نفر که کشور را مدیریت می کنند، ربط پیدا می کند.
مساله فقط فرد نیست، بلکه ذهنیت و اصولی است که در گذشته وجود نداشته است. این نه فقط مشکل ما که مشکل بسیاری از کشورهای جدید در خاورمیانه از جمله مصر در شرایط جدید است. برزیل در بیست سال اخیر توانسته این هیات حاکمه را به وجود آورد. دلیل اینکه تونس توانست سریع تر در جهان عرب به نظم و ثبات برسد، به دلیل توانایی اش در تشکیل آن هیات حاکمه است. بنابراین، دلیل انتخاب تاریخ قاجار این بود که علاقه مند بودم مطالعه کنم از چه مقطعی با این مسائل مواجه شدیم.
البته قبل از آن در زمینه فرهنگ ایران به صورت میدانی تحقیق کردم که اسکلت کار بود، بعد خواستم به صورت کرونولوژیک به تاریخ بپردازم که ابتدا قاجار را انتخاب کردم و بعد به پهلوی می رسم و سپس به بعد از انقلاب خواهم پرداخت. به این نکته می پردازم که چرا مشکلات ما این اندازه تداوم داشته است و ما با اینکه با سه سیستم فکری و سیاسی متفاوت یعنی قاجار، پهلوی و بعد از انقلاب اسلامی مواجه هستیم، اما به لحاظ خلقی و شخصیتی مسائل مان تداوم تاریخی دارد.
* شما همیشه از الگوهای مقایسه یی در بحث توسعه استفاده می کنید و مثلاایران را با کشورهای دیگر دنیا مثل ژاپن، چین، کره جنوبی و مالزی و اندونزی مقایسه می کنید. می خواستم بدانم مبنای نظری این مقایسه ها چیست؟ آیا ما به لحاظ نظری قادر به مقایسه هستیم؟ آیا در این مقایسه ها تفاوت هایی را که به عقیده بسیاری غیرقابل رفع و بنیادی هستند در نظر می گیریم؟
** من معتقدم که ما باید میان اصول توسعه و الگوهای توسعه تفکیک قایل شویم. ما در کشورمان چه در حوزه نظری و چه در حوزه اجرایی این دو مبحث را با یکدیگر خلط می کنیم. اصول توسعه یافتــگی جهانشمول هستند و ارتباطی به نژاد و زبان و فرهنگ و جغرافیا و دین ندارند. کسی در دنیا نمی تواند ادعا کند که می خواهد توسعه یافته شود اما با علم، نظم و سامان اجتماعی، ثبات سیاسی و فرهنگ کارآمد اقتصادی کاری نداشته باشد.
نمی توان بدون استفاده از نخبگان، علم گرایی، صنعتی شدن، نظم گرایی، انسجام عمومی، استفاده از فناوری، فرهنگ کارآمدی، نظام دانشگاهی، تحقیق و مطالعه و داشتن هیات حاکمه منسجم رشد کرد. اینها اصول توسعه هستند. مثل اینکه بگوییم که سلامتی و بهداشت تابع جغرافیا و رنگ و نژاد است. هر کس در دنیا که اصول بهداشتی را رعایت نکند، مربوط به هر قوم و دین و زبان و کشوری باشد، بیمار می شود. اصول بهداشت بر منطق فیزیکی انسان حاکم است و ربطی به نژاد و فرهنگ و دین ندارد.
اما هر کشوری می تواند بنا به مقتضیات جغرافیایی و فرهنگی خودش از این اصول، الگویی استخراج کند. مثلاکشور برزیل، سرزمین بزرگ و منابع طبیعی زیادی دارد و می تواند بخش وسیعی از توسعه یافتگی اش را مصروف کشاورزی کند. کره جنوبی چنین نیست، جمعیت محدودی دارد و منابع طبیعی اش هم تقریبا صفر است. بنابراین، باید الگوی دیگری انتخاب کند کما اینکه کره جنوبی 50 سال پیش، مبنای توسعه یافتگی خود را در چهار صنعت خلاصه کرد: کشتی سازی، نساجی، فولاد و صنایع پلاستیک. این چهار صنعت، انباشت سرمایه بسیار قابل توجهی را به وجود آوردند.
بنابراین، در اصول توسعه نمی توان مناقشه کرد، اما هر کشوری می تواند الگوی خاص خودش را داشته باشد. از سوی دیگر ما ایرانیان نمی توانیم ادعا کنیم که خاص هستیم. ما نمی توانیم ادعا کنیم که از تجربیات دیگران استفاده نمی کنیم. ما حتما می توانیم از تجربیات هند، کره، چین، برزیل و ترکیه، استفاده های جدی کنیم. مطالعات بین المللی مجموعه دستگاه های اجرایی و دانشگاهی ما بسیار ضعیف است چون در کل، ما تعلقات بین المللی نداریم و خیلی علاقه به تعامل با جهان نداریم. ظاهرا این مساله مبانی فکری دارد.
بنابراین، باید از جهان استفاده کنیم، ما می توانیم از این طریق در منابع و زمان صرفه جویی کنیم. به ویژه اگر از آسیایی ها بیاموزیم که تا چه میزان با انسجام و پرکاری، رشد و احترام پیدا کرده اند. تمامی کشورهای هم ردیف ما در جهان از طریق رشد اقتصادی، امنیت و احترام خود را کسب کرده اند. ترکیه و مالزی، احترام فزاینده یی در جهان به دست آورده اند و فرهنگ و ارزش های خود را نیز به خوبی حفظ کرده اند.
نرخ مهاجرت در مالزی صفر است چون برای هر سبک و سیاق و فکری جایگاه وجود دارد در حدی که هم اکنون بیش از صد هزار ایرانی را در خود جای داده است. ما از این نوع کشورها، می توانیم بسیار بیاموزیم، از نحوه مدیریت اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی گرفته تا تخصص گرایی و بهره برداری از امکانات محیط بین المللی.
* شما معتقدید که بین لیبرالیسم و اندیشه سنتی دینی نقاط مشترک بسیار کمی وجود دارد. برای تعامل و گفت وگو میان این دو ساحتی که ناگزیر با هم رویارو شده اند، چه باید کرد؟
** من در حدی که مطالعه کرده ام، دریافته ام که فضای مشترک میان اسلام و لیبرالیسم کمتر از پنج درصد است. این پنج درصد را هم با تسامح عرض می کنم، زیرا اسلام و لیبرالیسم دو تعریف بسیار متفاوت از انسان دارند و دو جهان بینی مختلف هستند. از آنجایی که این دو در تعاریف فلسفی و اعتقادی متفاوت هستند، خروجی هایشان نیز طبعا متفاوت است. دلیل اینکه از مشروطه تا حالانتوانسته ایم میان این دو جهان بینی حلقه های مشترک ایجاد کنیم، این است که این دو مرام و مکتب به طور ذاتی قابلیت جمع شدن ندارند.
جهان با لیبرالیسم مدیریت می شود و از این حیث چین، ترکیه، مالزی، امریکا، فرانسه، کانادا و ژاپن با یکدیگر تفاوتی ندارند. مبانی مدیریت اقتصادی و سیاسی جهان نشات گرفته از لیبرالیسم است، اما ما یک مرام دیگری داریم. سرچشمه اندیشه یی که در کشور ما در حوزه سیاست و فلسفه وجود دارد، کاملابا لیبرالیسم متفاوت است و اینها با یکدیگر قابل جمع نیستند. البته ما در عمل ناگزیریم کارهایی انجام می دهیم که به لیبرالیسم خیلی نزدیک است، اما در سخنرانی ها و بسیاری از بیانیه ها، لعاب دینی و اسلامی قوی تر است.
به عنوان مثال، در اقتصاد جاری لیبرال جهانی، نزدیک به 15 هزار کتاب پایه در سطح جهانی وجود دارد و چند قرن پشتوانه عملی دارد در حالی که ما در شرایط سعی و خطا هستیم. ما نیاز به مطالعه و فهم عمیق هر دو طرف داریم تا متوجه تفاوت ها شویم. به عنوان مثال دموکراسی یک پدیده قرن بیستمی است که برای ایجاد ثبات برای تداوم فعالیت نظام سرمایه داری، به وجود آمده است. در سیستم اقتصاد لیبرال، تولید، توزیع، بازاریابی و تبلیغات هر کالایی مجاز است. در متون دینی این گونه نیست.
حداقل به لحاظ نظری، تعاریفی که از انسان، جامعه، زندگی، اقتصاد، سیاست و کار در دو مکتب وجود دارد بسیار با هم متفاوتند. چرا سوسیالیست ها و لیبرال ها می توانند با هم کار می کنند؟ چون در تعاریف کلیدی اشتراک دارند. اختلاف آنها در نوع تولید ارزش افزوده، نظام مالیاتی و توزیع امکانات است. چرا چینی ها، روس ها و ترک ها به راحتی با جهان لیبرال کار می کنند؟ چون اختلاف فلسفی با هم ندارند، در توزیع ثروت و قدرت با یکدیگر رقابت می کنند. حداقل اگر اسلام نظری را، معیار سنجش قرار دهیم، در تضاد با نظام ارزشی غرب و لیبرالیسم است.
هر چند در عمل، بخش قابل توجهی از زندگی ما با آنچه آنها تولید می کنند، فکر می کنند، الگوسازی می کنند و دستور کار مشخص می کنند، درهم تنیده است. چین و روسیه با غرب مبارزه نمی کنند بلکه در قالب منطق تولید ثروت لیبرال، سطح قدرت خود را ارتقا می بخشند. بحران فعلی لیبرالیسم هم فلسفی نیست. در مبانی تشکیک نکرده اند. مشکلات در سیاستگذاری های اقتصادی، تولیدی، سرمایه گذاری، مالیاتی و توزیع درآمد است که با ظهور آسیا، تعادل ها آشفته شده است. ارائه الگو، بسیار پیچیده و زمانبر است و از طرفی دیگر بر اساس آنچه من کانون اول مشکلات نامیدم، ما حاضر نیستیم بپذیریم که اعظم منظومه زندگی ما برگرفته از وضعیت جهانی است. از تغذیه و پوشش و نظام آموزشی گرفته تا هوانوردی و صنعت و حمل و نقل و ساختمان سازی و خودروسازی، مجموعه یی از دستاوردهای بشری هستند.
ما چهارپنجم درآمد نفت را به واردات کالاو خدمات اختصاص می دهیم. دقت بفرمایید نمی گویم خوب و بد چیست بلکه به دنبال تبیین حدود و ثغور نظری مفاهیمی مانند بومی سازی، استقلال، تقابل با جهان و لیبرالیسم هستم. این تقابل ها ذهنی هستند یا عینی؟ افق چیست؟ جهان به کجا می رود؟ 20 سال دیگر این مفاهیم چه وضعیتی خواهند داشت؟ جبران تاریخ است یا استراتژی است؟ صورت نهایی و خالص این مفاهیم برای جامعه ایران طی نیم قرن آینده چیست؟ چرا ایرانیان بالاترین نرخ مهاجرت در دنیا را دارند؟ هم اکنون جزییات فراوانی حالت جهانی به خود گرفته است.
مدتی است راهنمایی و رانندگی، جریمه و تخلفات افراد را به نشانی منزل آنها می فرستد: رویه یی که حدود 35 سال پیش در فرانسه آغاز شد. البته بعضی از ایده های رایج جهانی را ما با فرهنگ بومی خود تغییر می دهیم. هم اکنون در کشور، موجِ گرفتن دکترا مد روز شده، و مجریان در لابه لای صدها کار اجرایی و جلسه، دکترا هم می گیرند و به قدری آسان شده که تولید انبوه دکترا به راه افتاده است. این در حالی است که در دانشگاه های معتبر دنیا، هر چند سال، دو یا سه نفر شاید دکترا بگیرند. همان طور که رانندگی از بیرون آمده و ما آن را بومی کردیم، دکترا گرفتن که یک تعهد حداقل پنج ساله شبانه روزی است، تبدیل به کار اداری و ثبت نام دوستانه شده است.
معمولادکترا گرفتن برای تحقیق است اما در کشور ما به قدری آسان و با چند تلفن و جلسه می توان دکترا گرفت که می توان پیش بینی کرد حدود 1400 شمسی، سطح دانش و تخصص چند میلیون دکترا در کشور از حدود 500 دکترای دهه 1360 کمتر باشد. منظور از این بحث این است که ما آنچه را که در سطح جهانی رایج است، درست به کار نمی گیریم. از سویی دیگر اندیشه دینی در کشور ما به ویژه در حوزه های اجرایی نیازمند مدل سازی است و از حد اصول و فکر به مرحله مدل و الگو تبدیل نشده است و اگر قرار باشد این اتفاق بیفتد هم به زمان نیازمند است و مهم تر به حجمی قابل اعتنا در میان کشورهای مسلمان احتیاج دارد که اصول دینی را به صورت یک بلوک در مقیاس های جهانی به اجرا بگذارند.
اگر ما تولید ناخالص ملی کشور را در حدود 500 میلیارد دلار بگیریم، از 70 هزار میلیارد دلار تولید ناخالص جهانی می شود کمتر از یک دهم درصد. اثرگذار بودن در سطح منطقه یی و بین المللی محتاج ارقام و الگو است. قصد من، کم بها دادن به خودمان نیست.
می خواهم عرض کنم قدرتمند شدن و الگو شدن، اصول دارد. البته هر کشوری بدون توجه به ارقام می تواند سر و صدا کند. طبعا تبلیغات مهم است. اما نظم منطقه یی و از آن پرچالش تر، نظم جهانی ایجاد کردن، قواعد و اصول خود را دارد. حتی چین با این قدرت عظیم مالی و اقتصادی و به طور فزاینده یی نظامی، محدودیت های خود را می داند. ایجاد یک الگوی دینی، غول های فکری و فلسفی می خواهد. ما مسائل شناختی را دست کم گرفته ایم.
چه بخواهیم در داخل الگو بسازیم، چه جهان را بفهمیم و چه ترکیبی منطقی از داخل و خارج به کار گیریم، به پشتوانه عظیم نظری نیازمندیم. متاسفانه عده یی که کم هم نیستند، در میدان های دانشگاهی وارد شده اند و با چاپلوسی، کار سفارشی انجام می دهند. نظریه پرداز که با تملق نمی تواند کار تحقیقی کند. نظریه پرداز، انسانی است شریف و مستقل که برای رشد و تعالی کشور تحقیق می کند. فرق نمی کند چه در کشور ما، چه هر کشوری، محققی که برای خودشیرینی نزد وزیر یا مدیری، چارچوب بنویسد، محقق باوجدانی نیست.
یکی از مسائلی که بسیار بااهمیت است و خوب است در اینجا مطرح شود، آشنا نبودن بسیاری از مجریان کشور با متون نظری و تئوریک سیاست، اقتصاد و جامعه است. تا آنجا که من شناخت پیدا کرده ام، بسیاری از مجریان، اخبار روز را با دقت دنبال می کنند و در کنار آن، بولتن ها را می خوانند. این با کسب دانش و مجهز بودن به چارچوب بسیار متمایز است. شاید دلیل عمده روزمرگی ما هم به موجب کتاب نخواندن و آشنایی بسیار ضعیف با متون نظری است. بسیاری در رشته های علوم انسانی در دانشگاه های ضعیف کشور دکترا گرفته اند ولی خیلی برای این مدرک زحمت نکشیده اند یا تلقی ناصحیحی از مدرک دکترا دارند.
کسی که دکترا می خواند، باید به زبان های مختلف حداقل پنج هزار کتاب را با دقت و با کمک استاد کلاس فهمیده باشد. دستگاه های عریض و طویل سیاست خارجی شاید یک نفر هم که بشود نام او را تئوریسین گذاشت، برای عرضه به جامعه ارائه نکرده اند. ترکیه به احمد داووداوغلوی خود در سطح جهانی افتخار می کند. چین، هند و برزیل اندیشمندان متعددی در رده های اجرایی خود دارند. ما کار عمیق فکری و نظری چه در حوزه های دینی و چه بین المللی را با تبلیغات و لابی اشتباه گرفته ایم.
اکثریتی که در این صنعت وارد شده اند، نه این طرف را خوب می شناسند و نه صحنه جهانی را. شناخت تفاوت عملکرد سیاستمداران ایرانی با غیرایرانی، اهمیت آگاهی های نظری را نشان می دهد. از این رو ضروری است که مدیران کشور، شروع به کتابخوانی کنند و بعد از ساعت 5 هم به خود و زندگی خود بپردازند تا در شرایط متعادلی قرار گیرند. کتاب خواندن با بولتن خواندن فرق می کند. کتاب خوب به ویژه به زبان های اصلی به انسان، قالب فکری می دهد، افق باز می کند و به دانش، حالت انباشتی مــی دهـد. ضــرب المـثلی می گوید در جامعه یی که افق دیده نشود، مردم آن پرپر می شوند.