آتش زیر خاکستر

حیدر محبعلی
‌«مردی که با ریختن بنزین بر پیکر خود، خودسوزی کرده بود در بیمارستان درگذشت.» این خبر مربوط به رویدادی نیست که در تونس رخ داد و کاخ دیکتاتوری بن‌علی را در کام خود سوزاند، این خبر مربوط به کشوری است که درآمد سالانه آن تنها از محل صادرات نفت 311‌میلیارد دلار است. در ژانویه 2011 مقام‌های عربستان سعودی اعتراف کردند یک شهروند این کشور که خود را در استان جنوبی جازان آتش‌زده بود، جان خود را از دست داده است. این مرد سعودی 60‌سال سن داشت و مقام‌های دولت عربستان در آن زمان وعده دادند در این‌مورد تحقیق کنند که چرا این مرد خود را آتش زده است. 18 ماه از آن زمان می‌گذرد اما این وعده هنوز جامه عمل نپوشیده است.
در همان زمان موارد مشابهی از چندین مورد پدیده خودسوزی در کشورهای عربی گزارش شده بود. افرادی که خود را آتش می‌زدند، از اقدام محمد بوعزیزی، جوان تونسی پیروی می‌کردند که با آتش زدن خود جرقه ناآرامی‌های تونس را زد. محمد بوعزیزی، یک فارغ‌التحصیل بیکار ۲۶ساله در تونس به دلیل آنکه نتوانسته بود کاری پیدا کند، به طور غیرقانونی میوه و سبزیجات می‌فروخت. پلیس در ماه دسامبر سال پیش، پس از آنکه اعلام کرد این جوان اجازه لازم برای فروش این محصولات را ندارد، اقدام به ضبط محصولات او کرد. در پی این اقدام پلیس، محمد بوعزیزی با ریختن بنزین، خود را به آتش کشید.
خبر خودسوزی مرد عربستانی به سرعت در میان خبرهای مربوط به سقوط پرشتاب دیکتاتورهای عربی گم شد. در همان زمان شیخ عبدالعزیز آل شیخ، مفتی اعظم عربستان خودکشی از طریق آتش زدن را محکوم کرد. او البته به این پرسش ناگفته پاسخ نداد که یک شهروند عربستانی اصولا چرا باید به نقطه‌ای برسد که راهی جز خودسوزی پیش ‌رو نبیند. از یاد نبریم که عربستان کشوری است که نورچشمی‌های آن، که مستقیم یا غیرمستقیم به رانت‌های پیدا و پنهان حاصله از پول نفت وصل هستند تابستان‌های لندن را برای فرار از گرمای سوزان صحرا، با خودروهای گران‌قیمت خود غرق می‌کنند و اتاق‌های مجلل هتل‌های لوکس که کرایه هر کدام از آنها هر شب سر به ‌هزاران پوند می‌زند، برای پذیرایی از آنها از مدت‌ها پیش ذخیره می‌شود.
همان زمان پروفسور «جان اسپوزیتو» استاد اسلام‌شناسی و روابط بین‌الملل در دانشگاه جورج تاون و نویسنده کتاب «آینده اسلام» از ظهور «پدیده‌ای نوین» در کشورهای عرب گفته بود: «مسلمانان همچون مسیحیان به‌طور تاریخی خودکشی را عملی اشتباه می‌انگارند اما آنچه اکنون رخ داده نماد متفاوتی است. آنچه ما در این کشورها می‌بینیم حرکت به‌سوی فرم دیگری از مقاومت است که ورای هنجارهای سنتی و فرهنگی به شمار می‌آید.» او افزوده بود: «حتی برخی علمای اسلامی نیز چنین عملی را، نه خودکشی بلکه اعتراض به بی‌عدالتی اجتماعی می‌دانند زیرا عدالت اجتماعی ریشه عمیقی در قرآن دارد.»
با وجود انکار نارضایتی فزاینده در جامعه از سوی مقامات دولتی، از زمان وزیدن نسیم بهار عربی، ریگزار عربستان نیز آبستن توفان به نظر می‌رسد؛ در گرماگرم شب‌های داغ میدان التحریر مصر، مناطق شیعه‌نشین شرق عربستان نیز شاهد اعتراضات ضد‌حکومتی بود. در آستانه اعتراضات سراسری ضدحکومتی که مخالفان بر آن نام «روز‌غضب» گذاشته بودند پلیس به سوی تظاهرکنندگان شهر قطیف تیراندازی کرد. به گفته شاهدان، پلیس همچنین به ضرب و شتم تظاهرکنندگان با باتوم پرداخت و دست‌کم سه نفر را زخمی کرد. معترضان شیعه، خواهان آزادی زندانیانی بودند که می‌گویند بدون اتهام دستگیر شده‌اند. در عربستان سعودی که طی 70سال گذشته نظام پادشاهی بسته‌ای داشته، اعتراضات سیاسی غیرقانونی است. اما یک سال پیش دستگیری روحانی شیعی، شیخ توفیق العامر که خواهان یک نظام مشروطه سلطنتی شده بود، اعتراضات زیادی در این کشور به راه انداخت.
معترضان خواستار آزادی 9 زندانی شیعه شده‌اند که می‌گویند 14 سال است بدون هیچ اتهامی در حبس هستند. یک شاهد در قطیف به خبرگزاری فرانسه گفت هنگامی که این تظاهرات رو به پایان بود، پلیس به‌سوی مردم شلیک و سه نفر را زخمی کرد. برخی دیگر از شاهدان گفته‌اند که نیروهای امنیتی از نارنجک شوک‌آور نیز استفاده کرده و تظاهرکنندگان را با باتوم کتک زده و بیش از سه نفر را زخمی کرده‌اند. تلویزیون عربستان هم اعلام کرد که دولت برپایی هرگونه تظاهرات و راهپیمایی در این کشور را ممنوع اعلام کرده است. مقام‌های سعودی همچنین با لحن تهدید‌آمیز خطاب به مخالفان گفتند نیروهای امنیتی از ابزارهای لازم برای مقابله با آنچه «تلاش‌های اخلالگرایانه در نظم عمومی» می‌نامیدند استفاده خواهند کرد. وزارت کشور عربستان نیز مدعی شدند راهپیمایی و تحصن، مغایر با شریعت اسلامی و ارزش‌ها و سنت‌های این کشور است.
از آن پس مقامات سعودی دیگر پنهان نمی‌کنند که نگران سرایت ناآرامی‌های منطقه به این کشور به‌خصوص به مناطق شیعه‌نشین هستند که بیشتر ذخایر نفت خام این کشور را در خود جای داده است. در عربستان سعودی ۱۰ تا ۱۵‌درصد جمعیت شیعه هستند و مدت‌هاست شکایت دارند که به عنوان شهروند درجه دوم با آنها رفتار می‌شود. ملک عبدالله، پادشاه سالخورده عربستان که کشورش با مرگ پی‌درپی ولیعهدهای کهنسال با بحران جانشینی نیز روبه‌رو است، برای کاهش نارضایتی مردم از یک طرح ۳۷‌میلیارد دلاری خبر داده و گفته است حقوق کارمندان دولت را ۱۵‌درصد افزایش می‌دهد. براساس گزارش تلویزیون رسمی عربستان سعودی، اهدای سرمایه برای تهیه مسکن، تحصیل در خارج از کشور و رفاه اجتماعی از جمله مزایایی بود که پادشاه این کشور به شهروندانش وعده داده است.
رویدادهای بعدی اما نشان داد نارضایتی ناشی از نبود مشارکت سیاسی و تبعیض را نمی‌توان با وعده‌های اقتصادی و رفاهی برای همیشه خاموش کرد؛ آتش زیرخاکستر هفته گذشته بار دیگر شعله‌ور شد. گزارش‌ها از عربستان سعودی حاکی است که در پی تیراندازی پلیس به یک روحانی برجسته شیعه و زخمی کردن و بازداشت او، شهر شیعه‌نشین عوامیه صحنه تظاهراتی شد که به تیراندازی پلیس به تظاهرکنندگان و کشته شدن دو نفر از معترضان و زخمی شدن چهار نفر از آنان انجامید. وزارت کشور عربستان سعودی که شیخ نمر النمر را به «فتنه‌انگیزی» متهم کرده، در اطلاعیه‌ای اعلام کرده که پلیس قصد بازداشت او را داشته که با تیراندازی از جانب او و همراهانش مواجه می‌شود و در پی تبادل آتش میان طرفین، ران پای شیخ نمر هدف گلوله قرار می‌گیرد و پلیس موفق به بازداشت او می‌شود.
به گفته برادر شیخ نمر، او از دو ماه پیش به دلیل سخنرانی‌های انتقادی‌اش از حکومت، تحت تعقیب بوده و دیشب هنگامی که از بیرون شهر به منزل شخصی‌اش در عوامیه بازمی‌گشته به نیروهای پلیس برخورده است. شیخ نمر، در سال‌های گذشته نیز چند بار به صورت کوتاه‌مدت بازداشت شده بود. او اخیرا پس از درگذشت امیر نایف، ولیعهد عربستان سعودی، سخنرانی بسیار تندی علیه او و خاندان سعودی ایراد کرده و گفته بود که امیر نایف در قبر عذاب می‌کشد و به جهنم خواهد رفت.
ازسرگیری اعتراض‌های ضدحکومتی در عربستان نشانگر این است که حاکمان این کشور به شدت بسته نیز دیگر نمی‌توانند نسبت به تدوام زمامداری خود مطمئن باشند. شرایط سیاسی این کشور اکنون بیش از همیشه شبیه به جغرافیایی طبیعی آن است؛ ریگزاری به ظاهر آرام که یک نسیم نیز در آن می‌تواند سبب‌ساز توفانی بزرگ باشد.