پلیس‌راه از آغاز تا کنون

مقدمه
بدون شک راه‌های ارتباطی، در طول تاریخ تمدن بشر، از جمله عوامل رشد و توسعۀ سکونتگاه‌های انسانی به حساب می‌آمده‌اند. این راه‌ها علاوه بر حمل و نقل آسان، موجب تبادل و تعامل مسائل فرهنگی، جابه‌جایی اقوام، گسترش دانش و پویایی همۀ سکونتگاه‌های مسیر بود. راه، شریانی حیاتی بود که شاخه‌هایش به هر سکونتگاهی می‌رسید، موجب سرزندگی، ترقی و گسترش روزافزون آن می‌شد و به محض تغییر مسیر از سکونتگاهی، بر اثر سیاست‌ها و صلاحدیدها، پس‌رفت آن سکونتگاه‌ آغاز و چه‌بسا متروک و فراموش می‌شد.
چه بسیار شهرهای مهم و پرسابقه‌ای که در گذشته از اماکن مطرح در تاریخ بوده‌اند و در سده‌های بعد، در اثر تغییر مسیر جاده‌ها، به فراموشی سپرده شده‌اند و فقط نامی و یادی از آنها در خاطره‌ها باقی مانده است. امروزه نیز گسترش شبکه‌های ارتباطی و احیای راه‌های باستانی، مانند جاده ابریشم، یکی از برنامه‌های راهبردی اکثر کشورها است.
علاوه بر راه، نوع وسیلۀ نقلیه در تسهیل ارتباطات میان سکونتگاه‌ها و رشد تعاملات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی جوامع انسانی نقشی بارز و انکارناپذیر دارد. بدین جهت اندیشمندان هر جامعه از همان ابتدا به فکر روان شدن این ارتباطات بوده‌اند. زمانی با اختراع چرخ و راه‌اندازی ارابه انقلابی در نظام حمل و نقل به وجود آمد، زمانی دیگر انسان به نیروی بخار پی برد و اولین وسیلۀ نقلیۀ بخاری را در 1767 میلادی به حرکت درآورد و سرانجام با کشف انرژی متراکم در سوخت‌های فسیلی و راه‌اندازی اولین خودرو به شیوۀ امروزی، انقلابی نوین در حمل و نقل آغاز شد. (حسام‌پور، 1380، ص 12)
از آن زمان تاکنون با کشف و راه‌اندازی وسایلی همچون: هواپیما، کشتی، قطارهای سریع‌السیر و حتی قطارهای برقی یا مترو و کشف وسایل جدیدتر حمل و نقل در آینده، سرعت در رفت و آمدها سیر صعودی شدید خود را ادامه می‌دهد تا جایی که بشر به سیر و سیاحت در زمین قانع نیست و به فکر مسافرت تفننی به کرات دیگر است.
از طرفی با توجه به بهبود نظام بهداشتی جوامع و بالا رفتن سطح فرهنگ، میزان مرگ و میر انسان‌ها پایین آمده و رشد سریع جمعیت گریبانگیر همه قاره‌ها و کشورها شده است؛ به گونه‌ای که کلان شهرهای امروزی گاه به اندازۀ یک امپراتوری جهان باستان، جمعیت دارند. بی‌شک اداره کردن بافت جدید تمدن بشری و تأمین نیازهای زیستی و اولیۀ آنها، فراگیری علوم در نقاط دیگر و هزاران نیاز ارتباطی دیگر به گسترش شبکه‌های حمل و نقل انجامیده است. بدیهی بود که نظام حمل و نقل جدید به تدوین قانون و مقررات رفت و آمد، تعیین حریم راه‌ها، مهندسی جاده‌ها و معرفی علایم بین‌المللی جاده‌ای برای همه کشورها نیاز داشت.
اولین کنوانسیون ترافیک راه، در سال 1949 میلادی تشکیل شد و شرکت‌کنندگان در آن برای اولین بار اقدام به تدوین قوانین و مقررات حمل و نقل بین‌المللی نمودند. مصوبات دومین کنوانسیون ترافیک راه‌ها در تاریخ هشتم نوامبر 1968 م (17/8/1347 هـ ش) بسیار جامع و کامل‌تر از مصوبات کنوانسیون اول بود. مصوبات این کنوانسیون یک مقدمه، پنجاه و شش ماده و هفت ضمیمه دارد که با مصوبات همزمان کنوانسیون مربوط به علایم راه‌ها،‌ با چهل و هشت ماده و هشت ضمیمه، دریچه‌ای جدید و افقی تازه در تسهیل حمل و نقل فراروی همه کشورهای جهان گشود.
مواد متن هر دو کنوانسیون و ضمایم آنها، که شامل بیش از صد صفحه می‌شود،‌ به ریزترین ضوابط و قواعد مربوط به رفت و آمدهای جاده‌ای، انواع جاده‌ها به عنوان بستر این رفت و آمدها و علایم راهنما اشاره دارد که آگاهی از مفاد این دو کنوانسیون برای انسان امروزی لازم و ضروری است. نظر به اهمیت این مقررات بین‌المللی، پرونده هر دو کنوانسیون تا تاریخ 31 دسامبر 1969 در مقر سازمان ملل متحد، در نیویورک، برای امضای تمام کشورهای عضو مفتوح بود. با این وجود، کشور ایران هفت سال بعد (26/11/1354) به این کنوانسیون‌ها پیوست. (ناصرزاده، 1377، صص 404ـ265؛ بلغاری، 1380، صص 310ـ198)
اولین خودرو در 1270 هـ ش به ایران وارد شده است. این خودرو توسط سعدالدوله، سفیر وقت ایران در کشور بلژیک، برای مظفرالدین‌شاه قاجار خریداری و به کشور وارد می‌گردد و این فتح بابی برای ورود خودروهای دیگر به ایران می‌شود. (حسام‌پور، 1380، ص 12) سی و پنج سال بعد غلامحسین درویش، معروف به درویش‌خان، موسیقی‌دان، آهنگ‌ساز و نوازنده نامی تار و سه‌تار، در تاریخ 2/9/1305 در اثر تصادف خودرویی با درشکۀ حامل وی کشته می‌شود و نام او به عنوان اولین تلفات این ارمغان نوظهور در کشور ما به ثبت می‌رسد. (ستایشگر، ص 222) به منظور پیشگیری از عواقب ناگوار استفاده از خودرو و به حداقل رساندن تلفات، می‌بایست سازمان‌ها و نهادهایی برای اجرای ضوابط و مقررات بین‌المللی جاده‌ای در جاده‌های کشور تعیین می‌شدند.
تاریخچۀ شکل‌گیری پلیس‌راه
بدیهی است که از عمر سازمان پلیس‌راه در شکل نوین آن، کمتر از پنج دهه می‌گذرد که به طور اجمال به آن اشاره شد. با این وجود مباحث کنترل جاده‌ای در ایران تاریخچه‌ای دیرین دارد. جادۀ دو هزار و هشتصد کیلومتری شاهی بین شوش و سارد، دو پایتخت مشهور ایران در خوزستان فعلی و آسیای صغیر یا ترکیه کنونی بدون ضابطه راهداری اداره نمی‌شده است.
در دورۀ اسلامی نیز بعد از تشکیل سازمان شرطه، که امور انتظامی درون شهرها را به عهده داشت، در زمان عباسیان سازمانی به نام المعونة یا امنیة تأسیس شد که وظیفه حفاظت از راه‌های بین‌ شهری و امنیت داخل کشور را به عهده داشت. علاوه بر آن بخشی از شرطه مأموریت بدرقه حجاج به مکه را عهده‌دار بود و در برقراری نظم عمومی جاده‌ها هنگام عبور و مرور حجاج، به المعونة یا امنیة کمک می‌کرد. گاهی همین مأموران راهداری با پلیس‌راه‌های آن روزگار، در شناسایی و دستگیری متهمان فراری و مجرمان به دیگر دستگاه‌های انتظامی کمک می‌کردند.
در سازمان المعونة شعبه‌ای با عنوان راهداری وجود داشت که واحد اجرایی و صفی سازمان المعونة به حساب می‌آمد. راهدار، مأمور حفاظت و ایمنی راه‌ها بود و مأموران راهداری در مسیر شاهراه‌ها و جاده‌های مهم در دژهایی مخصوص مستقر می‌شدند و بر امنیت راه‌ها نظارت داشتند. بنا به نوشته ابوعلی مسکویه رازی در سال 308 هـ ق. راهداری خراسان تا دینور را به شخصی به نام ابوالهیجا عبدالله بن حمدان سپرده بودند.
به جز راهداری شاهراه خراسان، حلوان و دینور گویا راهداری شاهراه سامرا، بزرگ شاپور، دوراذان، مهرگان گدگ و ارزان نیز به عهده وی بود. (رازی، 1366، ج 2، صص 392 و 408) این نکته اثبات می‌کند که در اوایل قرن چهارم هجری در سازمان المعونة قسمتی وجود داشت که وظیفۀ خاص آن، کنترل راه‌های برون‌شهری بود؛ یعنی همان وظیفه‌ای که به عهدۀ پلیس‌راه امروز است. (رفیعی، 1380، صص 8ـ197)
اولین اقدام در مورد نظارت بر رفت و آمدهای جاده‌ای کشور ابلاغیۀ شمارۀ 11680 مورخ 21/5/1336 هیئت وزیران است که بر مبنای مفاد آن، وزارت راه موظف شده است به منظور جلوگیری از بروز تصادفات و ایجاد خرابی در جاده‌های کشور، مقررات توزین را، با نصب تجهیزات لازم، در مورد وسایط نقلیه سنگین به مرحله اجرا درآورد. در بند دوم این ابلاغیه نیروهای انتظامی به عنوان همکاری وزارت راه برای جلوگیری از عبور و مرور خودروهای باری خاطی تعیین شده‌اند.
هیئت وزیران طی دومین ابلاغیه خود به شمارۀ 11282 مورخ 11/4/1339، اجرای مقررات راهنمایی و رانندگی را تا شعاع پنجاه کیلومتری شهرها به شهربانی کل کشور واگذار کرده که مجری این مقررات قسمت پلیس‌راه در شهربانی بود. برابر بند دوم این ابلاغیه، وزارت راه وظیفۀ نظارت بر امور فنی جاده‌ها را به عهده داشت و موظف بود نیروی متخصص و وسایل لازم را برای چنین نظارتی در اختیار شهربانی بگذارد.
برابر مفاد بند سوم، رسیدگی به سایر جرایم و امور مربوط به امنیت راه‌ها کماکان بر عهدۀ ژاندارمری کل کشور بود که مشخص می‌شود پیش از آن نیز ژاندارمری مسئولیت برقراری امنیت و کنترل عبور و مرور در راه‌های برون‌شهری را به عهده داشته است. با توجه به اینکه شهربانی و ژاندارمری زیرمجموعۀ وزارت کشور بودند، این وزارتخانه و وزارت راه مسئول اجرای این تصمیمات بودند. اولین پاسگاه‌های پلیس‌راه در جادۀ ساوه در (رباط کریم)، جادۀ مخصوص کرج (نزدیک پل کرج) و جادۀ دماوند در جاجرود افتتاح شدند. (ایروانی، 1375، ص 3)
سرانجام طی تصویب‌نامۀ 7980 مورخ 18/8/1345 هیئت وزیران، وزارت کشور و وزارت راه موافقت کردند اجرای مقررات راهنمایی و رانندگی، توزین بار در کلیۀ راه‌های کشور و حفظ حریم راه‌ها، به ژاندارمری واگذار شود و برای اجرای این وظایف، پلیس‌راه از شهربانی جدا و به ژاندارمری ملحق شد. وزارت راه کماکان در امور فنی مربوط به جاده‌ها همکار پلیس‌راه به حساب می‌آمد و پلیس‌راه موظف بود قوانین و مقررات و امور مربوط به حمل و نقل را برابر دستورالعمل‌های وزارت راه و ترابری اعمال نماید.
بقیۀ بندهای این تصویب‌نامه بر تعامل تنگاتنگ وزارت راه، وزارت کشور، ژاندارمری و پلیس‌راه با ادارات راه و ترابری استان‌ها تأکید دارد؛ به طوری که برابر بند پنج الحاقی، مصوب 13/12/1367، ژاندارمری جمهوری اسلامی موظف بود در تهیۀ جدول سازمانی کارکنان، تجهیزات و وسایط نقلیه مربوط به پلیس‌راه، نظر وزارت راه و ترابری را کسب و لحاظ نماید. از طرف دیگر وزارتخانۀ مزبور موظف به تهیه و تدارک وسایل و تجهیزات اداری، وسایل نقلیه، محل استقرار پاسگاه‌های پلیس‌راه، تهیۀ خانه‌های سازمانی و نیز تأمین سایر هزینه‌های اداری از قبیل فوق‌العاده مأموریت کلیۀ مأموران پلیس‌راه بود.
در مقابل اعطای چنین امتیازاتی، حق نظارت بر عملکرد و ارزیابی فرماندهان پلیس‌راه نواحی و پاسگاه‌های زیرمجموعه آنها،‌ برای وزارت راه محفوظ بود و وزارت کشور و ژاندارمری وظیفه داشتند به موارد اعلام شده از سوی آن وزارتخانه رسیدگی کنند. برابر بند هشت تصویب‌نامۀ مذبور وزارت راه موظف بود تا کلاس‌های آموزشی تخصصی امور حمل و نقل را برای مأموران پلیس‌راه برگزار نماید. (طرح کوثر، 1375، ج 2 صص 6ـ92) گرچه وزارت راه و ترابری و پلیس‌راه ژاندارمری از یک سو موظف به اعمال مقررات بین‌المللی جاده‌ای در جاده‌های میان‌شهری، و ادارات راهنمایی و رانندگی شهربانی مسئول اعمال این قواعد در درون شهرها بودند، ولی تهیه و تدوین مقررات داخلی نیز ضروری می‌نمود.
بدین جهت آیین‌نامۀ راهنمایی و رانندگی در تاریخ 18/2/1347 به تصویب رسید. مفاد اولیه و اصلاحی این آیین‌نامه در 11 فصل، 193 ماده و 10 تبصره تدوین شده بود که هم‌اکنون نیز معتبر است. اجرای مفاد این آیین‌نامه در جاده‌های برون‌شهری بر عهده پلیس‌راه بود. (ناصرزاده، 1377، صص 44ـ5ـ؛ بلغاری 1380 صص 134ـ99، معاونت آموزش نیروی انتظامی، 1378، صص 80ـ1)
پلیس‌راه ژاندارمری پیش از انقلاب
قدیمی‌ترین شمای موجود از وظایف، سازمان، نفرات و جایگاه‌های شغلی و وضعیت استقرار پلیس‌راه در سطح کشور مصوب 8/4/1345 است. این شمای سازمانی حدود چهار ماه، زودتر از توافق وزارت راه و وزارت کشور برای واگذاری مسئولیت راه‌های کشور به ژاندارمری و جدایی پلیس‌راه از شهربانی و الحاق آن به ژاندارمری، تهیه شده که نشان‌دهندۀ آمادگی ژاندارمری برای پذیرش مسئولیت پلیس‌راه بود. برابر این سند مأموریت‌های پلیس‌راه عبارتند از: 1) نظارت بر اجرای مقررات راهنمایی و رانندگی و تنظیم عبور و مرور در جاده‌های کشور؛ 2) نظارت بر اجرای مقررات توزین بار اعلام‌شده از سوی وزارت راه و ترابری؛ 3) حفظ حریم راه‌ها.
در این شمای سازمانی فرماندهی پلیس‌راه مستقیماً زیر نظر فرماندهی ژاندارمری اداره می‌شد، ولی ستاد آن مستقل بود. فرماندهی پلیس‌راه دو معاون عملیاتی و اداری مالی داشت که بر قسمت‌های زیرمجموعه ذیل نظارت داشتند: روابط عمومی، اردنانس و ترابری، تعمیرگاه، بازرسی، شعبه آموزش،‌ کنترولر، آجودانی، درمانگاه، مخابرات، آماد، قرارگاه، دایرۀ ترافیک، مرکز اطلاعات و کنترل راه‌ها، شعبۀ تصادفات، شعبۀ صدور دفترچه، شعبۀ اخذ جرایم و قسمت کنترل راه‌ها. رده‌های صفی پلیس‌راه نیز عبارت بودند از: پلیس‌راه تهران و حومه و بیست و دو پاسگاه در سراسر کشور، که زیر نظر ستاد فرماندهی پلیس‌راه در مرکز اداره می‌شدند.
جایگاه سازمانی فرماندهی پلیس‌راه، سرلشگری و جایگاه دو معاون وی، سرتیپی و جایگاه رئیس ستاد، سرهنگی بود. در میان سایر جایگاه‌های سازمانی، جایگاه روسای بازرسی، دایرۀ ترافیک و فرماندۀ پلیس‌راه تهران و حومه، سرهنگ دومی و جایگاه رؤسای سایر قسمت‌ها (به جز فرمانده قرارگاه که سروانی بود) سرگردی در نظر گرفته شده بود. برابر این شمای سازمانی برای ستاد فرماندهی پلیس‌راه، که پلیس‌راه تهران و حومه نیز در درون آن دیده شده بود، در مجموع 325 جایگاه سازمانی از سرلشگری تا سربازی پیش‌بینی شده بود که در این میان کارکنان وظیفه فقط سه جایگاه داشتند.
با مطالعۀ این شمای سازمانی مشاهده می‌شود که پلیس‌راه کشور به صورت واحدی مستقل و خودکفا که حتی تعمیرگاه خودروهایش از تعمیرگاه ترابری ژاندارمری جدا بود.(1) (جدول سازمان نفرات و تجهیزات فرماندهی پلیس‌راه کشور، مصوب 8/4/1345)
دومین سندی که از سوابق پلیس‌راه موجود است، جدول تجهیزات پاسگاه‌های پلیس‌راه سراسر کشور، مصوب 26/3/1354 است. در این سند قسمت‌های مربوط به سازمان نفرات، شرح وظایف و مأموریت‌ها، تعداد واحدهای ستادی و صفی و اسامی آنها مفقود است. برابر این جدول تجهیزات، برای هر پاسگاه پلیس‌راه علاوه بر انواع اسلحه مورد نیاز مانند اسلحه کمری، تفنگ، تیربار، دوربین دو چشم، کارد سنگری و ماسک ضد گاز، سه خودرو سواری سازمانی و سه خودرو غیر سازمانی، یک آمبولانس،‌ یک جرثقیل، یک تریلی هوس یا کانکس سیار و شش موتورسیکلت در نظر گرفته شده بود. اقلام مخابراتی هر پاسگاه نیز به شرح ذیل بود: انواع بی‌سیم، رادار، دوربین عکاسی، ضبط صوت و آمپلی فایر و موتور شارژ برقی. اقلام مهندسی هر پاسگاه نیز شامل قطب‌نما و چراغ قوه بود.
از طرفی قدیمی‌ترین جدول موجود از سازمان تجهیزات قرارگاه پلیس‌راه ژاندامری، مصوب 25/9/1355 است. در این جدول علاوه بر انواع سلاح، تجهیزات، اقلام مخابراتی و مهندسی مورد نیاز، تعداد ده دستگاه خودروی مینی‌بوس برای رفت و آمد کارکنان و مأموریت‌های پیش‌آمده، هفتاد و دو خودروی سواری، سه خودرو سنگین پنج تنی، چهار آمبولانس که یک دستگاه آن متعلق به اردنانس قرارگاه و سه دستگاه مربوط به قسمت کنترل راه‌ها بود، یک بیمارستان سیار، چهار دستگاه خودرو تعمیرگاه سیار و پنجاه و دو دستگاه موتورسیکلت در نظر گرفته بودند. (جدول تجهیزات پاسگاه‌های پلیس‌راه، مصوب 26/4/1354 و جدول تجهیزات قرارگاه پلیس‌راه، مصوب 25/9/1355)
یکی دیگر از قدیمی‌ترین اسناد موجود با شرح وظایف قسمت‌های مختلف قرارگاه مرکزی پلیس‌راه ژاندارمری در سال 1355 است که شرح وظایف شعبه‌های صدور دفترچه، تصادفات، آموزش، ترافیک، اردنانس، مخابرات، آجودانی، روابط عمومی، کنترولر، اخذ جرایم، بهداری، سررشته‌داری، دفتر کل پلیس‌راه، دایرۀ بازرسی، و دایرۀ طرح و عملیات در آن نوشته شده است. با مداقه در این شرح وظایف درمی‌یابیم که پلیس‌راه در راستای انجام وظایف خود با نهادها و سازمان‌های مختلفی همکاری داشته است؛ برای نمونه یکی از وظایف شعبۀ تصادفات پلیس‌راه «تجزیه و تحلیل گزارش‌های تصادفات و مطالعۀ دقیق و عمیق و بررسی پیرامون آنها» است که علاوه بر صدور دستورهای لازم برای جلوگیری از تصادفات، نتیجۀ چنین تجزیه و تحلیلی به وزارت راه نیز منعکس می‌شده است.
همچنین در بند یکم وظایف شعبه ترافیک آمده است: «بررسی و پیشنهاد راه‌حل‌های مختلف مؤثر در بهبود پیشرفت برنامه انجام وظایف مصوبه مربوط به ترافیک»، از این بند برمی‌آید که وظایف مصوبه مربوط به شعبۀ ترافیک در جای دیگر به تصویب رسیده و به پلیس‌راه اعلام شده است و محل تصویب چنین وظایفی جایی به جز وزارت راه و ترابری نمی‌تواند باشد. یکی دیگر از اقدامات دایرۀ طرح و عملیات پلیس‌راه عبارت بود از: «تهیه و تنظیم طرح‌هایی به منظور جلوگیری از تصادفات و تقلیل تصادفات به حداقل ممکنه در سطح کشور.» این اقدام یکی از اقدامات مؤثر در زمینه‌های کنترل جاده‌ای بود.
از جمله اقدامات مفید و مؤثر دیگر، که در دایرۀ طرح و عملیات پلیس‌راه مرکز تصمیم‌گیری می‌شد و برای اجرا به واحدهای دیگر پلیس‌راه در سطح کشور ابلاغ می‌گردید عبارت بودند از: تهیه و تنظیم طرح‌های اجرایی برای بهبود وضع ترافیک در سطح جاده‌های کشور، تهیه و تنظیم طرح‌های گشت‌زنی در محورهای سراسر کشور به خصوص در ایام مخصوص مانند تاسوعا و عاشورای حسینی، تعطیلات نوروزی و سیزده فروردین (سیزده‌بدر)، اعزام مأمور برای انجام اسکورت تریلرهای حامل بارهای غیر قابل تفکیک که دارای پروانۀ عبور بودند. (شرح وظایف قسمت‌های مختلف قرارگاه پلیس‌راه، مصوب 1355)
آخرین سندی که از سوابق پلیس‌راه پیش از انقلاب باقی مانده است «جدول سازمان و تجهیزات پاسگاه‌های پلیس‌راه کشور، مصوب 14/7/1356 است.» براساس این جدول، مأموریت‌های اصلی پاسگاه‌های پلیس‌راه عبارت بودند از: رسیدگی به امور راهنمایی و رانندگی، حفظ حریم راه‌ها، امور توزین و همکاری با مأموران مبارزه با قاچاق. این پاسگاه‌ها از نظر مسائل انتظامی، پرداخت حقوق و مزایای کارکنان و تدارکات تابع همان ناحیۀ ژاندارمری‌ای بودند که در حوزۀ استحفاظی آن قرار داشتند و از نظر خط‌مشی کاری تابع فرماندهی پلیس‌راه ژاندارمری کل کشور بودند.
در این جدول سازمان برای اولین مرتبه مقدورات و محدوده وظایفی برای پاسگاه‌های پلیس‌راه در نظر گرفته شده که عبارت بودند از: کنترل پنج هزار دستگاه وسیلۀ نقلیه، توزین سه هزار دستگاه خودرو باری و کنترل آنها از نظر وسایل ایمنی، رسیدگی به پنج فقره تصادف خسارتی، دو تصادف جرحی و یک تصادف منجر به قتل در طول شبانه‌روز و اعزام اشخاص متجاوز به حریم راه‌ها به مراجع قانونی برابر مقررات.
برای اولین بار در این جدول سازمان، پاسگاه‌های پلیس‌راه براساس نفرات به چهار دسته تقسیم شده بودند: 1) پاسگاه‌های 26 نفره؛ 2) پاسگاه‌های 24 نفره؛ 3) پاسگاه‌های 20 نفره؛ د) پاسگاه‌های 18 نفره. دستۀ اول پاسگاه‌هایی بودند که سازمان آنها از نظر نفرات و تجهیزات کامل بود و می‌توانستند تمام وظایفی را که به یک پاسگاه پلیس‌راه محول شده بود انجام دهند. تعداد این پاسگاه‌ها در سراسر کشور به 57 پاسگاه می‌رسید. دستۀ دوم پاسگاه‌هایی بودند که فقط مأمور توزین نداشتند و امور توزین در آنها انجام نمی‌شد. تعداد این پاسگاه‌ها در سطح کشور 14 پاسگاه بود.
دستۀ سوم پاسگاه‌هایی بودند که گشت موتورسوار نداشتند و تعداد آنها نیز 14 پاسگاه در کشور بود. دستۀ آخر پاسگاه‌هایی بودند که نه گشت موتورسوار داشتند و نه مأمور برای توزین بار خودروها، که تعداد این پاسگاه‌ها در کل کشور فقط شش پاسگاه بود. بر مبنای مطالب پیش‌گفته در سطح کشور 90 پاسگاه پلیس‌راه وجود داشت که با توجه به سازمان نفرات، وظایفی را که به آنان محول می‌شد، انجام می‌دادند.
تقسیم این پاسگاه‌ها از نظر تابعیت بدین شرح بود: 18 پاسگاه که در محدود هنگ‌های(2) تهران، قم، سمنان و قزوین سازمان‌دهی شده بودند و به طور مستقیم زیر نظر فرماندهی پلیس‌راه تهران، که در ستاد کل پلیس‌راه مستقر بود، انجام وظیفه می‌کردند.
ترتیب تابعیت بقیه پاسگاه‌ها در هنگ‌های ژاندارمری سراسر کشور عبارت بودند از: تبریز: هفت پاسگاه؛ اردبیل: یک پاسگاه؛ ارومیه: دو پاسگاه؛ ماکو: دو پاسگاه؛ مهاباد: یک پاسگاه؛ سنندج؛ یک پاسگاه؛ کرمانشاه: چهار پاسگاه؛ رشت: سه پاسگاه؛ تالش: دو پاسگاه؛ اهواز: سه پاسگاه؛ آبادان: دو پاسگاه؛ بهبهان: یک پاسگاه؛ شیراز: چهار پاسگاه؛ کازرون: یک پاسگاه؛ بندر عباس: یک پاسگاه؛ بوشهر: یک پاسگاه؛ کرمان: یک پاسگاه؛ زاهدان: یک پاسگاه؛ زابل: یک پاسگاه؛ ایرانشهر: یک پاسگاه؛ مشهد: یک پاسگاه؛ بیرجند: دو پاسگاه؛ تایباد: یک پاسگاه؛ بجنورد: سه پاسگاه؛ ساری: شش پاسگاه؛ گرگان: سه پاسگاه؛ اصفهان: چهار پاسگاه؛ یزد: دو پاسگاه؛ خرم‌آباد: سه پاسگاه؛ همدان: دو پاسگاه. از مطالب پیش‌گفته چنین استنباط می‌شود که ترتیب تخصیص پاسگاه‌ها به هر ناحیه ژاندارمری بدین شرح است: ناحیه مرکز: 18 پاسگاه؛ ناحیه آذربایجان شرقی: هشت پاسگاه؛ ناحیۀ آذربایجان غربی: پنج پاسگاه؛ ناحیۀ کردستان: یک پاسگاه؛ ناحیۀ کرمانشاه: چهار پاسگاه؛ ناحیۀ گیلان پنج پاسگاه؛ ناحیۀ سیستان و بلوچستان: سه پاسگاه؛ ناحیۀ خراسان: ده پاسگاه؛ ناحیۀ مازندران: نه پاسگاه؛ ناحیۀ اصفهان: شش پاسگاه؛ ناحیۀ لرستان: پنج پاسگاه.
جایگاه سازمانی فرماندۀ پاسگاه‌های پلیس‌راه، سروانی بود و هر پاسگاه شش نفر افسر داشت. جایگاه بقیۀ کارکنان، به جز یک سرباز که وظیفۀ امربری داشت و پنج جایگاه کارمندی، درجه‌داری بود.
اقلام و تجهیزات پاسگاه‌های پلیس‌راه شامل اقلام اردنانس مانند انواع اسلحه کمری و تفنگ و تیربار، دوربین چشمی،‌ کارد سنگری، ماسک ضد گاز، انواع خودرو و موتورسیکلت؛ اقلام مخابراتی شامل انواع بی‌سیم و رادار، دوربین عکاسی، ضبط صوت، آمپلی فایر، شارژر برقی؛ اقلام مهندسی شامل قطب‌نما و چراغ قوه. معمولاً هر پاسگاه شش خودروی سواری، یک آمبولانس، یک جرثقیل، یک تریلی هوس یا کانکس و تعداد شش موتورسیکلت داشت که این موتورسیکلت‌ها مخصوص پاسگاه‌هایی بود که گشت موتورسوار در شرح وظایف آنها پیش‌بینی شده بود.
پلیس‌راه کشور در این زمان یک آموزشگاه رانندگی داشت که رانندگی خودرو و موتورسیکلت را به کارکنان خود آموزش می‌داد. در واقع این آموزشگاه وظیفه تربیت رانندگان مورد نیاز پاسگاه‌های پلیس‌راه سراسر کشور را به عهده داشت. جایگاه سازمانی فرمانده این آموزشگاه، سرهنگ دومی بود و در مجموع 28 نفر مأمور داشت که به جز یک سرباز امربر و یک کارمند ماشین‌نویس، بقیۀ افسر و درجه‌دار بودند. این آموزشگاه از نظر جدول تجهیزات، علاوه بر اسلحه کمری و تفنگ و تیربار، کارد سنگری و دوربین چشمی، ماسک ضد گاز و قطب‌نمای عدسی‌دار، پانزده دستگاه خودروی سواری و پنج دستگاه موتورسیکلت مخصوص آموزش داشت. (جدول سازمان و تجهیزات پاسگاه‌های پلیس‌راه کشور، مصوب 14/7/1356)
در مقدمۀ روش جاری پلیس‌راه کشور، در سال 1356، آمده است: «منظور از وجود پاسگاه‌های پلیس‌راه، بهبود کنترل ترافیک در محورهای اصلی کشور و تقلیل تصادفات در حوزه استحفاظی پاسگاه‌ها است.» با مطالعۀ این روش‌ جاری مشخص می‌شود که کلیۀ امور پاسگاه‌‌ها مطابق فرم‌هایی بوده که در اختیار واحدها قرار داشته است. بدیهی است اقدامات یکنواخت و مطابق یک فرم واحد، از انجام امور سلیقه‌ای جلوگیری می‌کرد. فرم‌های مورد استفاده در پاسگاه‌های پلیس‌راه عبارتند از: 1) فرم آیین‌نامۀ نگارش‌های نظامی؛ 2) قبض اخذ جریمه؛ 3) اخطاریه؛ 4) برگ اعزام به دادگاه؛ 5) برگ سازش؛ 6) برگ کروکی تصادفات؛ 7) برگ رسید گواهینامه.
تعاملات پلیس‌راه با وزارت راه و ترابری و ادارات راه و ترابری استان‌ها
یکی از وظایف اصلی فرماندهان پاسگاه‌های پلیس‌راه، تماس دایم با راهداری‌های محورها برای هماهنگی و همکاری‌های لازم جهت برطرف کردن نواقص و معایب جاده‌ها بوده است. در ضمن در سازمان‌ پلیس‌راه کشور اتاقی به نام اتاق کنترل راه‌ها پیش‌بینی شده بود که موارد مهم و آمارهای لازم به آنجا ارسال می‌شد.
یکی دیگر از وظایف مهم پاسگاه‌های پلیس‌راه، حفظ و جلوگیری از تجاوز به حریم راه‌های حوزۀ استحفاظی بود که این حریم توسط وزارت راه و ترابری مشخص می‌شد.(3) از جمله همکاری‌های دیگر پاسگاه‌های پلیس‌راه با راهداری‌ها و ادارات کل راه و ترابری استان‌ها، نظارت بر نصب علایم راهنمایی و رانندگی است که توسط راهداری‌ها و ادارات کل راه و ترابری استان‌ها انجام می‌شود.(4)
شاید بزرگ‌ترین و مهم‌ترین همکاری پلیس‌راه با وزارت راه و ترابری استان‌ها،‌ توزین کلیۀ کامیون‌ها و خودروهای بارکش است و چنانچه کامیونی بیش از یک تن بار اضافی داشته باشد، باید که اضافه بار را تخلیه و با وزن قانونی در جاده حرکت نماید. بدیهی است اجرای کامل و دقیق این مأموریت، بزرگ‌ترین کمک به متولیان نگهداری و حراست از راه‌ها است. یکی دیگر از وظایف واحد توزین پلیس‌راه، نظارت و کنترل خودروهای حامل بارهای غیر قابل تفکیک، مانند قطعات بزرگ کارخانه‌های مهم و پالایشگاه‌ها بود. چنین خودروهایی حتماً باید از اداره کل ترافیک و نظارت بر حمل و نقل وزارت راه و ترابری مجوز عبور در راه‌های کشور را داشته باشند. این خودروها علاوه بر مجوز، باید با اسکورت و نصب علامت ویژه بر روی بار و با احتیاط حرکت کنند تا موجب بروز تصادف و ایجاد خسارت به جاده‌ها و پل‌های مسیر نشوند.
یکی دیگر از وظایف مهم پلیس‌راه، نظارت کامل و دقیق‌ بر تردد وسایط نقلیه عمومی مانند اتوبوس‌ها، مینی‌بوس‌ها و سواری‌های کرایه‌کش و خطی بود. صدور دفترچه، ثبت ساعت و کنترل میزان سرعت و تعداد مسافر آنها از جمله مأموریت‌هایی بود که، ضمن مواظبت از سلامت مسافران و قانونمند کردن عبور و مرور در جاده‌ها، بخشی از تعاملات خوب و دوطرفه با ادارات راه و ترابری استان‌ها به حساب می‌آمد.
یکی دیگر از تعاملات پلیس‌راه با وزارت راه و ترابری و ادارات زیرمجموعه‌اش در استان‌ها، پیشنهاد مسدود یا یک طرفه کردن بعضی از جاده‌ها بود. معمولاً چنین پیشنهادهایی زمانی مطرح می‌گردید که به موجب سقوط سنگ و ریزش کوه، سقوط بهمن، حرکت زمین و یا تصادف‌های وحشتناک قسمتی از مسیر مسدود می‌شد. بدیهی است این تصمیم موقت تا زمان باز شدن جاده اعمال می‌شد. (سازمان و شرح وظایف تفکیکی پرسنل پاسگاه‌های پلیس‌راه، مصوب 1356)
پلیس‌راه بعد از انقلاب اسلامی
وظیفه پلیس‌راه در نظام اداری کشور به گونه‌ای بود که خیلی با مسائل سیاسی ارتباط نداشت. این قسمت از ژاندارمری در ارتباط با نظارت بر امور و عبور جاده‌ای، وظیفه‌ای تخصصی را ایفا می‌کرد. بدین جهت تقسیم وظایف آن به پلیس‌‌راه پیش از انقلاب و بعد از انقلاب، تقسیمی زمانی و عاری از هر گونه رنگ و لعاب سیاسی است.
اولین شمای سازمانی پلیس‌راه، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مصوب 29/10/1385 است. در این شمای سازمانی علاوه بر پلیس‌راه تهران، قسمت‌های زیرمجموعۀ ستاد فرماندهی پلیس‌راه ژاندارمری جمهوری اسلامی بدین شرح بود: روابط عمومی؛ بازرسی؛ رکن یکم و آجودانی، که دایرۀ اخذ جرایم و اجراییات از زیرمجموعه‌های آن بود؛ رکن‌های دوم و سوم، که بر کار دوایر ترافیک، طرح‌ها و مرکز اطلاعات و کنترل راه‌ها، تصادفات، صدور دفترچه و شعبۀ آموزش، که از زیرمجموعه‌های این دو رکن به حساب می‌آمدند، نظارت داشت؛ قرارگاه؛ دایرۀ جمع‌آوری و تبدیل اطلاعات رایانه‌ای؛ رکن چهارم و پشتیبانی، که دایرۀ آماد، قسمت ترابری و اردنانس و تعمیرگاه از زیرمجموعه‌های آن بودند؛ دارایی؛ درمانگاه؛ مهندسی؛ مخابرات و کنترولر می‌شد.
برای انجام امور عقیدتی و سیاسی در این فرماندهی یک شعبۀ سیاسی ـ ایدئولوژیک نیز پیش‌بینی شده بود. اگر نیک بنگریم مشاهده می‌شود که در این سال‌ها الگوی تشکیلاتی پلیس‌راه برگرفته از الگوی سازمانی نیروی زمینی ارتش است که عیناً در ژاندارمری و واحدهای زیرمجموعه‌اش از جمله پلیس‌راه به اجرا درآمده بود.
در این جدول سازمانی، محل سازمانی فرماندۀ پلیس‌راه، سرتیپی و معاونان عملیاتی، اداری و رئیس ستاد آن، دارای جایگاه سرهنگی بودند که در مقایسه با جایگاه سازمانی آنها در جداول سازمانی پیش از انقلاب، یک درجه پایین‌تر است؛ در این میان فقط جایگاه رئیس ستاد تغییری نکرده بود. در شمای سازمانی مزبور تعداد 215 جایگاه شغلی پیش‌بینی شده بود که کارکنان وظیفه در این جدول جایگاه شغلی ثابتی نداشتند. در مقایسه بین اولین جدول سازمانی بعد از پیروزی انقلاب با اولین جدول سازمانی مصوب 8/4/1345، مشاهده می‌شود که جدول سازمانی اخیر با 110 نفر تقلیل نیرو به تصویب رسیده بود که به طور یقین با توجه به افزایش جمعیت، گسترش شهرها و افزایش ترددهای خودرویی، یک نقیصه به حساب می‌آمد.
جدول سازمانی تجهیزات فرماندهی پلیس‌راه نیز مانند جدول سازمانی نفرات، نسبت به جداول پیش از انقلاب تقلیل پیدا کرده بود. با وجودی که تعداد خودروهای سرویس عمومی از ده خودرو سال 1355 به پانزده خودرو افزایش یافته بود ولی تعداد خودروهای سواری از 70 خورد به ده خودرو، خودروهای سنگین از سه خودرو به یک خودرو، آمبولانس از چهارده دستگاه به یک دستگاه،‌ جرثقیل از چهار دستگاه به یک دستگاه و تعداد موتورسیکلت از پنجاه و دو دستگاه به نه دستگاه تقلیل پیدا کرده بود. در این میان تعداد چهار دستگاه خودرو تعمیرگاه سیار و یک بیمارستان سیار مانند گذشته تغییر نکرده بود. (سازمان فرماندهی پلیس‌راه ژاندارمری، مصوب 29/10/1358)
برابر جدول سازمانی پلیس‌راه تهران و پاسگاه‌های درجۀ یک و درجه دو، مصوب 29/10/58، پاسگاه‌های پلیس‌راه به سه دسته تقسیم می‌شدند:
1) پاسگاه پلیس‌راه تهران: این پاسگاه دارای 95 جایگاه سازمانی و 16 تیم مأموریتی بود. جایگاه فرماندهی این پاسگاه سرهنگ و معاون انتظامی وی سرهنگ دومی بود و از نظر خودرویی 21 خودرو سواری و چهار دستگاه موتورسیکلت معمولی و چهار موتورسیکلت سایه کار در اختیار داشت.
2) پاسگاه‌های درجه یک پلیس‌راه: تعداد این پاسگاه‌ها در آن زمان 19 پاسگاه بود و هر پاسگاه تعداد 33 جایگاه شغلی داشت که جایگاه شغلی فرمانده پاسگاه سرگردی بود. هر پاسگاه علاوه بر سلاح و تجهیزات مورد نیاز، تعداد شش خودروی سواری و از هر یک از خودروهای آمبولانس و جرثقیل و تریلی هوس یا کانکس یک دستگاه و شش دستگاه موتورسیکلت سازمانی در اختیار داشت.
3) پاسگاه‌های درجه دو پلیس‌راه: تعداد این پاسگاه‌ها در سراسر کشور به 77 پاسگاه می‌رسید و هر پاسگاه 29 جایگاه شغلی داشت که جایگاه فرماندهی پاسگاه مانند پاسگاه‌های درجۀ یک، سرگردی بود. تنها تفاوت این پاسگاه‌ها با پاسگاه‌های درجۀ یک این بود که پاسگاه‌های مزبور موتورسیکلت و موتورسوار سازمانی نداشتند و در نتیجه از گشت موتوری معاف بودند. (جدول سازمان پلیس‌راه تهران، پاسگاه‌های درجۀ یک و دو پلیس‌راه، مصوب 29/10/1358)
در بررسی جداول سازمانی مصوب 1358 مشخص می‌شود که به جز پلیس‌راه تهران، که ظاهراً بیشتر به صورت سیار و تیم‌های عملیاتی انجام وظیفه می‌کرد، تعداد 96 پاسگاه درجۀ یک و درجۀ دو پلیس‌راه در سراسر کشور به انجام امور ترافیکی مشغول بوده و به اجرای قوانین، دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌های مصوب دولتی و سازمانی نظارت داشته‌اند. در ضمن در مقایسۀ این جدول سازمانی با جدول سازمانی مصوب 14/7/1356، مشخص می‌شود که تعداد شش پاسگاه به مجموع 91 پاسگاه گذشته افزوده شده است.
دومین سازمان مصوب پاسگاه‌های درجۀ یک و دو پلیس‌راه، مصوب 1/4/1362 است. در این جدول سازمانی تغییراتی مشاهده می‌شود که عبارتند از:
1) تعداد پاسگاه‌های درجۀ یک از 19 پاسگاه به 21 پاسگاه رسید، ولی تعداد جایگاه سازمانی آنها همچنان 33 نفر باقی ماند و فرمانده پاسگاه جایگاه سرگردی داشت. از طرفی تعداد خودروهای سبک آنها از شش دستگاه به ده دستگاه افزایش یافت.
2) آماری از تعداد پاسگاه‌های درجۀ دو در این تاریخ موجود نیست. تعداد جایگاه‌های سازمانی این پاسگاه‌ها از 29 نفر به 27 نفر تقلیل پیدا کرد و در هر پاسگاه یک جایگاه خدمه یا نظافتچی برای سربازان وظیفه در نظر گرفته شد. برخلاف سازمان مصوبه پیشین برای این نوع پاسگاه‌ها در سازمان جدید، شش دستگاه موتورسیکلت در نظر گرفته شده بود.
3) از جمله ویژگی‌های سازمان مصوب 1/4/1362 نسبت به گذشته، تفکیک وظایف و اختیارات فرماندهی پلیس‌راه مرکز و فرماندهان نواحی و هنگ‌های ژاندارمری در قبال پاسگاه‌های پلیس‌راه سطح کشور بود؛ به عنوان مثال، مسئولیت امور و خط‌مشی در زمینۀ تصادفات، ترافیک، صدور دفترچه و آموزش‌های تخصصی مانند کارشناسی تصادفات، کاردان فنی و تهیه و توزیع لوازم و تجهیزات پلیسی و فرم‌های چاپی مانند کروکی تصادفات و دفترچه‌های ساعت‌زنی به عهدۀ ستاد فرماندهی پلیس‌راه ژاندارمری بود.
از طرفی آموزش‌های نظامی و تیراندازی‌های سالیانه، انتقال افسران گشت، مقیم و درجه‌داران در سطح پاسگاه‌های پلیس‌راه نواحی با هماهنگی فرماندۀ پلیس‌راه استان و آجودانی ناحیه یا هنگ مستقل، امور انضباطی، تهیه و تحولی جیرۀ دولتی و استحقاقی کارکنان پلیس‌راه نواحی و تعمیرات جزیی خودروها نیز به عهده مسئولان داخلی نواحی بود.
در ضمن قسمت بازرسی فرماندهی پلیس‌راه ژاندارمری وظیفه داشت تا هر سه ماه یکبار از پاسگاه‌های پلیس‌راه سراسر کشور بازدید نماید. همچنین رسیدگی به شکایت‌های مردم علیه مأموران پاسگاه‌های پلیس‌راه، از جمله وظایف دایره بازرسی بود. چنانچه شاکی و مأمور در حوزۀ یک ناحیه زندگی می‌کردند، پس از تکمیل پرونده توسط مأموران دایره بازرسی پلیس‌راه مرکز، پرونده برای سیر مراحل قانونی و قضایی به دادگاه‌های استان احاله می‌شد.
در صورتی که مأموران هر یک از پاسگاه‌های پلیس‌راه مرتکب تخلفی اداری و انضباطی می‌شدند و شاکی خصوصی نداشند، مأموران بازرسی ستاد کل پلیس‌راه به آن رسیدگی می‌کردند و پرونده را برای تعقیب کیفری به ادارۀ قضایی ژاندارمری می‌فرستادند. یکی دیگر از وظایف بازرسی پلیس‌راه، رسیدگی به تخلفات رانندگان خاطی وسایط نقلیۀ عمومی بود. از طرفی بازرسی وظیفه داشت تا پیشنهادهای قانونی برای بهبود کار پاسگاه‌های پلیس‌راه تابعه را به صورت لایحه برای طرح در مراجع قانونگذاری تهیه و از طریق رکن یکم ژاندامری به وزارت کشور ارسال نماید.
گفتنی است مأموریت پاسگاه‌های پلیس‌راه تقریباً همان مأموریت‌هایی بود که در شرح وظایف مصوب 14/7/1356 آمده بود؛ با این تفاوت که علاوه بر اجرای مقررات راهنمایی و رانندگی، حفظ حریم‌ راه‌ها، اجرای مقررات توزین و همکاری با مأموران مبارزه با قاچاق، وظیفۀ مبارزه با هر گونه خرابکاری با دستور مقامات مافوق به وظایف پیشین اضافه شده بود که این وظیفه ناشی از وضعیت بحرانی کشور و فعالیت‌های ضد انقلابی گروهک‌های معاند در آن مقطع زمانی بود. (جدول سازمان پرسنل و تجهیزات پاسگاه‌های درجۀ یک و دو پلیس‌راه، مصوب 1/4/1362)
سومین شرح وظایف سازمانی پلیس‌راه بعد از انقلاب را فرماندهی پلیس‌راه در تاریخ 2/4/1363 به ادارۀ طرح و سازمان ژاندارمری ارائه داده است. در این شمای سازمانی برای ستاد فرماندهی پلیس‌راه قسمت‌هایی به شرح ذیل پیش‌بینی شده است: دارایی؛ دایرۀ آماد؛ آموزشگاه رانندگی و موتورسیکلت سواری؛ قرارگاه؛ اردنانس و ترابری؛ مرکز اطلاعات و کنترل راه‌ها؛ دایرۀ ترافیک؛ پست مهندسی؛ آجودانی؛ مخابرات؛ دایرۀ تصادفات؛ دایرۀ جمع‌آوری اطلاعات رایانه‌ای؛ کنترولر؛ روابط عمومی؛ دایرۀ آموزش؛ دایرۀ اخذ جرایم؛ درمانگاه؛ صدور دفترچه؛ بازرسی.
با ملاحظۀ این شرح وظایف، که تا حدودی مشخص‌کنندۀ شمای کلی سازمانی ستاد فرماندهی پلیس‌راه است درمی‌یابیم که سازمان جدید با شمای سازمانی سال 1345 بیشتر شبیه است تا شمای سازمانی سال 1358؛ زیرا شمای سازمانی سال 1358 بیشتر متأثر از سازمان واحدهای ارتش و سازمان ستاد و دیگر واحدهای صفی ژاندارمری بود که در آن ارکان یکم، دوم، سوم و چهارم پیش‌بینی شده بود. در صورتی که پلیس‌راه یک واحد تخصصی انتظامی بود و نیاز نداشت که شمای سازمانی‌اش مشابه سازمان‌های نظامی باشد.
در سازمان جدید شعبه‌های شمای مصوب سال 1345 به دایرۀ ارتقا پیدا کردند و چهار قسمت دارایی، آموزشگاه رانندگی و موتورسیکلت‌سواری، پست مهندسی و دایرۀ جمع‌آوری اطلاعات رایانه‌ای به سازمان پیشین اضافه شده بود. البته در سازمان پیشین تعمیرگاه اردنانس و ترابری پلیس‌راه مستقل از تعمیرگاه ژاندارمری بود که در سازمان جدید تغییر یافت. ناگفته نماند که آموزشگاه رانندگی خودرو و موتورسیکلت، که در سازمان سال 1354 نیز پیش‌بینی شده بود، در دوره‌های بعد، از جمله سازمان مصوب 1363، به حیات خود ادامه داد.
در شمای جدید «کارکنان دارایی»، امور مالی مرتبط با ستاد پلیس‌راه و پاسگاه‌های پلیس‌راه حوزۀ تهران را به عهده داشتند علاوه بر آن بر تنظیم اوراق بهادار توسط قسمت‌های دیگر نیز نظارت می‌کردند و آن را در حساب ماهانۀ خود منظور می‌نمودند. دایرۀ آماد نیز علاوه بر تأمین نیازهای آمادی مانند پوشاک، تجهیزات و...، نسبت به تهیه و چاپ دفترچه‌های ساعت‌زنی اتوبوس‌ها و مینی‌بوس‌ها، فرم کروکی تصادفات و تهیه و چاپ قبوض جرایم نقدی با هماهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و چاپخانه‌های دولتی اقدام می‌کرد. آموزشگاه رانندگی و موتورسیکلت‌ سواری نیز وظیفۀ تعلیم و تربیت رانندگان و موتور سواران مورد نیاز پلیس‌راه را بر عهده داشت.
از طرفی مسئولان این آموزشگاه به کارکنان سایر واحدهای ژاندارمری نیز رانندگی را آموزش می‌دادند. یکی دیگر از وظایف آموزشگاه رانندگی پلیس‌راه، آزمایش مهارت رانندگی و تأیید کسانی بود که گواهینامه داشتند و می‌خواستند مسئولیت رانندگی خودروهای پلیس‌راه را بر عهده گیرند. سرانجام آخرین وظیفۀ این واحد، آموزش رانندگی وسایط نقلیه سنگین مانند جرثقیل‌های موجود در پلیس‌راه، ارائه آموزش رانندگی پایۀ یکم و موتورسیکلت به افسران، درجه‌داران و کارمندان پلیس‌راه و فراهم آوردن زمینه برای شرکت سایر دواطلبان اخذ گواهینامه پایۀ یکم و دوم و موتورسیکلت در مناطق مختلف راهنمایی و رانندگی تهران و حومه بود.
درمانگاه، وظیفۀ درمانی، و آجودانی پلیس‌راه، وظیفۀ انجام امور اداری کارکنان ستاد فرماندهی پلیس‌راه را بر عهده داشتند. قرارگاه نیز مسئول برقراری و حفظ نظم و امنیت در ساختمان ستاد فرماندهی پلیس‌راه و ادارات زیرمجموعه آن بود. شعاع عملکرد قسمت‌هایی مانند دایرۀ اردنانس و ترابری، پست مهندسی،‌ مخابرات، کنترولر، روابط عمومی، دایرۀ آموزش،‌دایرۀ اخذ جرایم و بازرسی در سطح ستاد فرماندهی پلیس‌راه در تهران محدود نمی‌شد و خدمات آنها همۀ واحدها و پاسگاه‌های پلیس‌راه در سطح کشور را پوشش می‌داد.
شعبۀ صدور دفترچه علاوه بر صدور دفترچه برای کلیۀ رانندگان متقاضی و تأمین دفترچه‌های مصرفی سالیانه همۀ نواحی دوازده‌گانه پلیس‌راه سراسر کشور، نگهداری کلیۀ سوابق دفترچه‌های صادرشده و تعیین مدت بایگانی دفترچه‌های مصادره ‌شده رانندگان متخلف را نیز به عهده داشت. در ضمن این شعبه کلیۀ رانندگان متقاضی دفترچه را در مورد برخورد خوب با مسافران در کلاس‌های توجیهی، ارشاد و راهنمایی می‌کرد.
دایرۀ تصادفات در مواقع بروز اختلاف نظر بین کارشناسان تصادفات، شورای عالی بررسی تصادفات را تشکیل می‌داد و به اعتراض‌ها و شکایت‌های اشخاص ذی‌مدخل در تصادف علیه نظریه کارشناسان رسیدگی می‌کرد. در ضمن این دایره بر تشکیل و عملکرد شوراهای بررسی تصادفات پلیس‌راه نواحی ژاندارمری سراسر کشور،‌ و مناطق سه‌گانۀ پلیس‌راه تهران نظارت داشت. از طرفی اعضای اصلح را برای شوراهای تصادفات انتخاب می‌کرد و در همین راستان، بنا به درخواست اشخاص، خسارات وارده به وسایط نقلیه تصادفی را معین می‌نمود.(5)
در این میان شعاع عملکرد تعدادی از قسمت‌های ستادی فرماندهی پلیس‌راه در سطح پاسگاه‌های پلیس‌راه خلاصه نمی‌شد و با ارگان‌های دیگر نیز همکاری‌هایی داشتند؛ به عبارتی عملکرد آنها به انجام وظیفه صحیح سایر نهادها نیز کمک می‌کرد که به طور خلاصه به این قبیل قسمت‌ها از پلیس‌راه و نحوۀ تعامل آنها با سازمان‌های دیگر اشاره می‌شود:
مرکز اطلاعات و کنترل راه‌های ستاد فرماندهی پلیس‌راه، یکی از این قسمت‌ها بود. این مرکز علاوه بر آمارگیری از تصادفات اتفاق افتاده در طول شبانه‌روز و پاسخگویی به سئوال‌های پاسگاه‌های پلیس‌راه سراسر کشور برای رفع ابهام و هدایت آنها از نظر عمل به قوانین و مقررات؛ با پخش مرتب اطلاعیه‌های روابط عمومی پلیس‌راه از طریق صدا و سیما، با این رسانۀ ملی و سایر رسانه‌های گروهی در تماس بود. از طرفی این مرکز در زمینۀ وضعیت جاده‌ها،‌ چگونگی آب و هوا و حالات جوی، با ادارات راه و ترابری تمامی استان‌ها ارتباط دایم داشت و اطلاعات لازم را برای کنترل بهتر جاده‌ها مبادله می‌کرد.
دایرۀ ترافیک پلیس‌راه ژاندارمری نیز با وزارت راه و ترابری و ادارات راه استان‌های کشور همکاری‌های تنگاتنگی داشت که عبارت بودند از: اسکورت‌های ترافیکی مانند حمل بارهای غیر متعارف در جاده‌ها، پیگیری و نظارت و هماهنگی در مورد رفع نقایص و معایب جاده‌ها، اجرای دستورالعمل‌ها و مقررات توزین،‌ جلوگیری از تجاوز به حریم راه‌ها و هماهنگی و همکاری به منظور بهبود امر ترافیک در رفت و آمد جاده‌ها.
اجرای طرح‌های گشت‌زنی در اوقات مختلف سال در محورهای پررفت‌ و آمد و مسدود کردن مقطعی و موقت یا یکطرفه نمودن جاده‌ها بر حسب ضرورت‌های خاص، از جمله وظایفی بود که دایرۀ ترافیک در اجرای آنها به همکاری وزارت راه و ترابری و ادارات زیرمجموعه‌اش در استان‌ها نیاز داشت و بدون همکاری دوطرفه، اجرای چنین طرح‌ها و تدابیری موفق‌آمیز نبود.
دایرۀ جمع‌آوری اطلاعات رایانه‌ای پلیس‌راه ژاندارمری نیز وظایفی به عهده داشت که با انجام آنها و تجزیه و تحلیل ناشی از اطلاعات به دست آمده و انعکاس آن به وزارت راه و ترابری می‌توانست آن وزارتخانه را در برنامه‌ریزی دقیق و مؤثر برای ساماندهی امور ترافیکی جاده‌ها یاری کند. این اطلاعات تهیه و تنظیم آمارهایی بودند که عبارتند از: آمار تصادفات و وسایط نقلیۀ عمومی و دولتی و موسسه‌های دیگر، آمار روزها و ساعت‌های حادثه‌خیز، آمار علل اصلی حادثه‌ها،‌ آمار عوامل مؤثر در حوادث از قبیل عامل جاده یا عوامل انسانی و یا عوامل جوی، آمار ماهانه مقایسه‌ای با آمارهای گذشته یا ماه مشابه در سال گذشته. همچنین این دایره وظیفۀ کنترل، مقایسه و مطابقت مبالغ اخذ جرایم اعلامی از پاسگاه‌های پلیس‌راه سراسر کشور با مبالغ اعلام‌شده از بانک مرکزی را بر عهده داشت. (مأموریت و شرح وظایف دوایر شعب پلیس‌راه ژاندارمری، مصوب 2/4/1363)
در سال 1364 بنا به درخواست استانداران و توافق وزارت کشور با مسئولان ژاندارمری، قرار شد که هر استان یک واحد مستقل ژاندارمری داشته باشد؛ به عنوان مثال، در گذشته ژاندارمری اصفهان سه هنگ اصفهان و یزد و چهارمحال بختیاری، یعنی سه استان اصفهان، یزد و چهارمحال بختیاری، را زیر پوشش داشت یا ناحیه لرستان دو هنگ خرم‌آباد و همدان و در نتیجه دو استان لرستان و همدان را تحت پوشش داشت، یا از همه مهم‌تر ناحیۀ یک مرکز علاوه بر تهران، هنگ‌های سمنان، قزوین و قم یعنی استان‌های امروزی تهران، مرکزی، قزوین، زنجان، قم و سمنان را تحت پوشش داشت.
برابر تصمیم جدید در هر استان، یک واحد مستقل ژاندارمری به وجود آمد که این واحد در استان‌های پهناور، که چندین هنگ را داشتند؛ مانند فارس، سیستان و بلوچستان، کرمان، خراسان و آذربایجان، همچنان به صورت ناحیه ژاندارمری باقی ماند. در استان‌های کوچک‌تر هنگ‌های مستقل زیر نظر مرکز تشکیل شد تا مسئولان استان بتوانند همکاری و هماهنگی بهتری با آنها داشته باشند.
دو هنگ قدیمی اصفهان و خرم‌آباد اولین هنگ‌های مستقل در سازماندهی جدید بودند. در تاریخ 15/12/1364 برای فرماندهی پلیس‌راه درجۀ یک این دو هنگ مستقل، اولین سازمان نفرات و تجهیزات نوشته شد. در این جدول سازمانی برای قرارگاه پلیس‌راه این دو هنگ، بیست و چهار جایگاه سازمانی در نظر گرفته شد که جایگاه سازمانی فرمانده قرارگاه راه، سرهنگی و معاون و رئیس شعبه صدور دفترچه جایگاه سرهنگ دومی و جایگاه مسئول مرکز اطلاعات و کنترل راه‌ها، مسئول امور پرسنلی و بازرسی و همچنین جایگاه فرماندهان دو شیفت تیم کنترل راه‌ها، سرگردی بود. بقیۀ شغل‌ها متعلق به جایگاه‌های درجه‌داری بود. از نظر تجهیزات، پلیس‌راه این دو هنگ علاوه بر اسلحه و تجهیزات مورد نیاز، پنج خودروی سواری یک چهارم تنی در اختیار داشتند. متأسفانه در زمینه سازمان پاسگاه‌های پلیس‌راه درجه یک در چنین استان‌هایی سندی موجود نیست. (سازمان پلیس‌راه هنگ‌های مستقل اصفهان و خرم‌آباد، مصوب 15/12/1364)
به دنبال تدوین جداول سازمان پلیس‌راه‌های درجه یک استان‌ها، جدول سازمان، نفرات و تجهیزات پاسگاه‌های پلیس‌راه درجۀ دو نیز تنظیم و در تاریخ 4/8/1365 ابلاغ گردید. در این جدول سازمانی در زمینه سازمان نفرات و تجهیزات قرارگاه پلیس‌راه چنین استان‌هایی مطلبی نیامده است.
برای این چنین پاسگاه‌هایی 27 جایگاه شغلی در نظر گرفته شد که جایگاه فرماندۀ پاسگاه، سرهنگ دومی، برای شغل معاون و افسر گشت، یک جایگاه سرگردی و برای سایر مشاغل سه جایگاه سروانی، دو جایگاه ستوانی به عنوان افسران گشت و مقیم پیش‌بینی شده بود و بقیۀ جایگاه‌ها درجه‌داری بودند و یک جایگاه سربازی نیز به عنوان نظافتچی در نظر گرفته شد. این پاسگاه‌ها از نظر تجهیزات سازمانی دو دستگاه آمبولانس، یک جرثقیل، یک تریلی هاوس یا کانکس و سه دستگاه موتورسیکلت در اختیار داشتند. به چنین اقلامی باید اقلام مخابراتی و انواع سلاح مورد نیاز و اقلام مهندسی را نیز اضافه کرد.
در شرح وظایف این پاسگاه‌ها، مانند سازمان مصوب 1/4/1364،‌ امور مربوط به فرماندهی پلیس‌راه ژاندارمری و فرماندهی پلیس‌راه‌های نواحی و هنگ‌های مستقل تفکیک شده بود و مسئولان هر پاسگاه می‌دانستند که در قبال هر یک از این یگان‌های ناظر یا مافوق، چه وظایفی دارند. تعداد پاسگاه‌های درجۀ دو در سطح کشور، 87 پاسگاه بدین شرح بود: استان تهران: پنج پاسگاه؛ زنجان: چهار پاسگاه؛ مرکزی: پنج پاسگاه؛ آذربایجان شرقی: شش پاسگاه؛ آذربایجان غربی: چهار پاسگاه؛ کردستان: سه پاسگاه؛ کرمانشاهان: چهار پاسگاه؛ گیلان: سه پاسگاه؛ خوزستان: شش پاسگاه؛ فارس: پنج پاسگاه؛ کرمان: سه پاسگاه؛ هرمزگان: یک پاسگاه؛ اصفهان: پنج پاسگاه؛ یزد: چهار پاسگاه؛ چهارمحال بختیاری: دو پاسگاه؛ همدان: سه پاسگاه؛ لرستان: چهار پاسگاه؛ بوشهر: یک پاسگاه؛ سمنان: دو پاسگاه؛ به علت نبود اسناد مربوط به پاسگاه‌های درجه یک، تعداد این پاسگاه‌ها در سال 1364 مشخص نیست.
در همین تاریخ (4/8/1365) پس از تصویب سازمان پاسگاه‌های درجۀ دو پلیس‌راه، سازمان فرماندهی پلیس‌راه ژاندارمری مورد بازنگری و اصلاح قرار گرفت که به طور اختصار به آن اشاره می‌شود:
در این شمای سازمانی مأموریت اصلی پلیس‌راه در سه محور نظارت بر اجرای مقررات راهنمایی و رانندگی و تنظیم عبور و مرور در جاده‌های کشور، نظارت بر اجرای مقررات توزین وزارت راه و ترابری و حفظ حریم راه‌ها تصویر شده است. نکتۀ حایز اهمیت در این جدول سازمان نسبت به جداول گذشته، آن است که برای ستاد فرماندهی پلیس‌راه بیست و پنج درصد تحرک قایل شده است و آن را یک یگان ستادی صرف نمی‌داند. در این جدول سازمانی مانند جداول پیشین برای فرماندهی پلیس‌راه، دو معاون اداری و عملیاتی در نظر گرفته شده است که دستورهای آنها و فرماندهی از طریق رئیس ستاد به دوایر و قسمت‌های زیرمجموعه ابلاغ می‌شد.
بازرسی و اطلاعات نیز زیر نظر شخص فرماندهی پلیس‌راه انجام وظیفه می‌کردند. یک واحد عقیدتی ـ سیاسی نیز در این شمای سازمانی پیش‌بینی شده بود. به جز قسمت‌های مذبور، قرارگاه‌های پلیس‌راه بیست و چهار استان کشور نیز زیر نظر قرارگاه مرکزی پلیس‌راه انجام وظیفه می‌کرد. در این شمای سازمانی جایگاه فرماندهی پلیس‌راه، سرتیپی و جایگاه دو معاون و رئیس ستاد و رؤسای قسمت‌های هفده‌گانۀ آن سرهنگی در نظر گرفته شده بود.
تعداد کل جایگاه‌های شغلی، که برای ستاد فرماندهی پلیس‌راه پیش‌بینی شده بود، 327 جایگاه بود که 42 جایگاه آن به کارکنان وظیفه و بقیۀ آن به کارکنان پایور اختصاص داشت. برای اولین مرتبه تعداد جایگاه‌های شغلی موجود در شمای سازمانی سال 1365 به تعداد جایگاه‌های سازمانی شمای سال 1345 نزدیک شده بود. با این تفاوت که در جدول اخیر تعداد جایگاه‌های سربازی خیلی بیشتر از جدول سال 1345 بود.
در جدول تجهیزات قرارگاه مرکزی پلیس‌راه مطابق معمول علاوه بر اسلحه و تجهیزات مخابراتی و مهندسی، تعداد نوزده خودرو سبک، یک خوردو دو و نیم تنی، یک خودرو سنگین پنج تنی، شانزده مینی‌بوس، نه دستگاه موتورسیکلت و از هر کدام از اقلام خودرویی ذیل یک دستگاه تخصیص یافته بود: بیمارستان سیار، خودروی تعمیرگاه سیار، جرثقیل، آمبولانس، خودروی آتش‌نشانی، کمپرسی، خودروی مکنده فاضلاب. (جدول سازمان پرسنل و تجهیزات پلیس‌راه ژاجا، مصوب 4/8/1365)
همزمان با تصویب جدول سازمان پلیس‌راه، دو جدول سازمان نفرات و تجهیزات پلیس‌راه استان‌های مختلف نیز تدوین، تصویب و ابلاغ شد: یک جدول برای استان‌هایی که دارای بیش از چهار پاسگاه پلیس‌راه و یک جدول برای نواحی ژاندارمری و هنگ‌های مستقلی که بین یک تا سه پاسگاه پلیس‌راه در حوزه آنها وجود داشت. در هر کدام از این دو جدول، پنج مأموریت اصلی برای پاسگاه‌های پلیس‌راه پیش‌بینی شده بود که شامل همان مأموریت‌های مندرج در جدول سازمان پاسگاه‌های پلیس‌راه درجه یک و دو مصوب 1/4/1362 می‌شد.
همکاری با مأموران مبارزه با قاچاق کالا یکی از وظایف جدی پاسگاه‌های پلیس‌راه بود که به خاطر آن در کنار تعدادی از پاسگاه‌های پلیس‌راه، از جمله پاسگاه‌های موجود در ورودی و خروجی شهرها، اتاقک یا چادر مأموران مبارزه با قاچاق مستقر شده بود. در موقع توقف اتوبوس‌ها برای درج ساعت در دفترچۀ راننده، این مأموران نیز به وظایف خود، که بازرسی از اتوبوس‌ها و مسافران بود، عمل می‌کردند.
همراه این جدول سازمان، وظایف تفکیکی و مشخص فرماندهی پلیس‌راه کشور و فرمانده پلیس‌راه استان در قبال پاسگاه‌ها درج شده بود. در جدول سازمان قرارگاه پلیس‌راه استان‌های دارای چهار پاسگاه و بیشتر، بیست و پنج جایگاه شغلی پیش‌بینی شده بود. جایگاه فرمانده، معاون و مسئول بازرسی، سرهنگی، جایگاه رئیس شعبه صدور دفترچه، سرهنگ دومی، جایگاه رئیس مرکز اطلاعات و کنترل راه‌ها و فرماندهان دو تیم کنترل جاده‌ای، سرگردی و بقیه جایگاه‌ها، درجه‌داری بود.
امکانات خودرویی قرارگاه پلیس‌راه چنین استان‌هایی عبارت بودند از: پنج خودرو سبک و یک دستگاه مینی‌بوس، چنین سازمانی شامل چهارده استان به شرح ذیل می‌شد: آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، تهران، مرکزی، زنجان، اصفهان، خوزستان، سیستان و بلوچستان، خراسان، گیلان، مازندران، لرستان، فارس و کرمان. (سازمان پرسنل و تجهیزات پلیس‌راه استان‌های دارای چهار پلیس‌راه و بیشتر، مصوب 4/8/1365)
از طرفی در سازمان ستاد پلیس‌راه استان‌هایی که بین یک تا سه پاسگاه راه داشتند، هجده جایگاه شغلی پیش‌بینی شده بود که، مانند ستاد پلیس‌راه‌های چهار پاسگاه و بیشتر، جایگاه فرمانده، معاون و مسئول بازرسی، سرهنگی، ولی جایگاه رئیس قسمت صدور دفترچه و افسر مسئول در امور پرسنلی و فرماندۀ دو تیم کنترل راه‌ها سرگردی و بقیۀ جایگاه‌ها درجه‌داری بود. در مقایسه بین سازمان‌ قرارگاه پلیس‌راه این دو نوع استان مشاهده می‌شود که در سازمان پلیس‌راه استان‌های دارای یک تا سه پاسگاه پلیس‌راه، مرکز اطلاعات و کنترل راه‌ها پیش‌بینی نشده بود.
این قرارگاه‌ها به تعداد کافی اسلحه، مهمات و تجهیزات داشتند و امکانات خودرویی آنها نیز مانند استان‌های دارای چهار پاسگاه و بیشتر بود. این جدول سازمان خاص قرارگاه پلیس‌راه استان‌های ذیل بود: ایلام،‌ کرمانشاهان، چهارمحال و بختیاری، هرمزگان، سمنان،‌ کردستان، کهگلیویه و بویراحمد، همدان، یزد و بوشهر. (پرسنل و تجهیزات پلیس‌راه ناحیه و هنگ‌های مستقل دارای یک تا سه پاسگاه پلیس‌راه، مصوب 4/8/1365)
پلیس‌راه بعد از ادغام و تشکیل نیروی انتظامی
گرچه مقدمات و تصمیمات ادغام ژاندارمری، شهربانی و کمیته انقلاب اسلامی، به قبل از سال 1370 خورشیدی برمی‌گردد و قانون تشکیل نیروی انتظامی و شرح وظایف آن مصوب 27/4/1369 است، ولی تاریخ رسمی ادغام 12/1/1370 مصادف با روز جمهوری اسلامی اعلام شد. (رفیعی، 1380، صص 40ـ235) با وقوع این ادغام، نیروی انتظامی واحد متشکل از سه سازمان پیش‌گفته، کارکنان پلیس قضایی و تعدادی از کارکنان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تشکیل شد.
گرچه تاریخ تصویب آخرین جدول سازمان پلیس‌راه ژاندارمری به 14/12/1369 برمی‌گردد ولی این جدول مصوب در تاریخ 22/1/1370 به واحدها ابلاغ و در عمل مبنای شکل‌گیری پلیس‌راه نیروی انتظامی گردید. این جدول برای قرارگاه پلیس‌راه‌های نواحی و هنگ‌های مستقل تدوین شده بود و برابر مفاد آن، سازمان پلیس‌راه استان‌های دارای چهار پاسگاه و بیشتر مانند جدول سازمان مصوب 1365 بود و برای استان‌هایی که یک تا سه پاسگاه داشتند، دو جایگاه شغلی اضافه شده بود و به جای 19 جایگاه شغلی سابق، 21 جایگاه شغلی داشتند. مأموریت‌ها و وظایف هر دو نمونه این پاسگاه‌های پلیس‌راه یکی بود.
در شرح وظایف مندرج در این جداول آمده بود که پاسگاه‌های پلیس‌راه در برنامه‌ریزی‌های ترافیکی، علاوه بر بهره‌گیری از رهنمودها و امکانات ستاد پلیس‌راه و آگاهی‌های حرفه‌ای، با ادارات راه و ترابری استان‌ها و ادارات راهنمایی و رانندگی و سایر نهادها و سازمان‌های ذی‌ربط محلی هماهنگی و همکاری داشته باشند.
در آخرین جدول سازمانی، مصوب 14/12/1369، پاسگاه‌های پلیس‌‌راه به درجۀ یک و درجۀ دو تقسیم‌بندی شده بودند. پاسگاه‌های درجه یک 33 نفره، و پاسگاه‌های درجۀ دو، 27 نفره بودند. فرماندهان پاسگاه‌های درجۀ یک، سرهنگی و درجۀ دو، جایگاه سرهنگ دومی داشتند. مأموریت‌ها و شرح وظایف هر دو نمونه پاسگاه‌ مشابه بود. یکی از وظایف مهم پاسگاه‌های پلیس‌راه، ارائه و اجرای طرح‌های سالم‌سازی ترافیک در حوزۀ استحفاظی و ارائه پیشنهادهای مفید و اقدام در جهت بهبود عبور و مرور بود. پاسگاه‌ها در انجام وظایف خود به اصول مثلث ترافیکی یعنی «آموزش،‌ اجرای مقررات و مهندسی ترافیک» توجه داشتند. یکی دیگر از وظایف پلیس‌راه، اعمال نظارت بر امور توزین و پروانه‌های ترافیکی بود که برای اجرای آن برابر دستورالعمل‌های وزارت راه و ترابری عمل می‌کردند.
در آخرین جدول سازمان پلیس‌راه، 34 پاسگاه درجۀ یک پاسگاه شده بود که 27 پاسگاه آن در سال 1370 فعال بود و هفت پاسگاه افتتاح نشده بود. همچنین مسئولان امر در این جدول سازمان تعداد 98 پاسگاه درجۀ دو پاسگاه کرده بودند که 93 پاسگاه آن فعال و پنج پاسگاه در آن سال افتتاح نشده بود. برابر آمار مزبور در سال 1370 تعداد 120 پاسگاه فعال پلیس‌راه بر امور ترافیکی جاده‌های کشور نظارت داشتند و مقررات و قوانین راهنمایی و رانندگی را اعمال می‌کردند.
توزیع پاسگاه‌های فعال در سال 1370 در سطح استان‌های کشور بدین شرح است: یازده پاسگاه، از جمله پاسگاه جدیدالتاسیس حرم حضرت امام خمینی(ره)، در جاده‌های استان تهران؛ سه پاسگاه در قم؛ پنج پاسگاه در زنجان؛ چهار پاسگاه در استان مرکزی؛ نه پاسگاه در آذربایجان شرقی؛ پنج پاسگاه در آذربایجان غربی؛ سه پاسگاه در کردستان؛ سه پاسگاه در کرمانشاهان؛ پنج پاسگاه در گیلان؛ شش پاسگاه در خوزستان؛ هشت پاسگاه در فارس؛ پنج پاسگاه در کرمان؛ سه پاسگاه در هرمزگان؛ پنج پاسگاه در سیستان و بلوچستان؛ ده پاسگاه در خراسان؛ ده پاسگاه در مازندران؛ هفت پاسگاه در اصفهان؛ دو پاسگاه در یزد؛ دو پاسگاه در چهارمحال بختیاری؛ سه پاسگاه در همدان؛ چهار پاسگاه در لرستان؛ سه پاسگاه در بوشهر؛ دو پاسگاه در سمنان؛ یک پاسگاه در ایلام؛ یک پاسگاه در کهگیلویه و بویراحمد. (پنج جلد جداول سازمانی ستاد پلیس‌راه و پلیس‌راه‌های نواحی و هنگ‌های مستقل، مصوب 14/12/1369)
بعد از تصویب قانون ادغام و تشکیل نیروی انتظامی در 12/1/1370، با ادغام پلیس‌راه ژاندارمری سابق و اداره راهنمایی و رانندگی شهربانی سابق، معاونت راهنمایی و رانندگی و امور حمل و نقل تشکیل شد. برابر شرح وظایف تدوین‌شده توسط اداره کل سازمان معاونت طرح و برنامه نیروی انتظامی، مأموریت اصلی این معاونت چنین ترسیم شده است: برنامه‌ریزی و هدایت فعالیت‌های راهنمایی و رانندگی به منظور تأمین نظم عبور و مرور و همچنین اجرای مقررات راهنمایی و رانندگی و حمل و نقل و امور توزین و حفظ حریم راه‌ها در سطح کشور با توجه به مقررات داخلی و بین‌المللی.
برابر تصمیمات جدید معاونت راهنمایی و رانندگی و امور حمل و نقل در ستاد نیروی انتظامی و در سطح کل نواحی انتظامی استان‌های کشور تشکیل شد. این معاونت در ستاد متشکل از «یک مرکز اطلاعات، یک دایرۀ اداری، یک ادارۀ اطلاعات رایانه‌ای» و چهار اداره کل با عنوان‌های «اداره کل امور فنی، اداره کل امور انتظامی راهنمایی و رانندگی، اداره کل امور عمومی و اداره کل امور حمل و نقل و خدمات» بود. هر کدام از این ادارات کل ضمن آن که یک دایره اداری برای انجام امور اداری و داخلی خود داشتند، ‌اداراتی به شرح ذیل در سازمان آنها پاسگاه شده بود:
1) اداره کل امور فنی: این اداره کل دو اداره را زیر پوشش داشت: الف) ادارۀ طرح‌ها و دستورالعمل‌های صدور گواهینامه و شماره‌گذاری که دارای پنج دایرۀ «شماره‌گذاری و تهیۀ و توزیع پلاک،‌ معاینه خودرو، آزمایش رانندگی و صدور گواهینامه، صدور پروانه‌های بین‌المللی و پلاک ترانزیت» بود؛ ب) اداره مهندسی ترافیک، که دارای دو «دایرۀ کارشناسی و مهندسی ترافیک و دایرۀ بررسی و برآورد اقلام و تجهیزات ویژه» بود.
2) اداره کل امور انتظامی راهنمایی و رانندگی: این اداره کل نیز دو اداره را زیر پوشش داشت: الف) ادارۀ طرح‌ها و دستورالعمل‌های انتظامی که سه دایرۀ «ایمنی عابر و رانندۀ خودرو، حفظ حریم راه‌ها و طرح‌های عبور و مرور» را هدایت می‌کرد؛ ب) ادارۀ بررسی تصادفات و امور فرهنگی ترافیک، که دو «دایرۀ آموزش و امور فرهنگی ترافیک و دایرۀ بررسی و تجزیه و تحلیل تصادفات» را اداره می‌نمود.
3) اداره کل امور عمومی: این اداره کل دو اداره را هدایت می‌کرد: الف) ادارۀ تمرکز اطلاعات و مبادلات بین‌المللی ترافیک متشکل از سه «دایرۀ رد خدمات رایانه‌ای،‌ آمار و دایرۀ مبادله اطلاعات و مطالعات مقررات بین‌المللی»؛ ب) ادارۀ طرح تأمین کارکنان متخصص و گسترش خدمات متشکل از سه دایرۀ «آموزش و ارزیابی تخصصی کارکنان راهنمایی و رانندگی، طرح تأمین کارکنان متخصص و طرح‌های گسترش خدمات».
4) اداره کل امور حمل و نقل و خدمات: این اداره کل نیز دو اداره را تحت پوشش داشت: الف) ادارۀ طرح و دستورالعمل‌های حمل مسافر متشکل از سه دایرۀ «طرح سفرهای درون‌شهری و برون‌شهری، طرح مؤسسه‌های خدماتی و ارزشیابی مؤسسه‌های حمل مسافر»؛ ب) اداره طرح‌ها و دستورالعمل‌های حمل کالا متشکل از سه دایرۀ «طرح‌های حمل و نقل داخلی کالا، طرح‌های حمل و نقل بین‌المللی و ارزشیابی مؤسسه‌های حمل بار و طرح توزین و بررسی پروانه‌های ترافیکی».
بدیهی است که کارکنان این چهار اداره کل از نظر تهیۀ دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌های اجرایی و پشتیبانی‌های فنی، حامی همه معاونت‌های راهنمایی و رانندگی و امور حمل و نقل نواحی انتظامی سراسر کشور بودند که براساس اهمیت استان از درجۀ یک تا درجۀ چهار سازماندهی شده بودند. در سازماندهی بعد از ادغام واحدهای اجرایی و صفی راهنمایی و رانندگی با دو نام انجام وظیفه می‌کردند: 1) پاسگاه‌های راهنمایی و رانندگی در امور حمل و نقل درون‌شهری؛ 2) پاسگاه‌های راهنمایی و رانندگی و امور حمل و نقل برون‌شهری.
در این میان پاسگاه‌های راهنمایی و رانندگی برون‌شهری، وظایف پلیس‌راه سابق را انجام می‌دادند. مأموریت اصلی این پاسگاه‌ها عبارت بود از: «برقراری نظم عبور و مرور، اجرای قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی و توزین، حفظ حریم‌ راه‌ها و رسیدگی به تصادفات در حوزۀ استحفاظی.» از طرفی برای این پاسگاه‌ها بیست و پنج وظیفه مشخص شده بود که این وظایف خیلی جامع‌تر از وظایف چهارگانه گذشته بود. گرچه تعدادی از این وظایف به امور داخلی پاسگاه مربوط می‌شد، ولی وظایف جدید نسبت به گذشته صریح‌تر و روشن‌تر و تعریف‌شده‌تر بود.
البته پاسگاه‌های پلیس‌راه در گذشته در عمل تعدادی از این وظایف را انجام می‌دادند؛ هرچند که در شرح وظایفشان به صراحت نیامده بود. مهم‌ترین وظایف پاسگاه‌های جدید راهنمایی و رانندگی برون‌شهری عبارت بودند از: «1) برقراری نظم عبور و مرور و ایجاد سهولت در رفت و آمد وسایل نقلیه و عابران پیاده؛ 2) کسب اطلاع از وضعیت ترافیکی و کیفیت جاده‌ها، خیابان‌ها و دیگر معابر در حوزۀ استحفاظی؛ 3) تعیین و اعلام محل نصب تابلوها، علایم و چراغ‌های راهنمایی و محل و نوع خط‌کشی به مراجع مسئول و ارائه پیشنهادهای لازم در سایر امور مرتبط با مهندسی راه؛ 4) بازدید از تابلوها و علایم راهنمایی و رانندگی منصوبه در جاده‌ها، خیابان‌ها و دیگر معابر حوزۀ استحفاظی و اعلام معایب مشهود به مبادی ذی‌ربط؛ 5) اقدام قانونی علیه رانندگان متخلف از مقررات راهنمایی و رانندگی؛ 6) جلوگیری از تجاوز به حریم راه‌ها و اقدام قانونی علیه متجاوزان و ممانعت از ادامۀ تجاوز به حریم راه‌ها برابر مقررات؛ 7) رسیدگی به تصادفات رانندگی و نظارت و اقدام در بازگشایی جاده‌ها و خیابان‌ها و دیگر معابر؛ 8) اجرای مقررات توزین و اقدام لازم در مورد متخلفان از آن؛ 9) اعلام خسارت وارده به ابنیه دولتی در اثر تصادفات یا نقض مقررات توزین به مبادی ذی‌ربط؛ 10) کنترل تردد اتباع بیگانه در جاده و بررسی مدارک آنها طبق دستورالعمل‌های صادره؛ 11) اجرای مقررات مربوط به حمل کالا و مسافر؛ 12) انعکاس به موقع وقایع و حوادث و وضعیت ترافیکی و جوی جاده‌ها به مبادی ذی‌ربط و ذی‌صلاح؛ 13) ارائه اطلاعات وضعیت جوی و جاده به مراجعان؛ 14) حفظ ارتباط مخابراتی با تیم‌های گشتی و پاسگاه‌های همجوار؛ 15) برقراری تأمین ترافیکی در مواقع اسکورت، برابر دستورالعمل‌های صادره؛ 16) اقدام لازم در مورد جرایم مشهود برابر دستورالعمل‌های صادره؛ 17) تهیه و تنظیم نقشۀ وضعیت راه‌های حوزۀ استحفاظی برای بهره‌برداری و بهبود وضع عبور و مرور.»
یکی دیگر از ویژگی‌های شرح وظایف جدید، همکاری و هماهنگی تعریف‌شدۀ پاسگاه‌های راهنمایی و رانندگی برون‌شهری با سازمان‌های دیگر و سایر واحدهای انتظامی بود که عبارتند از: «1) همکاری با ادارات راه و ترابری در مواقع انسداد راه‌ها و یا اصلاح معابر و خط‌کشی‌ راه‌ها و سایر موارد ضروری برابر دستورالعمل‌های مصوبه؛ 2) همکاری با سایر مأموران انتظامی و سازمان‌های امدادی در مورد تخلیه مجروحان و مصدومان تصادفات در حد امکانات؛ 3) همکاری و هماهنگی با پاسگاه‌های راهنمایی و رانندگی درون‌ و برون‌شهری همجوار؛ 4) همکاری و هماهنگی با پاسگاه‌های انتظامی؛ 5) همکاری و هماهنگی با مأموران کشف جرایم، مبارزه با قاچاق کالا و مواد مخدر، مبارزه با مفاسد اجتماعی و اطلاعات در جهت ایجاد تسهیلات برای انجام مأموریت آنان و همکاری و هماهنگی با پاسگاه‌های انتظامی در مواقع بروز اغتشاشات جهت رفع انسداد راه‌ها.»
گفتنی است بعد از ادغام، با تشکیل معاونت راهنمایی و رانندگی و امور حمل و نقل در ستاد واحدهای انتظامی در استان‌ها، برای مدتی نام «پلیس‌راه» از نظام اداری نیروی انتظامی حذف شده بود و زیر عنوان «پاسگاه‌های راهنمایی و رانندگی و امور حمل و نقل برون‌شهری» فعالیت‌ می‌کرد.
با این وجود واژه «پلیس‌راه» مانند واژه «کلانتری» در فرهنگ گفتاری مردم و حتی خود مأموران نیروی انتظامی از میان نرفت و به حیات خود ادامه داد؛ تا اینکه با تصمیمات مسئولان نیروی انتظامی هر دو واژه بار دیگر احیا شدند و در فرهنگ انتظامی حضور مجدد یافتند.
احیای مجدد پلیس‌راه
به دنبال بروز برخی از مشکلات و نارسایی‌ها در جاده‌های کشور، کاهش ایمنی و افزایش تصادفات مراتب توسط وزیر راه وقت به محضر مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله‌ خامنه‌ای گزارش می‌شود و ایشان ساماندهی این امور را به ستاد کل نیروهای مسلح واگذار می‌کنند. بر این اساس از کارشناسان وزارت راه و ترابری، وزارت کشور و نیروی انتظامی دعوت می‌شود تا در زمینۀ چگونگی ارتباطات و نحوۀ همکاری سازمان‌های ذی‌ربط دستورالعملی را تدوین نمایند. پس از کارشناسی‌های فراوان «دستورالعمل هماهنگی و روابط کاری بین نیروی انتظامی و وزارت راه و ترابری در امور حمل و نقل جاده‌ای» با 20 ماده و چهار تبصره تدوین می‌شود و در تاریخ 12/5/1379 به تصویب می‌رسد و با کسب مجوز از مقام معظم رهبری طی شمارۀ 31/5/204/ ط مورخ 3/6/1379 جهت اجرا ابلاغ می‌شود.
در مقدمه این دستورالعمل آمده است که به دنبال بروز مشکلات پیش‌گفته، وزیر راه و ترابری در گزارش به رهبری و فرماندهی کل قوا پیشنهاد نمود بخش حمل و نقل جاده‌ای به صورت «پلیس‌راه» تعریف و فرماندهی این واحد در امور حمل و نقل با هماهنگی و ارتباط مستقیم با وزارت راه و ترابری ایفای وظیفه کند. با این دستورالعمل بار دیگر نام پلیس‌راه احیا شد. حتی در بند «د» مادۀ 3 دستورالعمل،‌ که اختصاص به عبارات اختصاری دستورالعمل دارد، آمده است: «دـ پلیس‌راه به جای فرماندهی پلیس‌راه نیروی انتظامی ج.ا.ا» که مشخص است هدف تدوین‌کنندگان، راه‌اندازی ستادی مستقل برای پلیس‌راه در مرکز نیروی انتظامی بوده است.
براساس مادۀ چهار این دستورالعمل، وظایف نیروی انتظامی در کنترل عبور و مرور جاده‌ای به شرح زیر است: «1) اجرای قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی؛ 2) حفظ حریم راه‌های کشور؛ 3) انجام امور توزین؛ 4) انجام آزمایش‌های رانندگی و صدور پروانه؛ 5) شماره‌گذاری و معاینۀ وسایط نقلیه؛ 6) کنترل و ایجاد تسهیل در عبور و مرور.» اگر نیک بنگریم تمام وظایف مندرج در بندهای 1، 2، 3 و 6 به نوعی همان وظایفی است که برای اولین بار در تاریخ تأسیس پلیس‌راه به آن واگذار شده بود. به علاوه تنظیم‌کنندگان دو وظیفه مندرج در بندهای 4 و 5 به وظایف پیشین اضافه شده بودند.
مادۀ پنج این دستورالعمل مشخص‌کنندۀ وظایف وزارت راه و ترابری و تبعاً ادارات زیرمجموعه آن در سطح استان‌ها است. این وظایف به مسائل ذیل مربوط و محدود می‌شود: تعیین مشخصات فنی و مهندسی راه و تعیین ضابطه و معیارهای فنی، اقتصادی و ایمنی ترابری جاده‌ای؛ تعیین مشخصات وسایل ترابری مجاز در بهره‌برداری از تأسیسات زیربنایی ترابری، تعیین حریم جاده‌ها و تأسیسات زیربنایی ترابری؛ تهیه و تنظیم ضوابط و معیارهای لازم برای احداث، نگهداری و بهره‌برداری از راه‌ها؛ تهیۀ آیین‌نامه‌های مجازات تخلفات ترابری؛ تهیۀ لوایح لازم در زمینه‌های مختلف مربوط به راه‌ و راهداری برای طی مراحل تصویب در نظام قانونگذاری کشور؛ انجام اقدامات لازم برای بازگشایی راه‌های بسته و ایمنی جاده‌‌‌ای و کمک به وسایط نقلیه و افراد حادثه‌‌دیده در حوادث غیر مترقبه.
ماده شش دستورالعمل، که صراحتاً به تشکیل مجدد پلیس‌راه نیروی انتظامی و همکاری با وزارت راه و ترابری اشاره دارد، بیان می‌دارد: «به منظور اجرای تخصصی و تقویت امور راهنمایی و رانندگی و حمل و نقل جاه‌ای، نیروی انتظامی باید به تشکیل پلیس‌راه در استان‌ها و مرکزیت نیرو اقدام نماید، که واحدهای مزبور با هماهنگی وزارت راه و ترابری نسبت به اجرای وظایف مصوب، اقدام خواهند نمود.»
در مادۀ هفت، وزارت راه موظف شده است که سیاست‌ها، طرح‌ها، برنامه‌ها و اولویت‌های مورد نظر در زمینه ایمنی، بهره‌برداری و نگهداری از راه‌های کشور را به معاونت راهنمایی و رانندگی نیروی انتظامی اعلام نماید. در تبصرۀ یک این ماده، معاونت مزبور موظف شده است که ضمن اعمال و اجرای موارد اعلامی، نتیجۀ اقدامات را به وزارت راه گزارش کند. یقیناً مجری خواست‌های وزارت راه در نیروی انتظامی، پلیس‌راه و پاسگاه‌های آن در سراسر کشور است و معاونت راهنمایی و رانندگی حلقۀ واسط بین وزارت راه و پلیس‌راه می‌باشد؛ به عبارتی این معاونت پس از دریافت مقررات از وزارتخانۀ مزبور، آن را به پلیس‌راه اعلام می‌کند و نتیجۀ اقدامات را نیز از پلیس‌راه اخذ و به وزارت راه اعلام می‌نماید.
در تبصرۀ دو این ماده نیز آمده است که وزارت راه در تدوین سیاست‌ها و برنامه‌های خود، نظرات معاونت راهنمایی و رانندگی را در زمینۀ کنترل عبور و مرور جاده‌ای اخذ می‌کند و موارد مورد نظر را قبل از تنظیم بودجۀ هر سال به این معاونت اعلام می‌نماید. بدیهی است نظریات تخصصی در زمینۀ کنترل عبور و مرور جاده‌ای باید از ستاد پلیس‌راه و طبیعتاً از پاسگاه‌های آن جمع‌آوری، تدوین و از طریق معاونت راهنمایی و رانندگی به وزارت راه ارسال شود.
در مادۀ هشت، وزارت راه به عنوان تأمین‌کنندۀ امکانات و تجهیزات کنترل ترافیک معرفی شده است که باید آنها را تهیه کند و در اختیار معاونت راهنمایی و رانندگی قرار دهد. در مادۀ نه، وزارت راه موظف شده است تا برنامه‌های پنج سالۀ خود را برای چگونگی و میزان گسترش شبکه راه‌های کشور به نیروی انتظامی ابلاغ نماید تا مسئولان راهنمایی و رانندگی برای تأمین نیروی مورد نیاز برای نظارت و کنترل جاده‌های اضافه‌شده برنامه‌ریزی کنند.
در مادۀ ده، وزارت راه به عنوان کارشناس تشخیص احداث و راه‌اندازی پاسگاه‌های جدید پلیس‌راه تعیین شده است. البته معاونت راهنمایی و رانندگی باید در تنظیم برنامه‌های سالیانه توسعه و گسترش پاسگاه‌های پلیس‌راه دیدگاه‌های وزارت راه را اخذ نماید؛ زیرا تهیه‌کنندۀ دستگاه‌ها و تجهیزات مورد نیاز و متولی تعریض جاده‌ها، آن وزارتخانه است.
در مادۀ یازده، معاونت راهنمایی و رانندگی موظف شده است که آمار و اطلاعات مورد نیاز وزارت راه از قبیل آمار تصادفات جاده‌ها، آمار برخورد با متخلفان، آمار موارد اعمال قانون و مقررات، آمار کنترل ترددها، آمار شمارگذاری خودروهای سنگین و سایر آمارهای مورد نیاز را جمع‌آوری و به طور مرتب به آن وزارتخانه اعلام نماید که یقیناً این آمارها از طریق پاسگاه‌های پلیس‌راه کشور جمع‌آوری می‌شود و توسط ستاد پلیس‌راه در مرکز در اختیار معاونت راهنمایی و رانندگی قرار می‌گیرد.
در مادۀ دوازده، معاونت راهنمایی و رانندگی موظف شده است نسبت به کنترل اسناد و مدارک حمل و نقل، مطابق دستورالعمل‌های وزارت راه اقدام نماید. یقیناً عوامل اجرایی چنین وظیفه‌ای پاسگاه‌های پلیس‌راه است.
مادۀ سیزده، مربوط به بستن و بازگشای جاده‌هاست که پیش‌بینی بروز حوادثی مانند سیل، زلزله، سقوط بهمن، ریزش کوه و سایر حوادث غیر مترقبه به ادارات کل راه استان‌ها و راهداری‌های مسیر جاده‌ها با هماهنگی پلیس‌راه محول شده است. از طرفی تعمیر جاده‌ها، تونل‌ها، پل‌ها و هر آنچه که مربوط به جاده است، توسط اداره کل راه با هماهنگی پلیس‌راه باید صورت گیرد. همچنین انجام عملیات نظامی و انتظامی معمولی مانند گشت‌های نوروزی، اعمال مقررات ویژه در زمان‌ها یا مسیرهایی خاص مانند روز سیزده فروردین، روزهای تعطیل و نظایر آن باید توسط معاونت راهنمایی و رانندگی (پلیس‌راه) با اطلاع ادارات کل راه و ترابری صورت پذیرد.
برابر مادۀ چهارده، اعلام عمومی وضعیت راه‌های کشور در رسانه‌های جمعی به پلیس‌راه محول شده است. در مادۀ پانزده تصریح شده است که در صورت نیاز به نصب علایم راهنمایی و رانندگی در جاده‌ها، موارد توسط معاونت راهنمایی و رانندگی به وزارت راه اعلام می‌شود و براساس چنین درخواستی ادارات راه استان‌ها نسبت به نصب یا تغییر علایم مورد تقاضا اقدام می‌نمایند.
براساس مادۀ شانزده، پلیس‌راه یا ادارات راهنمایی و رانندگی استان‌ها، در صورت مشاهده اشکالات فنی در جاده‌ها مانند نقاط حادثه‌خیز و یا نواقص مرتبط با حمل و نقل جاده‌ای، باید مراتب را با پیشنهادهای اصلاحی به وزارت راه یا ادارات کل راه و ترابری استان‌ها اعلام نمایند.
در ماده هفده، تشکیل «کمیتۀ هماهنگی امور حمل و نقل جاده‌ای» برای سیاست‌گذاری، برقراری روابط وزارت راه، وزارت کشور و پلیس‌راه، هدایت و نظارت بر اجرای مفاد دستور‌العمل با ترکیب اعضای ذیل پیش‌بینی شده است: 1) معاون وزیر و رئیس سازمان حمل و نقل وزارت راه؛ 2) فرماندهی پلیس‌راه نیروی انتظامی؛ 3) معاون طرح و برنامه‌ریزی نیروی انتظامی؛ 4) نماینده معاونت امور راهداری وزارت راه؛ 5) نماینده معاونت امنیتی ـ انتظامی وزارت کشور؛ 6) دعوت از سازمان‌های ذی‌ربط بنا به مورد برای اعزام نماینده.
مادۀ هجده، ترسیم‌کنندۀ روابط نیروی انتظامی با وزارت راه در اجرای وظایفی است که به عهدۀ هر کدام از آنها گذاشته شده است. این روابط عبارتند از: 1) ارتباطات و مکاتبات اداری در زمینۀ بهره‌برداری از راه‌ها، ایمنی حمل و نقل در سطح استان‌ها بین پلیس‌راه استان و سازمان حمل و نقل و پایانه‌های استان به طور مستقیم صورت می‌گیرد؛ 2) ارتباطات و مکاتبات جاری در زمینۀ نگهداری از جاده‌ها و بستر آن در سطح استان‌ها بین پلیس‌راه استان و اداره کل راه و ترابری به طور مستقیم صورت می‌گیرد.
برابر مادۀ نوزده، وزارت راه مجاز است با اعلام قبلی، بر چگونگی اجرای وظایفی مانند توزین، حفظ حریم راه‌ها و اعمال مقررات و سیاست‌های مربوط به حمل و نقل جاده‌ای نظارت نماید و با اعلام قبلی از وضعیت پاسگاه‌های پلیس‌راه و چگونگی فعالیت‌های آنان در زمینه‌های مزبور بازدید کند. در دو تبصرۀ این ماده، به نحوۀ بازدید و نظارت و تعیین حدود آن اشاره شده است که تدوین دستورالعمل آن به نیروی انتظامی محلو نشده که پس از بررسی در کمتیۀ هماهنگی مادۀ هفده به تأیید مشترک فرماندۀ نیروی انتظامی و وزیر راه می‌رسد. در صورت بروز اختلاف در این زمینه، ستاد کل نیروهای مسلح به عنوان حکم تعیین شده است. در تبصرۀ دوم آمده است که نظارت و بازدید مسئولان وزارت راه از پاسگاه‌های پلیس‌راه شامل مأموریت‌های امنیتی و انتظامی نمی‌شود.
مادۀ بیست پیرامون عزل و نصب فرماندهی پلیس‌راه است که برابر ضوابط نیروی انتظامی و از طریق سلسله مراتب فرماندهی صورتی می‌گیرد و چنانچه وزارت راه در این زمینه نظری داشته باشد، می‌تواند آن را به نیروی انتظامی منعکس نماید. (معاونت طرح و برنامه و بودجه ستاد کل نیروهای مسلح: دستورالعمل 31/5/204/ط مورخ 3/6/1379)
پس از صدور «دستورالعمل، هماهنگی و روابط کاری بین ناجا و وزارت راه و ترابری در امور حمل و نقل جاده‌ای» که به مفاد آن اشاره شد، ستاد نیروی انتظامی نیز طی ابلاغیه‌ای در سال 1379 بر تشکیل مجدد پلیس‌راه و تغییر نام پاسگاه‌ها تأکید نمود. در زمینۀ این دستورالعمل و ابلاغیۀ نیرو نکاتی قابل بیان است:
1ـ صدور این دستورالعمل بار دیگر موجب احیای نام «پلیس‌راه» در فرهنگ انتظامی کشور گردید و با وجودی که، از سال 1370 یعنی زمان ادغام تا زمان تدوین این دستورالعمل در سال 1379، این واژه در کلیه اسناد نیروی انتظامی حذف شده بود؛ در چند جای این دستورالعمل به صراحت از واژۀ «پلیس‌راه» نام برده شده است.
2ـ با توجه به اجازۀ مقام معظم رهبری مبنی بر ابلاغ دستورالعمل تهیه‌شده، به نظر می‌رسد که معظم‌له، وزارت راه و ترابری و کارشناسانی که در تدوین دستورالعمل مشارکت داشته‌اند، به ضرورت تشکیل و استقلال سازمانی به نام «پلیس‌راه» در ستاد نیروی انتظامی و فرماندهی انتظامی مراکز استان‌ها برای کنترل عبور و مرور جاده‌ای کشور واقف بوده‌اند و ستاد کل نیروهای مسلح نیز که هماهنگ‌کننده و حکم برای تعیین حدود وظایف هر کدام از ارگان‌های ذی‌ربط در امر راه و راهداری است، بر این ضرورت صحه گذاشته است.
3ـ نقش معاونت راهنمایی و رانندگی در امور راه و راهداری بسیار کم‌رنگ دیده شده و در جاهایی که نامی از آن برده شده است، بیشتر منظور واحدهای اجرایی آن در امور مربوط به جاده‌ها یعنی پاسگاه‌های پلیس‌راه است. در ضمن این معاونت فقط نقش رابط و منعکس‌کنندۀ اقدامات پلیس‌راه به وزارت راه و بالعکس را به عهده دارد و دریافت‌کنندۀ وسایل و تجهیزات کنترل ترافیک از وزارت راه و تحویل‌دهندۀ آن به پلیس‌راه است.
4ـ معاونت راهنمایی و رانندگی نیروی انتظامی در ترکیب کمتیۀ هماهنگی امور حمل و نقل جاده‌ای، که ناظر بر اجرای دستورالعمل پیش‌گفته است، عضویت ندارد و عضو تصمیم‌گیر اصلی در این کمیته، «پلیس‌راه» است.
با توجه به موارد بالا و ضرورت وجود سازمانی به نام پلیس‌راه، که در تمام جاده‌های کشور مقررات عبور و مرور و سایر وظایف محوله را انجام دهد، به نظر می‌رسد اگر این سازمان در حد یک معاونت در سطح نیروی انتظامی مطرح شود، یا به صورت یکی از یگان‌های مستقل، زیر نظر مستقیم فرماندهی نیرو انجام وظیفه نماید و در انجام امور تخصصی راه و راهداری تصمیم گیرد؛ در اجرای مأموریت‌ها و وظایفی که به آن محول شده است، موفق‌تر خواهد بود.
پس از صدور و ابلاغ این دستورالعمل،‌ ادارۀ سازمان معاونت طرح و برنامه نیروی انتظامی نسبت به تهیۀ نمودار سازمانی، شرح وظایف و جدول سازمان پلیس‌راه استان‌ها اقدام نمود. در این زمینه دو جدول برای پلیس‌راه استان‌های درجۀ یک و دو و پلیس‌راه استان‌های درجه سه و چهار طراحی شد.
در این نمودار سازمانی رئیس پلیس‌راه استان به طور مستقیم زیر نظر فرماندهی انتظامی استان انجام وظیفه می‌کند که برای او جانشینی نیز در نظر گرفته شده است. پلیس‌راه استان دارای یک مرکز فرماندهی و کنترل و دو دایرۀ «نظارت بر عملیات جاده‌ای و اداری و پشتیبانی» است. در دایرۀ نظارت بر عملیات جاده‌ای، بخش صدور دفترچۀ کار و بازرسی سرعت و پنج تیم ویژه کنترل جاده‌ای، و در دایرۀ اداری و پشتیبانی دو بخش اداری و پشتیبانی پیش‌بینی شده است. در ضمن پاسگاه‌های پلیس‌راه استان زیر نظر مستقیم رئیس پلیس‌راه استان و جانشین وی انجام وظیفه می‌کنند. تنها تفاوت پلیس‌راه‌های درجۀ یک و دو با درجۀ سه و چهار در درجۀ جایگاه‌های سازمانی و تعداد افراد آنها است. در ضمن برای پلیس‌راه‌های درجۀ سه و چهار، چهار تیم ویژۀ کنترل جاده‌ای پیش‌بینی شده است.
مأموریت اصلی پلیس‌راه استان‌ها «برنامه‌ریزی اجرایی و کنترل اجرای قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی در سطح جاده‌های برون‌شهری و رسیدگی به تصادفات و حوادث رانندگی‌» است که ده وظیفه کلی به شرح زیر برای آنها در نظر گرفته شده است: «1) برنامه‌ریزی اجرایی به منظور اجرای قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی؛ 2) برقراری نظم عبور و مرور و رسیدگی به تصادفات و کنترل تخلفات رانندگی در جاده‌ها؛ 3) جلوگیری از تجاوز به حریم راه‌ها و اقدام قانونی علیه متجاوزان برابر مقررات؛ 4) کنترل وضعیت ترافیکی، کیفیت جاده‌ها و تأمین امنیت ترافیکی حمل و نقل بار و مسافر در معابر برون‌شهری استان؛ 5) اجرای مقررات توزین و اعلام خسارت وارده به ابنیۀ دولتی در اثر تصادف یا نقض مقررات توزین به مبادی ذی‌ربط؛ 6) بررسی و کنترل پروانه‌ها و اجازه‌نامه‌های عبور محمولات ترافیکی در سطح جاده‌های برون‌شهری استان؛ 7) جمع‌آوری آمار و اطلاعات مربوط به تصادفات و تخلفات و حوادث در سطح راه‌های استان و ارائه به پلیس‌راه نیروی انتظامی؛ 8) نظارت بر حسن اجرای وظایف واحدهای پلیس‌راه (پاسگاه‌ها و تیم‌های کنترل ویژه)؛ 9) همکاری و هماهنگی با ادارۀ راه و ترابری استان در خصوص امور مهندسی راه، کنترل ترافیکی و انسداد راه‌ها برابر دستورالعمل‌های ابلاغی؛ 10) همکاری و هماهنگی با واحدهای انتظامی (از جمله واحدهای مبارزه با مواد مخدر، مبارزه با قاچاق کالا، مبارزه با مفاسد اجتماعی و اطلاعات) در مواقع لزوم برابر دستورالعمل‌های ابلاغی.
بدیهی است ارائه فهرست پاسگاه‌های فعال پلیس‌راه در حال حاضر دارای طبقه‌بندی است و بیان آمار این پاسگاه‌ها در گذشته، برای نشان دادن تحولات، رشد و پویایی پلیس‌راه در طول زمان بوده است.
گرچه در مرکز نیز ستادی برای پلیس‌راه در نظر گرفته‌اند، ولی با توجه به گستردگی مأموریت پلیس‌راه در سراسر کشور، ستاد موجود برای این مقصود کافی نیست؛ زیرا از جدول سازمانی نیروی انسانی و تجهیزاتی لازم و از اختیارات قانونی و تصمیم‌گیری مستقل برخوردار نیست و همچنان این مرکز به عنوان قسمتی از زیرمجموعه‌های معاونت راهنمایی و رانندگی در امور حمل و نقل نیروی انتظامی به حساب می‌آید. همان‌گونه که پیش از این آمد، شایسته است که پلیس‌راه به صورت یک معاونت و یا به صورت واحدی مستقل زیر نظر فرماندهی نیرو انجام وظیفه نماید.
آخرین سند مربوط به مقررات راهنمایی و رانندگی،‌ که اجرای بخش عمده‌ای از آن به عهدۀ همه واحدهای پلیس‌راه است، تصویب نامۀ هیئت وزیران در جلسۀ 7/8/1382 در مورد اعلام جدول میزان جریمۀ تخلفات مختلف راهنمایی و رانندگی است که طی شماره 45728/ت 27283 هـ مورخ 14/8/1382 ابلاغ و از تاریخ 15/9/1382 به اجرا گذاشته شده است. در این جدول برای صدو هفتاد و یک تخلف، جریمه‌هایی پیش‌بینی شده است که این جریمه‌ها به هنگام تخلف در شهرهای بزرگ، شهرهای بالای یک میلیون نفر جمعیت و جاده‌ها یکسان و در سایر شهرها به نسبت کمتر است.
از جمله تحولات جدید در انجام وظایف پلیس‌راه این است که برابر ابلاغیۀ صادره از پلیس‌راه نیروی انتظامی،‌ رانندگان اتوبوس‌ها و مینی‌بوس‌های مسافربری بین شهری از درج ساعت در پاسگاه‌های پلیس‌راه معاف شده‌اند. هرچند که گروهی از کارشناسان به این تصمیم اعتقاد دارند و گاه آن را تصمیم به جا و مفیدی نمی‌دانند ولی چنین اقدامی موجب شده است: اولاً، بخشی از وظایف دست و پاگیر پاسگاه‌های پلیس‌راه حذف شود؛ ثانیاً، مسافران و رانندگان، خصوصاً در مناطق گرمسیر، از توقف و معطلی در جلو پاسگاه‌ها راحت شده‌اند؛ ثالثاً، شرکت‌های مسافربری در مبدأ، ساعت حرکت، و در مقصد، ساعت ورود رانندگان را کنترل و در دفاتری ثبت می‌کنند و تخلفی از این بابت صورت نمی‌گیرد. در حال حاضر مأموران پاسگاه‌های پلیس‌راه بیشترین سعیشان را به کنترل جاده‌ای معطوف داشته‌اند.
نکته:
مطالب این مقاله عمدتاً از منابع درون‌سازمانی و اسناد و مدارک موجود در ادارۀ سازمان معاونت طرح و برنامه نیروی انتظامی،‌ اطلاعات شفاهی همکاران در قرارگاه پلیس‌راه و تجربیات خدمتی نگارنده تهیه شده است. با توجه به این موضوع بعد از منابع چاپی، به ترتیب قدمت زمانی تدوین، به جداول سازمانی، دستورالعمل‌ها و تصویب نامه‌هایی که از آنها در تهیه مقاله استفاده شده است، اشاره گردد.