عراق؛ بزرگ‌ترین جهش تاریخ نفت جهان

پایگاه بصیرت:محمد آزاد:«چشم‌انداز انرژی جهان» گزارشی است که «آژانس بین‌المللی انرژی» منتشر می‌کند. این گزارش مهم‌ترین مطبوعه «آژانس بین‌المللی انرژی» و مستندترین گزارش انرژی جهان است که آژانس آن را برای اطلاع‌رسانی به «دولت‌ها» و «بازارهای انرژی» منتشر می‌کند و هدف آن بررسی روند کلی بازار انرژی در «میان‌مدت» و «بلندمدت» است. مدیر و مسوول این گزارش دکتر فاتح بیرول، اقتصاددان برجسته ترک است. دکتر فاتح بیرول اقتصاددان ارشد و مدیر بخش «اقتصاد انرژی جهان» در «آژانس بین‌المللی انرژی» است. وی بنیانگذار و رییس «شورای تجارت انرژی» از زیرمجموعه‌های آژانس نیز هست که هدف آن ایجاد پلی مستحکم میان «صنعت انرژی» و «سیاستگذاران» است؛ به بیان دیگر پلی میان اقتصاد و سیاست. مجله «فوربس» دکتر بیرول را «یکی از اثرگذارترین افراد در صحنه انرژی جهان» معرفی کرده است.آخرین گزارش منتشر شده در مجموعه «چشم‌انداز انرژی جهان»، «چشم‌انداز انرژی عراق» نام دارد و صنعت نفت عراق در آن به تفصیل بررسی شده است. این گزارش که در 142 صفحه منتشر شد، نگاهی همه‌جانبه به بخش انرژی عراق دارد و با همکاری آژانس و «مدیران ارشد انرژی عراق» تهیه شده است. از جمله همکاران عراقی این گزارش که در ابتدا از او تقدیر ویژه شده «دکتر شهرستانی» وزیر نفت پیشین عراق و معاون کنونی نخست‌وزیری در امور انرژی است. آقای شهرستانی از چهره‌های بسیار مهم و پرنفوذ نفت عراق است: شیعه، زاده کربلا در خانواده‌ای شناخته‌شده، تحصیلکرده انگلیس، کانادا و روسیه. آقای شهرستانی را «معمار نفت عراق» می‌خوانند. کنفرانس و کارگروه نهایی این گزارش در ترکیه برگزار شد؛ دولت ترکیه در تهیه این گزارش با آژانس همکاری گسترده داشته است. جز این، در آماده‌سازی این گزارش از مقام‌های ارشد بریتیش پترولیوم و پتروچاینا و ‌ای‌ان‌آی گرفته تا مقام‌های رسمی دولت فدرال و اقلیم کردستان و نمایندگانی از بریتانیا و چند کشور دیگر شرکت داشته‌اند.خلاصه‌ای از نکات مرکزی این گزارش در این مطلب گنجانده شده است.
خلاصه‌ای از نکات اصلی گزارش
در ابتدای گزارش، مدیریت آژانس خلاصه‌ای از سناریوهای پیش روی نفت عراق را فهرست کرده است. به طور کلی در این گزارش یک «سناریوی اصلی» تعریف شده که حالت واقع‌بینانه توسعه صنعت نفت عراق است. علاوه بر این به دو سناریوی دیگر نیز اشاره شده است. یکی آنکه رشد تولیدی عراق از سناریوی اصلی فراتر رود و دیگر آنکه رشد سناریوی اصلی با تاخیر صورت گیرد. خلاصه‌ای از نکات اصلی گزارش به این شرح است:
بخش انرژی عراق کلید کامیابی آینده کشور است و می‌تواند سهمی عمده در ثبات و امنیت انرژی کل جهان داشته باشد. هر مانعی در موفقیت بخش انرژی عراق نه‌تنها کشور را در معرض خطر بی‌ثباتی می‌گذارد بلکه امنیت انرژی کل جهان را بر هم می‌زند.
سناریوی اصلی پیش رو برای نفت عراق حاکی از دوبرابر شدن تولید نفت آن تا 2020 است؛ یعنی 1/6 میلیون بشکه در روز. در سال 2035 این رقم به 3/8 میلیون بشکه در روز خواهد رسید. اگر عراق تا سال 2035 به این مرحله از رشد برسد دنیا شاهد «بزرگ‌ترین رشد پایدار در تاریخ صنعت نفت جهان خواهد بود.»عراق تا سال 2035، پنج تریلیون‌دلار از درآمدهای نفتی عایدی دارد؛ یعنی متوسط سالانه 200‌میلیارددلار.اگر تولید نفت عراق مطابق سناریوی اصلی پیش رود تا سال 2035 عراق را به بزرگ‌ترین مشارکت‌کننده در افزایش عرضه نفت بدل خواهد کرد. افزایش عرضه از سوی عراق، این کشور را به مهم‌ترین عرضه‌کننده نفت به اقتصادهای رو به رشد آسیایی تبدیل خواهد کرد؛ از جمله مهم‌ترین این اقتصادها اقتصاد چین است.گاز طبیعی در آینده عراق نقشی به مراتب بیشتر از امروز خواهد داشت و سلطه نفت را بر مصرف داخلی انرژی از میان خواهد برد.عراق تا سال 2035 مجموعا به 350‌میلیارددلار سرمایه‌گذاری در صنعت نفت خود نیاز خواهد داشت؛ یعنی کمی بیش از 10درصد درآمدهای نفتی خود.تاخیر در اجرای سناریوی اصلی می‌تواند موجب هدر رفتن سه‌تریلیون دلار ثروت ملی عراق شود و برای بازار جهانی نفت دشواری‌های جدی ایجاد کند.منابع انرژی عراق ابزاری است برای احیای اقتصاد این کشور و تبدیل آن به بازیگری عمده در مناسبات جهانی؛ نقشی متناسب با پتانسیل‌های نهفته عراق و غنای منابع طبیعی آن.
صنعت انرژی در عراق
این گزارش در فصل اول به بررسی کلی صنعت نفت عراق می‌پردازد. خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکات آن به این شرح است:
موفقیت عراق وابسته به بخش انرژی این کشور است. بنا بر آمار، ذخایر نفت عراق پنجمین ذخیره نفتی بزرگ دنیا‌ست و مناطق اکتشاف نشده نیز بسیار دارد. عراق سال‌ها تحت فشار جنگ و تحریم بوده است و زیرساخت‌های نفتی آن آسیب بسیار دیده‌اند. با این همه تولید نفت کشور در میانه سال 2012 به سه میلیون بشکه در روز رسید. از این میزان 4/2 میلیون بشکه صادر می‌شود و مابقی مصرف داخلی است.
نقش نفت در اقتصاد عراق
هم‌اکنون نیز انرژی سنگ بنای اقتصاد عراق است. در سال 2011، 95درصد درآمد دولت از صادرات نفت به دست آمده؛ رقمی معادل 70درصد کل تولید ناخالص ملی کشور. عراق اکنون با تولید سه میلیون بشکه نفت در روز سومین تولیدکننده بزرگ نفت جهان است. بنا به گزارش این آمار حتی در مقایسه با دیگر کشورهای نفت‌خیز منطقه بسیار بالا‌ست.درآمد نفتی عراق اکنون هدفی مشخص دارد، یعنی تکمیل پروژه‌های عمرانی پایه‌ای، نظیر تولید برق و آب آشامیدنی. بنا بر گزارش، این هدف در آینده نه‌چندان دور تغییر خواهد کرد و به متنوع کردن قسمت‌های مختلف اقتصادی تبدیل خواهد شد. پول نفت عراق در آینده‌ای نزدیک باید صرف ساختن زیرساخت‌های اقتصادی و فرا رفتن از اقتصاد تک‌محصولی شود. نتیجتا یکی از اهداف پیش روی نفت عراق جز افزایش تولید، سرمایه‌گذاری هدفمند درآمد آن است.
نگاهی اجمالی به تاریخ تولید نفت در عراق
تولید و صادرات نفت عراق تاکنون از توان بالقوه این کشور پایین‌تر بوده است. در سال‌های نخست اکتشاف و استخراج نفت در عراق تمامی تصمیم‌ها و انتخاب‌ها در انحصار «شرکت نفت عراق» بود. این شرکت تماما در اختیار شرکت‌های خارجی بود و حق اکتشاف نفت در سراسر کشور در انحصار آن قرار داشت. پس از انقلاب سال 1958 عراق نقش این شرکت کمتر و کمتر شد. پس از انقلاب، تصمیم عراقی‌ها بر آن شد که کنترل منابع ملی را خود به دست گیرند اما این فرآیند کمی به درازا کشید و تا سال 1970 به مرحله عمل نرسید. در سال 1964 «شرکت نفت عراق» به «شرکت ملی نفت عراق» تغییر نام داد. همچنین کشور رو به متخصصان و دانش داخلی آورد و قراردادهای خود با شرکت‌های خارجی را تبدیل به قراردادهای پیمانکارانه کرد. فرآیند ملی‌سازی صنعت نفت رشدی آهسته داشت. در میانه دهه 1960، تولید نفت عراق روزانه 3/1 میلیون بشکه بود و با تولید 2/2 میلیون بشکه‌ای نفت عربستان سعودی چندان فاصله نداشت. در سال 1973 تولید عراق تنها دو میلیون بشکه در روز بود، در حالی که عربستان سعودی تولید خود را به هشت میلیون در روز رسانده بود.
دهه 70 برای عراق خالی از موفقیت هم نبود. نقشه راهی که عراق برای توسعه صنعت نفت طراحی کرده بود در حالت واقع‌بینانه تا سال 1983 تولید نفت آن را به 5/5 میلیون بشکه در روز می‌رساند. اما این هدف هیچ‌گاه عملی نشد؛ به یک دلیل؛ آغاز جنگ هشت ساله با ایران.برنامه بعدی نفت عراق رسیدن به سقف شش میلیون بشکه در روز تا اواسط دهه 90 نیز بی‌حاصل ماند. این بار به دلیل آغاز جنگ خلیج.چنانچه در نمودار به‌خوبی آشکار است رشته پیشرفت صنعت نفت سه بار قطع شده است و هر سه بار نیز علت آن درگیر شدن در جنگ بوده: نخست جنگ با ایران از 1980 تا 1988 و دوبار با نیروهای «ائتلاف» به رهبری آمریکا. یکی در سال 1991 و دیگری در سال 2003 که به سقوط صدام و تغییر نظام انجامید.
نکته جالب این نمودار که در گزارش اشاره‌ای به آن نشده است، رشد مداوم تولید نفت عراق از ابتدای اجرایی شدن تحریم‌های جامع بین‌المللی در سال 1996 است. چنان‌که در نمودار می‌توان مشاهده کرد تولید نفت عراق کمی پس از آغاز تحریم‌ها روندی صعودی دارد. با شروع برنامه نفت در برابر غذای سازمان ملل نیز روند تولید همچنان صعودی است آن هم با شیب بیشتر. تازه کمی قبل از وقوع جنگ دوم خلیج که به سرنگونی رژیم بعث منتهی شد، سیر نزولی تولید نفت عراق آغاز می‌شود و با وقوع جنگ سیر نزولی ادامه دارد.
برق و گاز طبیعی
نفت در عراق تامین‌کننده 80درصد از انرژی مصرفی داخل کشور است. این رقم برای بقیه خاورمیانه 50درصد است. گرچه استفاده از گاز طبیعی به جای سوخت‌های مایع مزایای فراوان دارد اما 60درصد گاز طبیعی عراق در سال 2011 به دلیل کمبود ظرفیت ژنراتورها برای فرآوری و مصرفی‌کردن آن از میان رفته است. به‌طور‌کلی یکی از معضلات عمده انرژی عراق مصرف داخلی کشور است. از آنجا که زیرساخت‌های تولید برق در عراق به مدت طولانی آسیب‌دیده و تحلیل رفته است، ناچارا عراق برای تولید انرژی از منابع سوختی استفاده می‌کند. در طرح توسعه انرژی عراق یکی از نکات اساسی تامین انرژی از منابعی غیر از نفت است. به همین منظور عراق در نظر دارد استفاده از گاز طبیعی را بیشتر و بیشتر کند. منابع گاز طبیعی عراق سیزدهمین ذخیره گاز طبیعی بزرگ جهان است. با این حال همین منابع نیز به دلیل ضعف در فناوری و مشکلات زیرساخت‌ها بلااستفاده مانده است. نتیجتا عراق حداقل در کوتاه‌مدت از واردات گاز بی‌نیاز نخواهد بود. بازار عراق، خصوصا اکنون که کشور در حالت ثبات نسبی است و تولید نفت آن نیز رو به افزایش دارد (یعنی قدرت خرید آن بالنسبه در حالت ثبات است) برای کشورهای گازی بازاری جذاب است.
قراردادها
عراق برای سرمایه‌گذاری در قسمت انرژی آرزوهایی بلندپروازانه در سر دارد و در این راه از حمایت فزاینده شرکت‌های انرژی بین‌المللی برخوردار است. در پنج سال گذشته تولید و صادرات نفت در عراق 40درصد افزایش داشته است. پس از حمله آمریکا به عراق و سقوط رژیم صدام شرکت‌های بین‌المللی راه ورود به عراق را هموارتر دیدند.
اما در ابتدا بی‌ثباتی پس از جنگ و درگیری‌های سیاسی شرکت‌های بزرگ را فراری می‌داد. به علاوه شدت‌گرفتن احساسات ملی‌گرایانه موجب سختگیری در عقد قراردادهای خارجی خصوصا با شرکت‌های بزرگ آمریکایی و اروپایی بود. اما رفته‌رفته راه برای ورود شرکت‌های بزرگ به نفت عراق باز شد. اما این راه هنوز نیز هموار نیست. درگیری‌های سیاسی بر سر نفت، میان دو حوزه بزرگ نفتی کشور، یعنی حوزه شمال که قسمت عمده آن در سرزمین‌های کردنشین قرار دارد و حوزه جنوب که در کنترل مستقیم دولت مرکزی است، مانعی است بر سر راه ورود فناوری و سرمایه‌های بزرگ جهانی. با این حال وضعیت سرمایه‌گذاری و پیشرفت در حوزه نفت نسبت به ابتدای حمله آمریکا بسیار بهتر شده است.شرق