دکتر ابوذر ابراهیمی ترکمان / رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در روسیه
فنآوری در شوروی و روسیه
یکی از موضوعات مهم در مقایسه اتحاد جماهیر شوروی با فدراسیون روسیه کنونی، وضعیت فن آوری و تکنولوژی در این دو دوره تاریخی است.در هنگام وقوع انقلاب اکتبر روسیه، که به شکل گیری نظام شوروی سوسیالیستی منجر شد، امپراتوری روسیه، در حالی که اروپای غربی مراحل رشد و گسترش فن آوری و پیشرفتهای صنعتی را پشت سر گذاشته بود، اندک اندک از جامعهای دهقانی، از نظر صنعتی توسعه نیافته و از نظر فن آوری عقب مانده، در حال گذار به جامعهای صنعتی بود.گذاری که ساختار بوروکراتیک نظام تزاری همراه با اشرافی گری رخنه یافته در عمق آن، اجازه تحقق همراه با توفیق این گذار را نمیداد و از این روست که به باور بسیای از محققان و جامعه شناسانی که به پژوهش در باره انقلاب اکتبر روسیه پرداخته اند، تغییر نظام تزاری، ضرورتی تاریخی برای جامعه سالهای آغازین قرن بیستم بود. تغییری که البته الزاما به معنای درست بودن جایگزینی نظام کمونیستی شوروی نبود.
مورخان دوران تزاری، وضعیت فن آوری و پیشرفت صنعتی در دوران این امپراتوری را اسف بار و با فاصلهای بسیار از وضعیت جاری در کشورهای صنعتی اروپای غربی میدانند. از این روست که پس از استقرار حاکمیت شوراها در این قلمرو پهناور و به ویژه در دوران حکومت استالین، اهتمام بسیاری مصروف جبران این عقب ماندگی میشود. برای استالین پذیرفته نبود که اتحاد جماهیر شوروی که داعیه طرحی نو برای اداره جهان دارد و با ایدئولوژیای جهانی، خود را حامل تراز نوینی از انسان میخواند، به نحوی محسوس و تحقیر آمیز از رقیب اصلی، جهان سرمایه داری، در عرصه فن آوری و صنعت عقب مانده باشد.
از این روست که طرح ارتقاء سطح دانش فنی و صنعتی شوروی در اولویت قرار میگیرد و دامنه وسیعی از حوزههای فن آوری را شامل میگردد. در این مسیر، انتقال تکنولوژی از اروپای غربی و ایالات متحده، با بهره گیری از انواع و اقسام شی��هها در دستور کار قرار گرفته و حتی در ساختار جاسوسی اتحاد شوروی، جاسوسی فنی و تکنولوژیک، جایی در خورتوجه مییابد. پیشرفت خارق العاده اتحاد شوروی در دستیابی به برخی فن آوریها، از جمله فن آوری هسته ای، مدیون این بخش از تشکیلات امنیتی / جاسوسی اتحاد شوروی است.
در دیگر عرصههای فنآوری نیز سیاست عملگرا، قاطع و بلندپروازانه استالین، بازخورد مناسب مییابد و در اواسط قرن بیستم میلادی، با قاطعیت میتوان مدعی شد که کمتر زمینهای از تکنولوژی باقی مانده است که در آن روسها، قلههای ترقی و پیشرفت را فتح نکرده باشند. ابتناء این رویکرد به دانش و توان بومی و در عین حال غفلت نکردن از پیشرفتهای دیگران، که غالبا به سبب ساختار بسته اتحاد جماهیر شوروی، در قالب جاسوسیهای علمی/صنعتی صورت میپذیرفت، دو عامل اصلی این توفیق چشمگیر اتحاد جماهیر شوروی در پیشرفت خارق العاده صنعتی خود است.
وضعیت در دوران پس از فروپاشی، با رخت بر بستن انگیزههای ایدئولوژیک از سویی و مصائب اقتصادی سالیان اولیه بعد از فروپاشی از سوی دیگر، تغییر یافت. این امر که به ویژه با دوران اوج گرفتن فن اوریهای نوینی چونای تی و صنعت غول پیکر رایانه و ارتباطات همراه شد، به پیدایش فاصلهای محسوس بین فدراسیون روسیه و دنیای پیشرفته اروپای غربی، حداقل در پارهای زمینهها منجر گردید.
بر این امر گسترش روح مصرف گرایی و نفوذ فرهنگ غربی را باید افزود که به پدیدهای جدی و تهدیدکننده ارزشهای ملی روسها مبدل شده و موجبات نگرانی جریانهای هویت طلب روس را فراهم ساخته است.
علی رغم همه اینها، روسیه کنونی در برخی عرصههای فن آوری، همچنان پیشتازی خود را در سطح جهان تداوم بخشیده و به مرجعی قابل توجه در عرصه پهناور فن آوری مبدل شده است. از جمله این فن آوریها میتوان فن آوری و صنعت نانو، فناوریهای زیستی، بیوتکنولوژی، برخی فن آوریهای نفت و گاز و فن آوریهای نظامی را نام برد که با بهرهبرداری از داشتههای دوران شوروی در این عرصهها، سطحی قابل توجه را در بازار مکاره صنعت و تکنولوژی در جهان امروز به خود اختصاص دادهاند.
اگر در دوران اتحاد شوروی، اقتضائات ایدئولوژیک، ساختار تکنولوژیک کشور را به سمت خودکفایی و استقلال از دیگر کشورهای دارای فن آوری پیشرفته، که عمدتا در اردوگاه رقیب یا دشمن بودند، سوق میداد، رخت بربستن انگیزههای ایدئولوژیک و عدم وجود داعیه خودکفایی و استقلال، حداقل در آن حد و اندازه، وضعیت را در فدراسیون روسیه به گونهای دیگر ساخته است و از این منظر، وضعیت حاکم در فضای تکنولوژیک و صنعت در روسیه، اساسا متفاوت با آن چیزی است که در دروان شوروی، روسها را به بالاترین قلههای صنعت و تکنولوژی رساند.نکته مهمی که نباید از آن غافل بود این است که روسها در دوره حاکمیت اتحاد جماهیر شوروی با پی ریزی دیوارهای آهنین راه نفوذ دیگران به شوروی را بسته بودند وبه همین دلیل رو به خلق تکنولوژیهای بومی آوردند. اما هیچگاه درهای ارتباطات جهانی به روی روسها بسته نبود به همین دلیل روسها علاوه بر بهره گیری از فنآوریهای شناخته شده در جهان، فنآوریهای بومی خود را نیز حفظ کردند. بنا بر این هنوز نیز توان تولید علم در روسیه توان بالایی است اگر چه هنوز هم در چرخه تبدیل دانش به بازار با مشکلات زیادی روبروهستند.
اندکی پس از فروپاشی، بسیاری از کشورهای غربی کوشیدند تا دانشمندان روس را به استخدام خود درآورند که البته به دلیل نیاز مفرط دانشمندان روس،موفق نیز شدند وهمین توفیق غرب در آن زمان سبب شد که روسها با گذشت دو دهه از آن روزگار هنوز نیز از این توفیق غرب به عنوان خسارت روسیه یاد کنند. ادامه دارد...