چين؛ از انتظارات محقق نشده تا پدرخواندگي شانگهاي

دكتر سيدنعمت‌الله عبدالرحيم‌زاده

«سازمان همكاري شانگهاي» در سال 2001 توسط رهبران چين، روسيه، قزاقستان، قرقيزستان، تاجيكستان و ازبكستان تشكيل شد. اين سازمان در واقع تركيب جديد «سازمان شانگهاي 5» است كه در سال 1996 تأسيس شده بود ولي نام آن پس از عضويت ازبكستان به سازمان همكاري شانگهاي تغيير يافت. علاوه بر اين اعضاي اصلي، ابتدا مغولستان در سال 2004 و يك سال بعد ايران، پاكستان و هند به عنوان عضو ناظر به سازمان ملحق شدند. همچنين اين سازمان با دو كشور سريلانكا و بلاروس طرف گفت‌وگو مي‌باشد.

با اين اوصاف، كشورهاي عضو و ناظر سازمان همكاري شانگهاي روي هم نه تنها بزرگ‌ترين توان اقتصادي و نظامي و هسته‌اي جهان را دارا هستند، بلكه بيشترين توليدكننده و مصرف‌كننده انرژي در جهان نيز مي‌باشند. اساسنامه سازمان بر شفافيت عملكرد و بي‌طرفي نظامي اين سازمان تأكيد مي‌كند ولي به رغم اين موضوع، شكي نيست كه سازمان همكاري شانگهاي نقش موازنه‌دهنده‌اي در صحنه بين‌المللي خصوصاً در مقابل «پيمان ناتو» ايفا مي‌نمايد. براي مثال ايالات متحده آمريكا درخواستي براي عضويت به عنوان ناظر به سازمان همكاري شانگهاي ارائه كرده بود. اما اين درخواست در سال 2005 از طرف سازمان رد شد. در اينجا ما قصد داريم كه به نقش چين در اين سازمان بپردازيم.

چين به عنوان يكي از بنيانگذاران و مبتكران سازمان همكاري شانگهاي، نقش شاخصي در تأسيس و توسعه بعدي آن ايفا كرده است. در ابتدا در بازنگري اساسنامه و تشكيل سازمان همكاري شانگهاي روشن شد كه چين استراتژي بزرگ و نفوذ كافي براي هدايت سازمان همكاري شانگهاي در شرايط فعلي و آينده نداشت و هنوز ندارد. در عوض، انتظارات چين از سازمان و ظرفيت اين كشور براي تحت تأثير قرار دادن توسعه سازمان با عناصر در حال تغيير در طي زمان ظاهر شد.
به قول يكي از محققان چيني، مشاركت چين در اين سازمان براساس اين گفته مشهور دنگ شيائوپنگ باقي ماند «عبور از رودخانه با لمس تمام سنگ‌هاي پيش روي» در ابتدا چين سازمان همكاري شانگهاي را به چندين دليل مكانيزم مفيدي تشخيص داد. اول: انتظار داشت تا سازمان براي تحكيم دستاوردهاي «شانگهاي 5» براي حل اختلافات مرزي و ابزارهاي اعتمادسازي امنيتي در طول مرز بين چين و همسايگانش در سازمان همكاري شانگهاي كمك نمايد.

دوم، چين انتظار داشت كه سازمان همكاري شانگهاي حل و فصل مسائل مرزي باقيمانده نظير جزاير مورد اختلاف آمور و رودخانه‌هاي آرگون با روسيه را تسهيل كند. سوم، چين اميدوار بود كه سازمان همكاري شانگهاي كمك خواهد كرد كه فشارهاي در حال افزايش روي چين را از سوي دولت بوش كاهش دهد كه به خصوص بعد از حادثه برخورد هوايي هانيان اين فشارهاي افزايش يافته بود. سرانجام، چين اميدوار بود كه سازمان بتواند اهداف خودش را بر ديگر زمينه‌هاي همكاري نظير روابط اقتصادي، تلاش مشترك عليه سه نيروي تروريسم، جدايي‌طلبي و بنيادگرايي مذهبي و تبادل فرهنگي گسترش دهد.

ولي انتظارات اين كشور براي گسترش همكاري، در نتيجه بازتاب‌هايي، كاهش يافته بود. براي مثال، پيشرفت زيادي در تلاش‌هاي مشترك عليه سه نيرو (تروريسم، بنيادگرايي و جدايي‌طلبي) انتظار نداشت.

موافقتنامه تلاش مشترك عليه «سه نيرو» كه امضا شد بيشتر به عنوان راهي براي اثبات پشتيباني سياسي براي همديگر در جنگ مورد انتظارشان عليه اين نيروها بود تا گام مشخصي براي عمل جمعي تحت سازمان همكاري شانگهاي. با اين وجود، در حالي كه اعضاي سازمان همكاري شانگهاي در اوايل ژوئن 2001 موافقت كردند تا عليه سه نيرو بجنگند، در پاسخ به چالش 11 سپتامبر 2001 چيز زيادي براي انجام دادن نداشتند و خودشان را از پاسخ سريع قاطع و قانع‌كننده ناتوان يافتند.

با گذشت زمان، اما، انتظارات اوليه چين از سازمان همكاري شانگهاي از بين رفت. اول، بعد از حملات 11 سپتامبر به بعد چين اهميت زياد همكاري در مبارزه عليه «سه نيرو» كه در ابتدا سازمان عليه آن تشكيل شد، پي برد. سپس چين، تلاش زيادي براي بهبود و پيشبرد تجارت و سرمايه‌گذاري در بين اعضاي «سازمان همكاري شانگهاي» انجام داد.

به موازات اينكه روابط اقتصادي گسترده‌تر شد، موضوع انرژي نيز صورت مهمي يافت، چين تلاش كرد تا همكاري در زمينه ايجاد زيرساخت‌ها و همكاري انرژي در بين اعضاي سازمان همكاري شانگهاي گسترده‌تر شود.

اخيرا نيز به موازات اينكه چهره بين‌المللي سازمان افزايش يافته و اهميت زيادي پيدا كرد، چين شروع به بهره‌برداري از اين سازمان به عنوان نمونه‌اي چيني از همكاري چند جانبه كرد. بنابراين با افزايش انتظارات از سازمان، ديدگاه دولت چين نيز در مورد سازمان همكاري شانگهاي تغيير يافته است. زماني چين از تز «روح شانگهاي» حمايت مي‌كرد كه علي‌الظاهر يك مفهوم امنيتي تازه؛ يك مدلي از روابط ميان دولتي و همكاري منطقه‌اي بود كه براساس اصول عدم تعهد، بسته بودن سازمان روي ساير كشورهاي جهان، اعتماد و منافع چند جانبه، اصل برابري، گفت‌وگو، احترام به تفاوت‌هاي تمدني و توسعه چند جانبه استوار بود. در اصل اين ديدگاه همانطور كه اساسنامه سازمان يادآوري مي‌كند كه سازمان همكاري شانگهاي عليه هيچ كشور يا سازمان بين‌المللي هدف‌گذاري نشده است، استوار بود.

ولي اين ديدگاه بيش از پنج سال طول نكشيد و انتظارات چين از سازمان همكاري شانگهاي از اينها فراتر رفت و بسيار بنيادي‌تر و بلندپروازانه بودند. رئيس‌جمهور هو جيانتائو، رهبر چين، در سخنراني خود در اجلاس سران سازمان همكاري شانگهاي در مسكو اعلام كرد كه چين اميدوار است تا سازمان همكاري شانگهاي بتواند در ارتباط با چالش‌هاي پيش رو، توسعه منطقه‌اي، حفظ ثبات منطقه‌اي و ايجاد رفاه عمومي از طريق تعميق و گسترش همكاري چند جانبه و دو جانبه در تمام اشكالش در بين ملت‌هاي عضو سازمان همكاري شانگهاي بهتر عمل كند.

اين در واقع اعلام رويكرد جديد چين در ارتباط با سازمان بود. بالاتر از همه اينها، اخيراً چين كشورهاي عضو را تشويق مي‌كند كه براي ايجاد منطقه هماهنگ براي توسعه پايدار و رفاه مشترك همكاري كنند. بنابراين مي‌بينيم كه ديپلمات‌هاي چيني آشكارا از اين تز حمايت مي‌كنند. در آستانه نشست سران سازمان در آستانه، پايتخت قزاقستان، در سال 2011 معاون وزير خارجه چين، چنگ گوپينگ، در 22 خرداد 1390 اعلام كرد كه چين به توسعه سازمان همكاري شانگهاي در دهه آينده از طريق همكاري اقتصادي و امنيتي كمك خواهد كرد.
وي گفت: «وظيفه مشترك تمام دولت‌هاي عضو است تا با چالش‌هاي جديد مواجه شوند، توسعه اقتصادي را هر چه بيشتر به پيش ببرند و استانداردهاي زندگي مردم را بهبود ببخشند.» وي افزود اعضاي سازمان همكاري شانگهاي يكديگر را از نظر اقتصادي پوشش مي‌دهند و چين استفاده كاملي از موقعيت جغرافيايي‌اش براي همكاري با ديگر دولت‌هاي عضو در اين منطقه كه شامل انرژي و حمل و نقل مي‌باشد انجام مي‌دهد.

بنابراين مي‌بينيم كه انتظارات چين تا چه حد از انتظارات اوليه اين كشور فاصله دارد. ديگر سازمان همكاري شانگهاي براي چين ابزاري براي حل و فصل اختلافات مرزي و معذالك نيست.

افزايش انتظارات از سازمان ملازم بود با افزايش تعهدات سياسي روي بخشي از دولت چين در سازمان همكاري شانگهاي. با گذشت زمان، دولت چين اهميت فزاينده اين سازمان را درك كرد. براي دولت چين، در حال حاضر سازمان همكاري شانگهاي فقط يك منبع براي امنيت در يك جهان آكنده از عدم اطمينان و تهديد نيست، بلكه بيشتر فرصتي براي گسترش بازارهايش، تنوع بخشي براي تامين‌كنندگان انرژي، اثبات طبيعت خيرخواهانه خيزش چين به جهانيان و طرفداري از نوع جديد همكاري چند جانبه است.

در نتيجه، چين ميزان زيادي وقت و منابع براي موفقيت سازمان همكاري شانگهاي صرف كرده است. علاوه بر اينها، چين قول داده كه چيزي حدود يك ميليارد دلار به كشورهاي آسياي مركزي سازمان وام دهد. بنابراين مي‌بينيم كه با رشد اقتصادي چين، ميزان منابعي كه چين مي‌تواند براي تسهيل درخواست‌ها و انتظارات خود از سازمان داشته باشد، گسترش يافته است. با داشتن ذخاير ارزي زياد، بازار در حال گسترش سريع و بسيار بزرگ و نفوذ سياسي بين‌المللي فزاينده، چين ظرفيت فزاينده‌اي براي كمك به ديگر اعضاي سازمان همكاري شانگهاي دارد. بنابراين علاوه بر تعهد چين به تامين سالانه يك ميليارد دلار وام كه قبلاً متقبل شده بود، چين همچنين شركت‌هاي خود را تشويق مي‌كند تا عمليات خودشان را در اين منطقه گسترش دهند.

علاوه بر تأثير اقتصاد پررونق چين طي سال‌هاي اخير، مهارت ديپلماتيك چين، به خصوص دانش و مهارت چين براي مديريت همكاري‌هاي چند جانبه، بهبود يافته است. اين امر خصوصا در طي چند سال گذشته آشكار شده است كه نسل جديدي از ديپلمات‌هاي چينی هم با تسلط خوب به زبان‌هاي خارجي و هم دانش فراوان از امور بين‌المللي ظهور كرده‌اند كه اكنون نقش مهمي در هدايت ديپلماسي چين ايفا مي‌كنند. به عنوان بخشي از نتايج تلاش‌هاي آنها، تصوير بين‌المللي چين و نفوذ اين كشور به طور مشخصي افزايش يافته است.

بنابراين مي‌بينيم كه از بدو تأسيس سازمان همكاري شانگهاي تا به حال به مرور زمان، همزمان با گسترش اقتصاد چين و مهارت ديپلماتيك اين كشور، انتظارات از سازمان همكاري شانگهاي نيز بالاتر رفته است و چين در حال حاضر همكاري چند جانبه نزديك‌تر اعضاي شانگهاي در مورد طيفي از مسائل گوناگون را خواستار است و همچنين طرفدار گسترش اين سازمان و پذيرش برخي از اعضاي ناظر اين سازمان از جمله ايران مي‌باشد.