منبرهای سایبری طلاب در عرصه جهانی (بخش اول)

وبلاگ
وبلاگ(weblog) ترکیبی از دو واژه لاتین web و log است. واژه Web به این معناست:
در علوم رایانه: سیستمی در اینترنت که به شما اجازه یافتن و استفاده از اطلاعاتی را می‌دهد که در رایانه‌های سراسر جهان وجود دارد. در زیست‌شناسی: یک شبکه از تارهای نازکی که توسط عنکبوت برای گرفتن حشرات ساخته شده است؛ مجموعه مرتبط محصور از چیزهایی که می‌توانند خیلی پیچیده باشند؛ تکه‌ای از پوستی که به پنجه اردک یا دیگر پرندگان متصل است که به آنها کمک می‌کند به خوبی شنا کنند. این لغت در زبان انگلیسی قدیم ریشه دارد. (Longman)
Log را نیز چنین معنا می‌کنند: «قطعه‌ای ضخیم از چوب بریده شده درخت؛ یادداشت رسمی یا ثبت نوشتاری از برخی چیزها به ویژه سفر در کشتی یا هواپیما. این لغت احتمالاً در زبان اسکاندیناوی ریشه دارد». (Longman)
از تعاریف بالا مشخص است که وبلاگ، از «وب» به معنای اینترنت و «لاگ» به معنای ثبت رویداد تشکیل شده است و از این‌رو، می‌توان معنای لغوی آن را ثبت یادداشت اینترنتی دانست.
واژه «وبلاگ» را جورن بارگر در 17 دسامبر 1997 ابداع کرد. واژه «وبلاگ» گاهی به صورت «بلاگ» نیز به کار می‌رود که اولین بار این واژه را پیتر مرهولز به کار برد. او واژه weblog را مزاح‌گونه به عبارت We blog تبدیل کرد و از آن پس واژه بلاگ را دیگران هم استفاده کردند. واژه بلاگ، هم اکنون به صورت فعل و اسم در زبان انگلیسی کاربرد دارد.
برابر نهاد فارسی واژه وبلاگ، «وب‌نوشت» است که با تصویب فرهنگستان زبان و ادب فارسی به جای واژه وبلاگ در انگلیسی قرار گرفت.
یک وبلاگ، دو بخش اصلی «پست» یادداشت و «کامنت» (نظر) دارد. یادداشت یا محتوا را وبلاگ‏نویس تهیه می‌کند و ممکن است نوشته‏های خود او یا گزیده‏هایی از مطالب منتشر شده در پایگاه‏های اینترنتی یا دیگر وبلاگ‏ها یا حتی کتاب‌ها و نشریه‌های کاغذی باشد. آخرین یادداشت‌های ایجاد شده در هر وبلاگ، به طور معمول به ترتیب زمان ایجاد، در بالای وبلاگ نمایش داده می‏شوند و بازدیدکنندگان از وبلاگ، ابتدا جدیدترین مطلب منتشر شده را می‌بینند.
بخش کامنت یا نظر، یکی دیگر از اجزای اصلی یک وبلاگ است که امکان درج نظر را برای خوانندگان فراهم می‌آورد. هر چند در بسیاری از سایت‌ها نیز بخش ثبت نظر وجود دارد، این بخش در وبلاگ، یک رکن به شمار می‌رود و نبود آن، وبلاگ بودن وبلاگ را با ابهام روبه‌رو می‌کند. کامنت‏گذاری در وبلاگ‏ها گاهی آن‏قدر جدی می‏شود که وبلاگ را به یک باشگاه گفت‌وگو تبدیل می‏کند. (بهبهانی، 1383: 56)
شاید اساسی‌ترین پرسش فردی که برای اولین بار با وبلاگ آشنا می‌شود، این باشد که میان وبلاگ و سایت چه تفاوتی وجود دارد؟ در پاسخ به این پرسش می‌توان موارد زیر را به عنوان ویژگی‌های وبلاگ‌ها مطرح کرد:
1. هویتی: وبلاگ‌ حول محور شخص ایجاد می‌شود؛ در حالی که وب‌سایت حول محور موضوع ایجاد می‌شود. (نجمی، 1385: 4) به عبارت دیگر، وبلاگ، هویتی شخصی و حقیقی دارد، اما سایت، هویتی سازمانی و حقوقی دارد.
2. ساختاری: وبلاگ‌ها تک‌صفحه‌ای هستند، اما سایت‌ها صفحه‌ها و بخش‌های مختلفی دارند. همچنین برای داشتن وبلاگ، نیازی به دانستن کدنویسی نیست، ولی برای داشتن سایت،‌ یا فرد باید با کدنویسی آشنا باشد یا آنکه از فردی آشنا با برنامه‌نویسی کمک بگیرد. قالب‌های آماده سایت‌ها عموماً برآورده‌کننده نیازهای مدیران سایت‌ها نیست.
3. نمایشی: در وبلاگ‌ها همیشه مطالب جدیدتر، در بالای صفحه نمایش داده می‌شود، ولی در سایت‌ها، مطالب جدیدتر در بخش‌های مختلف قرار می‌گیرند.
4. تعاملی: کامنت یکی از مؤلفه‌های بنیادین وبلاگ است و وبلاگی که بخش نظردهی نداشته باشد، بسیار غریب می‌نماید، اما این ویژگی در سایت‌ها ـ به جز سایت‌های خبری ـ جنبه اصلی ندارد.
5. مدیریتی: به دلیل سادگی ساختار (یک صفحه‌ای) و وجود سرویس‌دهنده‌های وبلاگ، ایجاد و به‌روزرسانی یک وبلاگ بسیار ساده است؛ برخلاف سایت که به تخصص بیشتری نیاز دارد.
نکته مهم دیگر در معرفی وبلاگ، انواع وبلاگ‌هاست. بیشتر وبلاگ‏ها مبتنی بر متن هستند، اما کار دسته‌ای دیگر از وبلاگ‌ها انتشار صوت، تصویر و کلیپ‏های ویدئویی و... است که در اصطلاح، وبلاگ صوتی، وبلاگ تصویری و وبلاگ ویدئویی نامیده می‏شوند.
آغاز وبلاگ‌نویسی طلاب
وبلاگ‌نویسی در ایران در 16 شهریور 1380 با وبلاگ فردی به نام سلمان جریری آغاز شد. چند ماه پس از آن، سرویس‌دهنده «پرشین‌بلاگ» راه‌اندازی شد و اولین وبلاگ با هویت طلبگی و حوزوی نیز با عنوان «یادداشت‏های یک طلبه» را یک طلبه اصفهانی در این سرویس‌دهنده ایجاد کرد. (نجمی، 1383: 54) به‌تدریج و با فراگیر شدن وبلاگ‌نویسی فارسی، طلاب بیشتری در این پهنه پای گذاشتند و وبلاگ‌های طلاب، یکی پس از دیگری، با عنوان طلبگی یا بدون آن، در وبلاگستان ایجاد شدند.
این حضور تبلیغی، با موفقیت‌هایی نیز همراه بود، به گونه‌ای که برخی وبلاگ‌های طلاب به عنوان وبلاگ‌های مطرح وبلاگستان فارسی شهرت یافتند. شماری هم در جشنواره‌های فرهنگی ملی رتبه‌های برتر گرفتند که این امر نشان‌دهنده ظرفیت موجود در حوزه برای حضور تبلیغی اثربخش در این عرصه است.
استقبال فزاینده طلاب از وبلاگ‌نویسی موجب شد در مهرماه سال 1383 جمعی از طلاب جوان وبلاگ‌نویس، مرکزی به نام «دفتر توسعه وبلاگ دینی» راه‌اندازی کنند تا بتوانند به آموزش بیشتر طلاب در این زمینه بپردازند.
همزمان با حضور طلاب در این عرصه، رسانه‌های خارجی نیز به این موضوع با حساسیت نگریستند، به گونه‌ای که رسانه‌های مشهور بین‌المللی مانند بی‌بی‌سی، لس‌آنجلس‌تایمز Murphy,2011 و گاردین Robert,2011 در گزارش‌هایی به بازتاب و بررسی وبلاگ‌نویسی طلاب پرداختند.
با گذشت نزدیک به یک دهه از وبلاگ‌نویسی طلاب و فراز و فرودهای بسیار این حرکت، به نظر می‌رسد میزان سنجش‌ها و تحلیل‌های انجام گرفته درباره این فعالیت رسانه‌ای طلاب، اندک بوده است.
از مهم‌ترین علل کم‌شمار بودن تحلیل‌های ناظر به این امر، می‌توان موارد زیر را نام برد: نامشخص بودن بسیاری از وبلاگ‌های طلاب؛ کم‌شمار بودن پژوهشگرانی که همزمان با مقوله ارتباطات و فضای طلبگی آشنا باشند؛ نبود مدلی برای تحلیل وبلاگ‌نویسی طلاب و... .
در تشریح بیشتر مشکل اخیر به این ابعاد می‌توان اشاره کرد:
1. تاکنون مدلی جامع و مقبول برای تحلیل وبلاگ‌ها طراحی نشده است، هر چند پژوهشگران خارجی و داخلی مدل‌های گوناگونی را برای تحلیل سایت‌ها ارائه داده‌اند.
2. مدل‌های ارائه شده برای تحلیل سایت نیز از دو بعد برای تحلیل وبلاگ‌نویسی طلاب ناکارآمد هستند: نخست آنکه بسیاری از این مدل‌ها، با فضای اسلامی همخوانی ندارند و دیگر آنکه مدل‌های ارائه شده، معمولاً هنجاری و ناظر به بایدها و نبایدها هستند.
مدل هنجاری رسانه‌های سایبر اسلامی
برای حل نسبی مشکل‌های پیش‌گفته، می‌توان «مدل هنجاری رسانه‌های سایبر اسلامی» از دکتر حسام‌الدین آشنا را به عنوان مبنا و شروع مدل‌سازی برگزید که مقوله‌های طرح شده در آن، با وبلاگ تناسب بیشتری دارد. ضمن آنکه با فضای اسلامی، همخوان‌تر است و شاخصه‌های ارائه شده در آن نیز کمتر رویکرد هنجاری دارد.
مدل هنجاری رسانه‌های سایبر اسلامی
در ادامه، برخی شاخص‌های ذکر شده در جدول را توضیح می‌دهیم. در شاخص اهداف از سیاست‌های اجتماعی، «دعوت» به معنای داشتن رویکرد مناسکی سایت است. «حیات» به معنای داشتن رویکرد اجتماع‌محور سایت‌هاست. وجود سایت‌های اجتماع‌محور که به دنبال حیات در فضای سایبر هستند، با مخاطبانی تناسب دارد که به طور بالقوه یا بالفعل عضو یک اجتماع واقعی هستند و در آن، نیازمندی‌های گوناگون حیات انسانی را در دسترس کاربران قرار می‌دهند.
واژه «پورتال» در شاخص تأمین پیام، به معنای درگاهی برای دیگر سایت‌هاست. در واقع، در تهیه محتوای یک سایت، می‌توان دو رویکرد داشت: رویکرد تولیدی و رویکرد توزیعی. رویکرد تولیدی به این معناست که اطلاعات مندرج در سایت را خود مدیران و کارشناسان سایت تولید کرده‌اند؛ در حالی که رویکرد توزیعی یعنی اطلاعات سایت، به صورت پیوندی به دیگر سایت‌هاست. سایت‌های پورتال، رویکرد توزیعی و سایت‌های خودکفا رویکرد تولیدی دارند.
در بخش سیاست‌های اطلاعاتی، شاخص سهم اطلاع‌رسانی، نیازمند توضیح افزون‌تری است. در یک تقسیم‌بندی کلی، برای یک رسانه سایبر، سه کارکرد می‌توان در نظر گرفت: کارکرد اطلاع‌رسانی، کارکرد آموزش و کارکرد تفریح. در کارکرد اطلاع‌رسانی، دقت و صحت اطلاعات و اعتبار نویسندگان و منابع اهمیت بسیار دارد، ولی شاخص مهم در سرگرمی، جذاب بودن و در آموزش، رویکرد کاربردی و آموزشی داشتن محتواست. حال اگر بیشترین کاربرد یک سایت، اطلاع‌رسانی باشد، سهم اطلاع‌رسانی آن بالا و در صورتی که کارکرد آموزش یا سرگرمی آن، بیشتر و اطلاع‌رسانی در رتبه دوم یا سوم باشد، سهم اطلاع‌رسانی آن، متوسط یا پایین خواهد بود.
در کیفیت ارائه پیام، چندین شاخص وجود دارد که یکی از آنها «ایستایی و پویایی» پیام است و سایت‌های واجد آنها را سایت‌های دینامیک و استاتیک می‌نامند. بیشتر سایت‌های استاتیک از صفحه‌های ثابت تشکیل شده‌اند؛ در حالی که سایت‌های پویا یا دینامیک، صفحه‌هایی پویا و پیوسته در حال تغییر دارند. برای مثال، در چنین سایت‌هایی ممکن است در هر مراجعه به یکی از صفحه‌های آن، اطلاعاتش تغییر یابد. سایت‌های اطلاع‌رسانی معمولاً سایت‌های استاتیک و سایت‌های گفت‌وگومحور، بیشتر دینامیک هستند.
در قسمت سیاست‌های سازمانی، تعامل را در شاخص تعامل با سایت‌های رقیب و همسو، از دو زاویه می‌توان نگریست: نخست تعامل به معنای توجه به سایت‌های همسو و همفکر و ترویج و تبلیغ آنها از طریق برقراری پیوند و درج بنر تبلیغاتی و دیگر شیوه‌ها و دوم به معنای رویکرد انتقادی داشتن به سایت‌های رقیب و نقد و بررسی آنها. یک سایت اسلامی می‌تواند با رویکرد تبلیغ و پشتیبانی به سایت‌های همسو توجه داشته باشد و با نگاه نقد به سایت‌های رقیب.
شاخص میزان استقلال حرفه‌ای، به استقلال مدیران سایت در تصمیم‌گیری برمی‌گردد. برخی سایت‌ها استقلال سردبیری خود را به رسمیت شناخته‌اند و سازمان مستقل دارند. در مقابل، سایت‌هایی وجود دارند که به طور کامل، تابع سیاست‌های سازمان مادرشان هستند.
در شاخص شیوه مالکیت سایت، بخش «عمومی»، شامل سایت‌هایی است که از منافع عمومی تأمین می‌شوند و منافع عمومی هم دارند. برخی از این سایت‌ها مشمول بودجه مصوب مجلس شورای اسلامی هم هستند، ولی از نظر بودجه و مالکیت، لزوماً زیر نظر دولت نیستند. (جهانگیر، 1388: 113)
مدل تحلیل ارتباط‌شناختی وبلاگ‌نویسی طلاب
برای آنکه مدل هنجاری رسانه‌های سایبر اسلامی که دکتر حسام‌الدین آشنا آن را ارائه داده است، برای تحلیل ارتباط‌شناختی وبلاگ‌نویسی طلاب، کارآیی بیشتری داشته باشد، موارد ذیل حذف شد:
1. جهت ارتباط: با توجه به آنکه بخش کامنت نظردهی، برای وبلاگ یک مولفه بنیادین به شمار می‌رود و تعاملی بودن و دوسویه بودن یکی از شاخصه‌های مهم وبلاگ است، سنجش یک سویه یا دوسویه بودن وبلاگ معنادار نیست.
2. گزینش پیام: با توجه به آنکه مورد مطالعه، وبلاگ‌های طلاب شیعه است، گزینش پیام در وبلاگ‌های نمونه، به طور مطلق از منابع غیر شیعی انجام نمی‌شود.
3. کیفیت ارائه: از این بخش نیز مقوله‌های «ایستا یا پویا بودن» به دلیل ایستا بودن وبلاگ‌ها؛ «خدمات زیاد یا کم» به دلیل خدمات‌ ندادن وبلاگ؛ «پرلایه یا کم‌لایه بودن» به دلیل کم‌لایه بودن وبلاگ‌ها حذف شد.
4. میزان استقلال حرفه‌ای: با توجه به فردی و شخصی بودن وبلاگ و وابسته نبودن آنها به هیچ سازمان و نهادی، سنجش داشتن یا نداشتن استقلال بلاگر، معنادار نیست.
5. نحوه فروش پیام: با توجه به رایگان بودن استفاده از وبلاگ برای مخاطبان، بررسی این شاخص در وبلاگ‌ها معنادار نیست.
همچنین در برخی موارد مانند اهداف، شیوه مالکیت و شیوه تأمین هزینه، متناسب با وبلاگ، اصلاحات مختصری اعمال و مقوله‌هایی نیز به مدل اضافه شد که در ادامه، توضیح آن خواهد آمد.
این شاخصه‌ها به گونه‌ای گزینش شدند که تا حد ممکن جامع باشند. ازاین‌رو، دیگر شاخصه‌ها که در این جدول گنجانده نشده‌اند، یا در ضمن دیگر شاخصه‌ها می‌توان آنها را تعریف کرد یا در تحلیل ارتباط‌شناختی وبلاگ‌ها از منظر ارکان فرایند ارتباطات نقش چندانی نداشتند یا آنکه با مقوله تأثیر مرتبط بودند که با توجه به گستردگی کمی و کیفی ابعاد مقوله تأثیر، خود، نیازمند پژوهش و نگارشی مستقل است.
منتشرشده در مرکز پژوهش‌های صداوسیما