روابط غرب و روسیه؛ از تنش تا بحران (بخش اول)

سرویس خارجی: بحران اوکراین به عنوان محور جدید مواجهه غرب با روسیه، روابط مسکو با پایتخت های غربی را به تنش آمیزترین وضع دچار کرده است.در این میان،ناتو تحرکات خود را در حوزه بالتیک افزایش می دهد و از سوی دیگر، روس ها هم هشدار داده اند که دکترین امنیتی خود را تهاجمی تر از گذشته خواهند کرد.

بحران اوکراین از مرزهای این کشور فراتر رفته است تا پای قدرت‌های درگیر نزاع را به حوزه امنیتی روسیه باز کند و این کشور را تبدیل به خط مقدم نبرد دو اردوگاه تقابل سنتی جنگ سرد کند؛ جنگی که در آغاز دهه نود میلادی گذشته پایان یافت. اکنون اوکراین محور اصلی زورآزمایی روسیه با غرب و به دنبال آن، مرکز تثبیت معادلات قدرت‌های جدید بین المللی شده است.

باراک اوباما،رئیس جمهوری آمریکا در جایگاه رهبر ائتلاف غربی به کشور حوزه بالتیک استونی یکی از کم جمعیت ترین کشورهای اتحادیه اروپا با جمعیت حدودا یک میلیون و 350 هزار نفری و اقلیت روس تبار 25 درصدی سفر کرد تا به مسکو این پیام را بدهد که آمریکا هیچ کدام از اعضای ناتو را تنها نخواهد گذاشت.

اوباما همچنین آمده بود تا به پیمان نظامی آتلانتیک شمالی (ناتو) بگوید نیروهایش را در اروپای شرقی افزایش دهد. ولادیمیر پوتین،رئیس جمهوری روسیه اما، پیشتر با اعلام تصمیم مسکو مبنی بر رزمایش روسیه با موشک های استراتژیک در ماه جاری میلادی و همچنین تهدید به تغییر در دکترین امنیتی خود به استقبال سفر اوباما آمد.

وزارت دفاع روسیه در این چارچوب اعلام کرد که تمرین های نظامی گسترده ای را در زمینه کاربرد موشک های راهبردی آغاز خواهد کرد.

در این رزمایش که گفته می‌شود قرار است چند روز طول بکشد، 4000 نظامی روس، 400 جنگ افزار سنگین نظامی و دهها جنگنده پیشرفته شرکت خواهند کرد تا این پیام را برساند که نمایش و کاربرد موشک های راهبردی فقط بخشی از تقابل های احتمالی آینده است؛ همان طور که پوتین دو روز پیش به صراحت گفت که می تواند ظرف مدت دو هفته کی یف،پایتخت اوکراین را به تصرف درآورد.

تهدید روسیه درباره تغییر در دکترین امنیتی خود از جمله تجدید نظرهایی درباره برنامه اتمی نظامی آن نیز تلاشی در راستای بازدارندگی و جلوگیری از دراز شدن دست و پای ناتو در حوزه حیاتی روس‌ها یعنی اوراسیا است، اما روسیه، همزمان تصریح کرده است که به هر گام این ائتلاف اروپایی با اقدامی مشابه پاسخ خواهد داد.

راشاتودی در تحلیلی از سفر اوباما به استونی و دلگرمی دادن وی به اعضای ناتو نوشت: این کشورهای پیوسته به پیمان آتلانتیک شمالی پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی احساس می کنند که در معرض زلزله های داخلی شدیدی قرار دارند؛ به ویژه اقلیت های روس زبان داخل این کشورها،اگر چه فعلا مثل اقلیم‌های روس تبار اوکراین، حرکتی از خود نشان نمی دهند اما اگر کاخ سفید بخواهد مانند اوکراین، کلیددار قدرت در کی یف شود، اوضاع متفاوت خواهد شد.

مسکو دست‌کم در مواضع رسمی و اعلامی خود انتظار زیادی از غربی ها ندارد و می گوید، پیمان آتلانتیک شمالی به توافق بهبود روابط احترام بگذارد؛ توافقی که تصریح می کند ناتو نباید در اروپای شرقی توسعه یابد.

بر این اساس، روسیه درباره پیوستن اوکراین به ناتو هشدار می‌دهد و حتی تسلیح آن نیز از سوی غرب، را خلاف توافق بهبود روابط مسکو-ناتو می‌داند. کرملین نمی‌تواند سقوط اوکراین را در آغوش غرب شاهد باشد.

از سویی، غربی ها در راستای نگرانی های خود، به تحریم ها قناعت نکرده اند و در کنفرانس ولز تصمیم به تاسیس تشکیلاتی با نام «نیروهای واکنش سریع» گرفتند؛ نیرویی که به طور مفروض قادر است ظرف 48 ساعت مداخله نظامی خود را در رفع تهدیدها علیه اعضا، عملی کند.

به نظر می رسد این اقدام غربی ها واکنشی به اظهار پوتین درباره تصرف پایتخت اوکراین در ظرف دو هفته باشد.بررسی موضع گیری‌های روزهای اخیر روسیه و ناتو نشان می دهد که توسعه این پیمان در حاشیه امنیتی روس ها کم هزینه نخواهد بود و به هم زدن بازی موازنه قوا در این منطقه به معنای وارونه شدن میز همزیستی مسالمت آمیز روس ها و غربی ها در بالتیک و اروپای شرقی خواهد بود. نشانه های تشدید تنش بیش از همیشه در حیاط خلوت روس ها دیده می شود، اما قدر مسلم این است که نتیجه این تصاعد تنش به سود دولت و مردم اوکراین نخواهد بود.

در این حال،پیشروی نیروهای هوادار روسیه در شرق اوکراین، بار دیگر بحران این کشور را پیچیده‌تر کرده است.

اوضاع بحران های منطقه ای همواره تابع دو شاخص مهم و تاثیرگذار یعنی میزان مداخله قدرت‌های بزرگ و رقابت های درون منطقه ای است. در چنین شرایطی و با افزوده شدن عامل زمان و مکان به این دو شاخص مهم، دامنه و گستره بحران مشخص می شود.

بحران اوکراین را می توان از جمله بحران های منطقه ای دانست که نقش قدرت های بزرگ در تعیین دامنه و گستره آن بسیار مهم جلوه می کند و همچنین اوضاع ژئوپلتیک منطقه شامل فضای جغرافیایی میان روسیه- غرب و نیز رویکردهای سیاسی هر دو طرف (وجود روسیه پوتین و اوباما در آمریکا) توانسته است بحران را تشدید کند.

در این میان، به نظر می رسید نشست سران «اتحادیه گمرکی اوراسیا» که با حضور روسای جمهوری روسیه، بلاروس، قزاقستان و همچنین به دلیل بحران اوکراین، رئیس جمهوری اوکراین و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در «مینسک» پایتخت بلاروس برگزار شد، فضای بحرانی میان طرف های درگیر را آرام سازد، اما پس از این نشست که گمان می‌رفت راهی به سوی صلح و ثبات در اوکراین باز کرده باشد،خبرهایی از این منطقه به گوش رسید که بار دیگر دامنه و گستره بحران را به شدت افزایش داد.به گزارش خبرگزاری های غربی، پس از آن که شبه نظامیان جدایی طلب اوکراینی، شهر مرزی «نووازووسک» و مناطقی در شرق این کشور را اشغال کردند، شورای امور امنیتی و دفاعی اوکراین ادعا کرد که واحدهای ارتش روسیه به شبه نظامیان شرق این کشور کمک کرده اند.

در اطلاعیه این شورا آمده است که این شهر در جریان ضد حمله مشترک نیروهای جدایی طلب و واحدهای ارتش روسیه برای جلوگیری از پیشروی نیروهای دولتی در مناطق زیر تصرف جدایی طلبان سقوط کرده است و عملیات مشترک روسیه و متحدان آن در منطقه ادامه دارد.

همچنین، «پترو پوروشنکو» رئیس جمهوری اوکراین، در بیانیه‌ای با اعلام لغو سفر خود به ترکیه به دلیل اوضاع بحرانی کشورش، گفت:بخشی از خاک اوکراین به اشغال نیروهای روس در آمده است. برای اوکراین، سقوط شهر ووازووسک به منزله به مخاطره افتادن شهر بندری «ماریوپول» واقع در جنوب شرق این کشور است.البته مقام های روسیه با رد این ادعا، اعلام کردند که روسیه هیچ نیرویی در اوکراین ندارد.

پس از این روند، بسیاری از کشورهای غربی از آمریکا گرفته تا اتحادیه اروپا و سازمان ناتو به این روند واکنش نشان دادند. در این زمینه، «آندرس فوگ راسموسن» دبیر کل سازمان ناتو، پس از برگزاری نشست اضطراری سفیران ناتو در بروکسل اعلام کرد که نیروهای روسیه با نقض آشکار حق حاکمیت و تمامیت ارضی اوکراین، وارد عملیات نظامی مستقیمی در خاک این کشور شده اند. وی افزود: این اقدام، نقض آشکار حق حاکمیت و تمامیت ارضی اوکراین است و تمامی تلاش های دیپلماتیک برای دستیابی به یک راهکار مسالمت آمیز را زیر پا می گذارد.

همچنین، چند تن از وزرای خارجه اتحادیه اروپا در نشستی در میلان ایتالیا با متهم کردن روسیه به حمله به شرق اوکراین، اعلام کردند که مسکو باید با تحریم های بیشتر مجازات شود.

بحران اوکراین را شاید بتوان به صورت بحرانی با الگوی رویارویی آشکار روسیه و غرب تحلیل کرد که بخشی از گستره آن به دلیل توجه روسیه به منطقه موسوم به «خارج نزدیک» یا جذب دوباره جمهوری‌های جدا شده از اتحاد جماهیر شوروی و بخش دیگری از آن، تلاش واشنگتن برای جذب این جمهوری ها در گستره غرب است.

اما اوکراین، آغاز رویارویی روسیه و غرب نبود، موارد بی‌شماری را می توان برشمرد که نشان می دهد روسیه و غرب و به ویژه آمریکا به یک نقطه اختلاف راهبردی با ویژگی «ژئوپلتیک قدرت» رسیده‌اند و اینجاست که بازی حاصل جمع صفر آنها یعنی پیروزی یکی و شکست دیگری، آغاز می شود.

روسیه و غرب به ویژه پس از پیروزی پوتین در انتخابات ریاست جمهوری سال 2012، موارد بی‌شماری از اختلاف در حوزه های ژئوپلتیکی در شرق اروپا تا آسیای مرکزی و نیز در حوزه های دفاعی به ویژه طرح سپر دفاع موشکی را تجربه کرده اند و آغاز بحران اوکراین یعنی برکناری «ویکتور یانوکوویچ»،رئیس جمهوری پیشین این کشور، به دلیل خودداری از امضای توافق تجاری با اتحادیه اروپا در آذر92 و روی کار آمدن دولتی تازه در «کی یف»، سپس پیوست شبه جزیره کریمه به روسیه در پی برگزاری همه پرسی از مردم این منطقه، روابط روسیه – اوکراین و غرب را بیش از پیش تیره کرد.

آمریکا و اتحادیه اروپا به بهانه حمایت روسیه از بحران اوکراین و پیوست شبه جزیره کریمه به روسیه و به منظور مجازات این کشور در ماه‌های گذشته چند بسته تحریمی را ضد مسکو اعمال کردند. اقدامی که به تدابیر تلافی جویانه مسکو علیه اتحادیه اروپا منجر شد و واردات محصولات مواد غذایی و تولیدات کشاورزی از این کشورها را ممنوع کرد. در این میان، پوتین نیز با شرکت در نشست اتحادیه گمرکی اوراسیا و تلاش برای نشان دادن اقتدار اقتصادی روسیه بعد از سفر دوره‌ای به کشورهای آمریکای لاتین و شرکت در نشست گروه «بریکس» در برزیل (تیر93) اعلام کرد که حریف قدرتمندی برای غرب محسوب می‌شود و روسیه دوران پوتین خود به تنهایی از ظرفیت اجماع سازی و ائتلاف سازی در عرصه بین المللی برخوردار است.

در حالی که بسیاری از صاحب نظران سیاسی و راهبردی انتظار داشتند که با برگزاری نشست سران اتحادیه گمرکی اوراسیا در مینسک ، روسیه، اوکراین و غرب بتوانند در یک روند با ثبات، بحران اوکراین را حل و فصل کنند،اما نه تنها بحران کاهش نیافت، بلکه به دلیل برتری نسبی نیروهای هوادار روسیه در جنوب شرق اوکراین، دامنه بحران گسترده‌تر شد.به نظر می رسد که روسیه و غرب در باره بحران اوکراین از هر مسیری که عبور کنند، بخشی از آن باید روندهای سیاسی و دیپلماتیک باشد؛ زیرا بحران، رویارویی و تحریم در نظام بین الملل کنونی می تواند اوضاع همه طرف‌های درگیر را بی ثبات کند.

گزینه‌های محدود ناتو

نبود اجماع کشورها بر سر مداخله مستقیم در اوکراین سبب شده تا سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در مقابل روسیه گزینه‌های محدودی داشته باشد.هر چند که سران کشورهای عضو ناتو تلاش می کنند تا بر اصول این سازمان تاکید کنند اما نبود اجماع میان اعضا بر سر مداخله مستقیم در اوکراین، گزینه های محدودی را در اختیار این سازمان قرار داده است. «رابین نیبلت»،مدیر موسسه سلطنتی امور بین الملل در لندن (چتم هاوس) با رد گزینه جنگ، معتقد است: احتمال اندکی وجود دارد که در مورد مداخله نظامی آشکار تصمیم‌گیری شود و هیچ کس هم به تنهایی در این مسیر قدم نخواهد گذاشت. وی افزود: از نظر قانونی، ناتو هیچگونه الزامی به مداخله ندارد. اوکراین عضو ناتو نیست و به همین دلیل ماده پنجم اساسنامه و اصل «دفاع جمعی» شامل این کشور نمی شود.

بر پایه ماده پنجم اساسنامه ناتو، این سازمان موظف است در صورتی که یکی از اعضا مورد حمله قرار گیرد، از آن عضو دفاع کند.

این گزارش حاکی است: در صورتی که اوکراین تقاضای سلاح داشته باشد، ناتو وظیفه ای در قبال این درخواست ندارد. این سازمان به‌طور مستقیم سلاح و نیرو در اختیار ندارد و این، دولت های کشورهای عضو هستند که در صورت نیاز برای تامین سلاح و نیرو مجوز صادر می‌کنند.

به گفته یکی از مقامات ارشد ناتو، اوکراین هم اکنون در بسیاری از زمینه ها اعلام نیاز کرده است و بیش از ناتو، کشورهای متحد کی یف می‌توانند در چارچوب روابط دو جانبه به این درخواست‌ها پاسخ دهند .

این گزارش حاکی است: رهبران 28 عضو ناتو برای پاسخ به اقدام تهاجمی روسیه، طرح واکنش سریع را به تصویب می رسانند که در آن استقرار سریع چندین هزار سرباز از نیروهای زمینی، هوایی، دریایی و ویژه در شرق اروپا، لحاظ شده است. به گفته آندرس فوگ راسموسن،دبیرکل ناتو، تاسیسات ناتو در شرق اروپا، استقرار نظامیان، تجهیزات و کارشناسان تدارکات و فرماندهی از الزامات این طرح است.          ادامه دارد...