حسین عبداللهیفر
با توجه بهوجود گروههای مخالف مختلفی که در قرآن کریم ذکر شده است، این سؤال پیش میآید که از نظر قرآنکریم آیا رابطهای میان گونههای مخالفان وجود دارد؟ به منظور یافتن پاسخ این پرسش، آیات الهی را در شش عنوان زیر بررسی میکنیم:
۱ـ تأثیر مخالفتهای اعتقادی بر مخالفتهای رفتاری
رابطه متقابل اعتقادات و اعمال آدمی در قرآنکریم بهطور کامل تأیید شده و در حدود 60 مورد، ایمان «امنوا» با عمل صالح «عملوا الصالحات» نزدیک یکدیگر آمده است که تأکید قرآن را بر تأثیر متقابل میان این دو نشان میدهد. افزونبر این، در برخی دیگر از آیات الهی، علت کوتاهی و سستی در عمل و همچنین مخالفت با احکام الهی را ضعف ایمان و اعتقادات معرفی کرده و در اوصاف منافقین میفرماید: «هرگاه نماز به پا میدارند با خستگی و کسالت نماز را اقامه میکنند؛ زیرا که نمازشان برای ریا و فریبکاری است و اندک به یاد خدا هستند» ( نساء/ ۱۴۲).
همچنین، در آیات متعددی تأکید شده، صرف پیروی با زبان و مجرد اتباع مستلزم استحقاق ثواب اخروی نیست. چنانچه در آیه 62 سوره بقره میفرماید: «اجر و ثواب نزد پروردگار برای کسانی است که ایمان به خدا و روز قیامت آورده و عمل صالح انجام دهند اینها نه باید بترسند و نه محزون باشند».
تأکید خداوند در ادامه آیه بر «والله لا یحبُّ الظّالمین» به معنای غضب الهی بر ایمانآورندگان بدون عمل صالح است؛ ��ذا در سوره نساء، آیه ۱۳۶ تأکید میکند: «یا ایها الّذین آمَنوا آمِنوا بالله و رسوله...»؛ ای کسانیکه ایمان آوردهاید، ایمان بیاورید. یا در آیه ۲ سوره عنکبوت میفرماید: «مؤمنان گمان نکنند به صرف اینکه گفتند ایمان آوردیم آزمایش نخواهند شد».
۲ـ تأثیر مخالفتهای اعتقادی بر مخالفتهای اخلاقی
با پذیرش تأثیرات باورها و اعتقادات بر اعمال و رفتار، قبول آثار آن بر اخلاقیات و ارزشها ساده به نظر میرسد؛ زیرا از نظر علمای اخلاق، اخلاقیات چیزی جز رفتارهای قابل تکرار نیست و هرگاه عملی بر اثر تکرار به ملکه تبدیل شود، در زمره اخلاق آدمی درمیآید.
آنچه بهمنزله مستندات قرآنی این فرایند میتواند استفاده شود، آیاتی است که به بیان شاخصههای مؤمن حقیقی، ازجمله آثار عملی در اعمال و رفتار انسان پرداخته و میفرماید:
همانا مؤمنین کسانی هستند که وقتی نام خدا را می شنوند: ۱ـ دلهایشان از ترس میتپد؛ ۲ـ هرگاه آیات خدا بر ایشان تلاوت میشود، ایمانشان بیشتر میگردد؛ ۳ـ به پروردگارشان توکل میکنند؛ ۴ـ نماز به پا میدارند؛ ۵ـ از آنچه به آنها دادیم، انفاق میکنند؛ ۶ـ همان هستند که مؤمن حق هستند؛ ۷ـ بهحالت سجده میافتند؛ ۸ـ به حمد و سپاس پروردگارشان تسبیح میکنند؛ ۹ـ تکبّر نمیورزند؛ ۱۰ـ پهلوی آنها از بسترها دور میشود؛ ۱۱ـ به خوف و امید پروردگار خود را میخوانند. (سجده/ آیات ۱۵ تا ۱۷)
مفسر المیزان در تفسیر آیه (اولئک الذین صدقوا) مؤمن حقیقی و ایمان کامل را توصیف کرده و میفرماید: «ایمان کامل آن است که اثرش هرگز از آن جدا نمىشود و دارنده آن تخلف نمیکند، نه در قلب و نه در جوارح، در قلب تخلف نمیکند؛ چون صاحب آن دچار شک و اضطراب و یا اعتراض و یا در پیشامدى ناگوار دچار خشم نمیگردد، و در اخلاق و اعمال هم تخلف نمیکند» (انفال/ ۶۲).
یکی دیگر از آثار مهم اعتقادات بر اخلاقیات این است که ملکات حسنه و رفتارهای پسندیده بدون آگاهی و پشتوانه اعتقادی صحیح، پذیرفته نمیشود؛ لذا خداوند در سوره مبارکه نحل، آیه ۹۷ شرط جزای نیکو را ایمان با عمل صالح میداند.
۳ـ تأثیر مخالفت رفتاری بر مخالفت اعتقادی
همه آیاتی که درباره تلازم ایمان و عمل نازل شدهاند، به گونهای ثابت میکنند که مخالفان اعتقادی با بروز مخالفتهای خود در زمره مخالفان رفتاری درآمده و آشکارا در برابر دستورات الهی به مخالفت برمیخیزند؛ اما اینکه آیا کسانی که با برخی از احکام خدا مخالفت کرده و این مخالفت را در حوزه رفتاری از خود نشان میدهند، در ردیف مخالفان اعتقادی هم قرار خواهند گرفت یا نه، سؤالی است که به تتبع بیشتری نیاز دارد.
از نظر قرآن ایمان و عمل مکمّل یکدیگر هستند و عمل انسان مؤمن در رشد ایمان و خروج او از جهل و تاریکی نقش بسزا و عمیقی دارد (طلاق/۱۱).
یک شکل دیگر تأثیر عمل بر اعتقاد این است که بسیاری از مؤمنان پس از دیدن یک معجزه (عمل خارقالعاده) ایمان آوردهاند که قرآن نیز به آن اشاره کرده است. چنانچه در آیه ۴۵ سوره شعرا میفرماید: «ساحرانی که با موسی و نبوت او به مخالفت برمیخاستند وقتی معجزه عصای موسی را دیدند که یک عمل خارقالعاده بود، به یکباره ایمان آورده و دست از مخالفت برداشتند».
۴ـ تأثیر مخالفتهای رفتاری بر مخالفتهای اخلاقی
از آنجا که اخلاق مجموعهای از رفتارهای نهادینهشده است؛ لذا میان رفتار غلط-بهصورت موردی-با رفتارهای غلط تکرارپذیر عادات و ملکات تفاوت زیادی وجود دارد که در واقع همان تمایز عمل و اخلاق است. به همان میزانی که در فرهنگ ایرانی «کار نیکوکردن از پر کردن است»؛ کارهای خطا نیز هنگامی خطر بیشتری پیدا میکنند که در اثر تکرار و کثرت، بهصورت عادت درآیند. حرمت گناهان صغیره و انذار نسبت به کوچکشمردن بعضی گناهان در آموزههای دینی در همین راستا قابل ارزیابی است. بهویژه آن که کوچکشمردن گناه، یعنی بیاهمیت دانستن آن، مخالفت با اوامر الهی بهشمار میآید.
درخصوص مستندات قرآنی این بحث میتوان به آیات فراوانی اشاره کرد که به صالحین اختصاص دارد. در این آیات تصریح شده است که همه بندگان در نتیجه اعمال نیکو مستحق پاداش میگردند، اما صالحان مقامی دارند که مانع ورود افراد غیر به آن میشود.
همچنین، از تفاوت «پاداش عمل صالح» با «مقام صالحین» میتوان این استفاده را کرد که وقتی اعمال نیکو و حسنه به ملکات و صفات آدمی تبدیل شود، متخلق به خلق نیکو را به جایگاهی میرساند که عامل به اعمال صالح از آن بیبهره است؛ لذا درخواست «مقام صالحین» از خالق هستی به بندگان خاص منحصر است و با درخواست توفیق عمل صالح متفاوت است.
۵ـ تأثیر مخالفتهای اخلاقی بر مخالفتهای اعتقادی
در قرآنکریم از «ابلیس» بهعنوان یکی از مخالفان اصلی انسان نام برده شده است که مخالفت خود را از ابتدای خلقت آدم شروع نموده و سوگند یاد کرده است که تا پایان دنیا به این مخالفت ادامه دهد. سؤال این است که مخالفت ابلیس مبنای اعتقادی دارد یا اخلاقی و یا رفتاری؟
براساس نص آیات الهی، مخالفت ابلیس با فرمان الهی ناشی از حس برتریجوییاش نسبت به آدمی صورت گرفته است که به رذایل اخلاقی «کبر و غرور» بازمیگردد؛ لذا وقتی خداوند به او گفت، چه چیزی مانع تو شد تا سجده کنی هنگامی که امر کردم، گفت: من برتر از آدم هستم؛ چون مرا از آتش و او را از خاک و گل خلق کردهای (اعراف/ ۱۲).
بنابراین، شیطان به خدا معتقد بود و عظمت او را به حدی باور داشت که باوجود آنکه از جنس فرشتگان نبود (کهف/۵۰)، چند هزار سال به عبادت خداوند مشغول بود؛ اما صفات سوء اخلاقیاش، وی را به مقام یک مخالف ابدی درگاه ربوبی در حد کافران تنزل داد.
مصداق دیگری از تأثیر رذیلههای اخلاقی بر مخالفتهای اعتقادی و ایمانی که قرآن آن را تأیید کرده است؛ ریشهداشتن برخی از مخالفتها با اسلام و پیامبر خدا(ص) در حس منفعتطلبی، خوی برتریجویی و حسادت است.
۶ـ تأثیر مخالفتهای اخلاقی بر مخالفتهای رفتاری
چگونگی تأثیر اخلاق بر عمل به اندازهای بدیهی است که در فرهنگ عمومی با جمله معروف «رفتار شما بیانگر شخصیت شماست» استفاده میشود. درخصوص تأثیر مخالفتهای اخلاقی بر مخالفتهای رفتاری نیز بدیهی مینماید که مخالفتهای اخلاقی در اعمال و رفتار نمود مییابد.
درباره مستندات قرآنی این تأثیر میتوان به آن دسته از آیات قرآن کریم اشاره کرد که نشان میدهد، برخی از مؤمنان و یاران رسول خدا(ص) به علت برخی مسائل نفسانی و اخلاقی، نظیر عُجب و حسادت با بعضی از فرامین آن حضرت، از جمله در دعوت به جهاد و انتصاب امام علی(علیهالسلام) بهعنوان وصی و جانشین ایشان درغدیر خم یا منصوبکردن اسامه به فرماندهی سپاه در یکی از جنگها، به مخالفت برخاسته و علت آن را مسائلی، چون جوانبودن و ... عنوان کردهاند؛ این در حالی است که ریشه این مخالفتها به منفعتطلبی، راحتطلبی و حسادت بازمیگردد.