بررسی ابعاد تحقیق و توسعه هسته ای در برجام در گفتگوی تفصیلی دکتر باقری با بصیرت

پایگاه بصیرت؛ گروه بین الملل: برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) بین جمهوری اسلامی ایران و کشورهای گروه 5+1 که در روز سه شنبه 23 تیرماه سال جاری منتشر شد، همچنان در معرض تحلیل ها و نقدهای مختلفی قرار دارد. یکی از مسائل مهم در برجام موضوع تحقیق و توسعه هسته ای و ظرفیت غنی سازی اورانیوم توسط ایران است که سؤالات مختلفی درباره وضعیت این موضوعات در برجام مطرح است.

دکتر سیامک باقری، کارشناس مسائل هسته ای در گفتگوی تفصیلی با خبرنگار گروه بین الملل بصیرت، ابعاد مختلف این بحث را شرح داده اند که در ذیل می آید:

بصیرت: اولین موضوع مهم این است که اساسا ظرفیت غنی سازی اورانیوم در تاسیسات هسته ای ایران تا چه اندازه است و ایران از چه نوع سانتریفیوژهایی با چه مقدار ظرفیت غنی سازی برخوردار است و استفاده از این ظرفیت در برجام چگونه تعریف شده است؟

دکتر باقری: در برجام، جمهوری اسلامی ایران یکسری محدودیت هایی را به صورت دقیق و شفاف پذیرفته است. در حوزه تحقیق و توسعه در غنی سازی اورانیوم این که محدودیت ها چه تاثیری دارد و چه نوع سانتریفیوژهایی به کار گرفته شد باید گفت از ماشین های غنی سازی از نوع 1ـ IR باید استفاده کنیم. جمهوری اسلامی موفق شد در طی 15الی10 سال از طریق تلاش های بسیار زیاد در حوزه تحقیق و توسعه سانتریفیوژهای نسل اول خودش را به تولید انبوه برساند که تا حدود 19هزار سانتریفیوژ را تولید کردند و حتی این ها را تا مرحله زنجیره ایی ادامه دادند و آنها را نصب کردند و 10 هزار دستگاه نیز غنی سازی اورانیوم 5/3 درصدی را انجام می دهند. در این بین تنها سانتریفیوژی که از آن برای غنی سازی استفاده شد همان سانتریفیوژهای 1ـIR  است.

در این زمینه برخی از مسئولین مطرح می کنند که سانتریفیوژهای 1ـ IR  سانتریفیوژهای ایده آل برای آینده ما نیست و بایستی روی سانتریفیوژهای جدیدتری در آینده سرمایه گذاری کرد تا هزینه فایده آن مناسب باشد. در طی این مدت، سانتریفیوژهای دیگری که تحقیق و توسعه بر روی آن انجام شده است شامل چند نسل سانتریفیوژ هستند: سانتریفیوژهای نسل دوم که سرعت بیشتری نسبت به سانتریفیوژهای نسل اول دارند و نیز سانتریفیوژهای نسل چهارم است. سانتریفیوژهای نسل سه هم از 4ـIR  ، 5ـIR ، 6ـIR  است و نسل چهارم، سانتریفیوژهای 8ـ IR است. 8ـ IR 20 تا 24 سو غنی سازی انجام می دهد و البته ایران تازه موفق شده از 8ـ IR یک سانتریفیوژ بسازد و هنوز زمان لازم است تا تست های مکانیکی لازم را روی آن انجام دهیم تا یک سانتریفیوژ تجاری و مطمئن را از آن به دست بیاوریم.

 درباره سانتریفیوژهای 6ـ IR باید گفت تعداد محدودی از آن ها را داریم تا جایی که گفته می شود حدود 10 سانتریفیوژ تولید کرده بودیم که طبق صحبت های مسئولین سازمان انرژی اتمی، آن ها دارای یک سری اشکالاتی بودند و بنابراین دوباره در معرض تس�� و آزمایش مجدد قرار گرفتند.

از سانتریفیوژ 5ـ IR فقط یک عدد ساختیم و باید تست هایی از آن گرفته شود. در مورد 4ـ IR اما وضعیت مناسبی داریم و زنجیره ایی 160 تایی از آن درست شده است و طبق برجام ما می توانیم تا 15نوامبر 2015 این 164سانتریفیوژ را مورد تست و تست مکانیکی قرار دهیم. تعداد سانتریفیوژهای IR-2 را در حدود 1000 سانتریفیوژ داریم. سانتریفیوژ 2ـ IR دو نوع می باشد IR  و M ـ‌IR2  داریم که یک مقدار بهتر از2 IR است و ما 1000 سانتریفیوژ از این نوع را داریم. قرار بود این نوع سانتریفیوژ IR-M2 در فردو نصب شوند و از آنها استفاده کنیم که به دلایلی انجام نشد و به تعبیر دکتر فریدون عباسی، رئیس سابق انرژی اتمی، جهت این که در این زمینه چالشی با آژانس انجام نشود، این را انجام ندادیم.

نکته دیگر این که بر اساس برجام، می توانیم تا نوامبر 2015  روی 164 سانتریفیوژهای 4ـ IR تحقیق و توسعه انجام دهیم. بنابراین در مجموع آن سانتریفیوژهایی که عملا غنی سازی انجام می دهند و از آن ها تست غنی سازی می گیریم همین 2ـ IR ، 4ـ IR تا نوامبر انجام می شود در آن فرآیند کار متفاوت خواهد بود.

بصیرت: با توجه به این موضوع سانتریفیوژهای IR- 1  تا چه اندازه نیاز غنی سازی ایران را پاسخ می دهند؟

دکتر باقری: در خصوص 1ـ‌IR  دیدگاهی وجود دارد که این نوع دستگاه ها ایده آل ما نیستند و با توجه به زیرساخت هایی که ما برای غنی سازی درست کردیم، نمی توانند نیازهای عملی ما را در آینده تامین کنند. نیاز عملی ما در آینده 190هزار سو برای یک راکتور هسته ای (راکتور بوشهر) است و چون طبق نظر کارشناسان هسته ای، سانتریفیوژهای 1ـ IR فقط می توانند یک سو غنی سازی انجام دهند، پس 190هزار سانتریفیوژ 1ـ IR برای تأمین رآکتور بوشهر نیاز است. این در حالی است که در نطنز حداکثر 58 هزار سانتریفیوژ می توان نصب و راه اندازی کرد، بنابراین اگر بخواهیم در حد سانتریفیوژهای IR-1 باقی بمانیم، باید به اندازه سه تا سایت نطنز داشته باشیم تا بتوانیم به 190هزار سو برسیم. پس این نوع ماشین ها ایده آل ما نیستند. البته برخی از کارشناسان می گویند با اقداماتی که روی 1ـ IR صورت گرفته 5/1 تا 2 سو می توانند غنی سازی بکنند، در هر حال اگر این گونه هم باشد حدود 120 ـ 100 سانتریفیوژ نیاز داریم. بنابراین نیاز اصلی ما به سانتریفیوژهای پیشرفته است.

بر اساس برجام قرار شده جمهوری اسلامی ایران سانتریفیوژهای 1ـ IR خود را به 5060 هزار در نطنز تقلیل بدهد و در یک بازه زمانی 15ساله 5060 سانتریفیوژ را حفظ کند و همچنین حدود 1044 سانتریفیوژ 1ـ IR را که در فردو داشتیم، بدون این که اوارنیوم غنی سازی کنند، در قالب شش آبشار در یک بال، در آنجا باقی می مانند. (البته دو عدد از این آبشارها بدون اورانیوم به چرخش ادامه می دهند) و هر تعداد از سانتریفیوژهای 5060 عدد که در طی این مدت دچار فرسودگی و خرابی بشوند، برای جایگزینی آن ها از آن سانتریفیوژهایی که انبار کردیم، استفاده خواهیم کرد. اگر روزی این سانتریفیوژهای ذخیره شده ما به زیر 500 سانتریفیوژ برسد جمهوری اسلامی ایران بر مبنای برجام می تواند سانتریفیوژ IR-1  را مونتاژ و تولید کند نه این که از خارج بخرد، بلکه می تواند خودش تولید کند و تا سقف 500 سانتریفیوژ را تولید کند و به همین ترتیب نگه دارد تا این ده سال سپری شود.

بصیرت: در یک نگاه جامع، محدودیت هایی که در حوزه تحقیق و توسعه هسته ای برای ایران در برجام لحاظ شده است، در چه حوزه هایی و به چه شکلی است؟

دکتر باقری: محدودیت هایی که در توسعه و تحقیق پذیرفته شده است در چند حوزه است و مورد تائید تحلیلگران قرار گرفته است و در این بحث ها نقد و بررسی قرار گرفته است:

محدودیت اول زمانی است در برنامه تحقیق و توسعه پذیرفتیم. بر اساس برجام، ‌جمهوری اسلامی ایران تا 8 سال به لحاظ زمانی محدودیت را پذیرفت بعد از 8 سال به صورت تدریجی و معقول این محدودیت ها برداشته خواهد شد و در 10 سال تمام محدودیت ها در حوزه تحقیق و توسعه برداشته خواهد شد.

محدودیت دوم، محدودیت مکانی است. در محدودیت مکانی جمهوری اسلامی پافشاری کرد که بتواند تحقیق و توسعه خودش را در فردو حفظ کند. چیزی که الان هست این که تحقیق و توسعه ماشین های سانتریفیوژها در طبقه سوم نطنز صورت می گیرد و قبلا این استدلال وجود داشت که تحقیق و توسعه در طبقه سوم از ایمنی لازم در قبال تحرکات احتمالی دشمن برخوردار نیست و بنابراین خیلی تلاش شد که این ها به فردو منتقل شود، اما به دلایل مختلفی این کار انجام نشد و در نهایت براساس برجام، محدودیتی که برای ما وجود دارد این که تحقیقات و توسعه در فردو انجام نشود و تنها در نطنز صورت گیرد و فردو علاوه بر این که 1044 سانتریفیوژ  را به شکل ذخیره نگهداری می کند، به عنوان یک مرکز هسته ای فیزیک و فناوری تبدیل می شود.

محدودیت سوم در نوع سانتریفیوژها است، یعنی سانتریفیوژهایی که تا حالا روی آن کار کردیم سانتریفیوژهای 2ـIR ، 4ـIR‌ ، 5ـIR ،‌ 6ـIR ، 8ـIR بوده است و طی بازه زمانی 10 ساله کار بر روی همین نوع ماشین ها محدود شده و جمهوری اسلامی ایران دیگر در طی این مدت نمی تواند در سانتریفیوژ جدیدی بالاتر از موارد موجود یا پیشرفته تر از این ها کار کند، در حالی که گفته می شود اکنون ماشین های سانتریفیوژ با توان غنی سازی بسیار بالا در دنیا وجود دارد.

محدودیت چهارم آزمایش سانتریفیوژها است. باید گفت تحقیق و توسعه سانتریفیوژها یک روال منطقی خاصی دارد تا به یک زنجیره های 164 برسد. جمهوری اسلامی ایران در این جا محدودیتی را که پذیرفته این که نمی تواند در یک بازه کوتاه مدت یک زنجیره 164تایی از سانتریفیوژها را آزمایش کند و در 8 سال ما فقط می توانیم 30 سانتریفیوژ در نسل های پیشرفته مانند 8ـIR را تست کنیم.

محدودیت پنجم در تحقیق و توسعه این که به هیچ وجه نمی توانیم از مواد غنی سازی برای تست سانتریفیوژ استفاده کنیم و تست های ما عموما در خلاء انجام خواهد شد.

بصیرت: با وجود این محدودیت ها نیاز عملی ایران به اورانیوم غنی شده چگونه برآورد خواهد شد؟

دکتر باقری: در طی این 8 سال محدویت های تحقیق و توسعه عموما در سانتریفیوژهای نسل 6 و 8 متمرکز است و ما می توانیم بعد از 8 سال شروع به تولید انبوه این سانتریفیوژها کنیم، البته در سال نهم حدود 200 سانتریفیوژ از نسل 8 را می توانیم تولید کنیم و در سال دهم همین مقدار افزایش خواهد یافت تا در سال سیزدهم ما به یک تولید قابل توجه و در سال پانزدهم کاملا همه زیرساخت های آن را آماده سازی می کنیم و می توانیم نیاز عملی ما که 196هزار سو است را به شکل عملی دست پیدا کنیم. در طی این مدت روسیه متعهد است که سوخت نیروگاه هسته ای بوشهر را تا سال 2022 تأمین کند.

بصیرت: آیا با این محدودیت های پذیرفته شده، اساسا تحقیق و توسعه هسته ای ایران شکل واقعی خواهد داشت، یا تبدیل به یک کار سمبلیک و نمادین می شود که نتیجه عملی آن بسیار ضعیف و ناچیز است؟ 

دکتر باقری: درباره محدودیت های پذیرفته شده استدلال هایی وجود دارد، شاید برخی نسبت به برخی از این استدلال ها انتقاداتی وارد باشد، اما در مجموع استدلالی که به ویژه از طرف دکتر صالحی مطرح می شود این است که اصولا تحقیق و توسعه روی سانتریفیوژها، یک استاندارد جهانی دارد؛ یعنی یک سانتریفیوژ پایدار و مطمئن حدود 8 الی 9 سال نیازمند تحقیق و توسعه است تا به این سطح برسد. حتی شرکت های معتبر تولید این ماشین ها در دنیا همچون شرکت یورنکو که حدود پنجاه سال سابقه دارد آن ها می گویند اگر بخواهند یک سانتریفیوژ را بسازند 8 الی 7 سال طول می کشد و چون جمهوری اسلامی ایران در ابتدای این کار است ممکن است نیازمند زمان بیشتری باشد تا بتواند سانتریفیوژ را از مرحله تحقیق و توسعه گذرانده و استانداردهای لازم را بگیرد و به آستانه تولید انبوه برسد.

منطق دوم این که اصولا در تست سانتریفیوژها می گویند ما یک روال خاص داریم، یعنی اگر ما بتوانیم 30 سانتریفیوژ را تست کنیم، به لحاظ فنی 85 درصد اطمینان یک سانتریفیوژ به دست می آید.

از سوی دیگر باید توجه داشت که توافقنامه یک توافق بده بستان است و در اینجا لاجرم باید امتیازاتی داد تا بتوانید امتیاز بگیرد. امتیازی که ما در اینجا دادیم این که یک مقدار زمان را در این جا معامله کردیم، یعنی اگر چه ممکن است طبق نظر برخی دیگر از کارشناسان، بتوانیم تحقیق و توسعه سانتریفیوژهای نسل هشتم را در 6 سال هم انجام دهیم، ولی مدت زمانی 8 سال را پذیرفتیم و این یک معامله است تا بتوانیم امتیازات دیگری را بگیریم.

در مقابل اما یک دیدگاه انتقادی دیگری هم وجود دارد و می گوید جمهوری اسلامی ایران می تواند راه های میانبری را به کار گیرد، یعنی در صورتی که مدیریتی جهادی به کار گرفته شود تحقیق و توسعه سانتریفیوژهای نسل 8 را می توانیم در عرض دو سال انجام دهیم و آن ها را به آستانه تولید انبوه برسانیم برخی این گونه مطرح می کنند و استدلال می کنند که ما از همین مدیریت تا کنون با همه فشارها و تحریم ها استفاده کردیم  و توانستیم سانتریفیوژهای نسل جدید را تولید کنیم.

ممکن است این موضوع درست باشد، ولی نکته دیگری که مطرح می شود این است که اگر هم در یک بازه زمانی کوتاه مدت به سانتریفیوژهای پیشرفته برسیم، برای این که بتوانیم نیاز عملی خود را تأمین کنیم، باید روند دستیابی به دیگر نیازهای فنی را نیز لحاظ کرد، یعنی اگر ماشین های نسل 8 را در طی دو یا سه سال به آستانه تولید انبوه رساندیم، آیا منابع معدنی کافی استخراج شده (اورانیوم استخراج شده) که همه مراحل استخراج، تصفیه، بازفراوری و... را طی کرده باشد، داریم تا از آن ها در این سانتریفیوژها استفاده کنیم. در پاسخ به این سوال، جواب مطمئنی وجود ندارد.

بصیرت: این موضوع با توجه به حساسیت بالای سوخت نیروگاه هسته ای می تواند قابل توجیه باشد.

دکتر باقری: بله؛ باید گفت که سوخت نیروگاه های تحقیقاتی از حیث فنی و تکنولوژیکی آسان تر و از حساسیت کمتری برخوردار است، در حالی که سوخت نیروگاه هایی مثل برق از حساسیت های بالایی برخوردار است و برای تولید چنین سوختی، بایستی مجوز بین المللی یا استاندارد بین المللی را کسب کرد.

نیروگاه های برق سوخت بالایی لازم دارند، یعنی سالانه بالای 30 تن سوخت نیاز دارند و اگر این سوخت ها معیوب و درست نباشد، پیامدهای آن بسیار فاجعه آمیز است. این موضوع حتی در نیروگاه های تحقیقاتی هم حساس است مثلا نیروگاه تحقیقاتی ما در تهران 5 مگابایتی است برای همین جمهوری اسلامی موفق شد به طور معجزه آسایی و بدون هرگونه مشاوره بین المللی، برای آن سخوت تولید کند.

از آنجا که سانتریفیوژهای ما که می توانند غنی سازی کنند از نوع IR-1 هستند، بنابراین تاکنون اورانیومی که تولید کرده  اند و ذخیره کردیم در حدود 7 الی 8 تن تا نهایت 10 تن است، در حالی که سالانه 30 تن اورانیوم باید ذخیره شود، اگر بخواهیم در نیروگاه بوشهر با همین سانتریفیوژهای محدود این مقدار را تولید کنیم سه سال طول می کشد تا بتوانیم یک سال سوخت اورانیوم نیروگاه بوشهر را تامین کنیم. بنابراین سوخت بوشهر را بر اساس توافقات انجام شده باید روس ها بدهند و اگر جمهوری اسلامی ایران طبق برنامه خودش نیروگاه های جدیدی که دارد می سازد، به مرحله راه اندازی رسیدند، سوخت آن ها بایستی از مجاری خودش تامین شود تا جمهوری اسلامی بتواند نیازهای عملی اش را تامین کند.

بصیرت: سؤال مهم دیگری که در زمینه مسائل فنی تحقیق و توسعه و غنی سازی وجود دارد، درباره وضعیت رآکتور اراک در برجام است. در این باره ارزیابی شما چیست؟

دکتر باقری: راکتور اراک و مباحث مربوط به آن یک پروسه ناتمام است، یعنی هنوز راکتور آب سنگین اراک به پایان نرسیده است، اما کارخانه آب سنگین در اراک به بهر برداری کامل رسیده و ما سالانه 16 الی 15 تن آب سنگین تولید می کنیم. این آب سنگین هم بر اساس برجام اگر چه همه نیازهای ما را پاسخ نمی دهد، ولی برای نیاز آینده راکتور آب سنگین اراک ساخته خواهد شد و این ها را می توانیم ذخیره کنیم، یعنی اگر 100 تن آب سنگین نیاز داشته باشد، می تواند آن ها را ذخیره کنیم و مازاد آب سنگین را می توانیم در بازار بین المللی به فروش برسانیم.

نکته دیگر این که راکتور اراک از 40 مگابایت به 20 مگابایت تبدیل می شود. البته جای سوال وجود دارد که چرا جمهوری اسلامی ایران بایستی راکتور 40 مگابایتی را به یک راکتور 20 مگابایتی تبدیل کند. این ازجمله امتیازاتی است که در معامله داده شده است، اما از سوی دیگر این راکتور به یک راکتوری تبدیل می شود که با یک فناوری متفاوت و با یک طراحی جدید صرفا آب سنگین نیست، یعنی ما از آب سنگین و اورانیوم غنی شده 5/3 درصدی با هم در راکتور می توانیم استفاده کنیم، یعنی یک چیز مختلطی است.

از طرف دیگر آن راکتور طبق طرحی که دانشمندان ایرانی ارائه کرده اند، باز طراحی می شود. برخی گفتند که قلب راکتور برداشته می شود و جای آن را با بِتُن پُر می کنند، اما این طور نیست، بلکه کانال های آن پُر می شود و قلب راکتور پُر نمی شود. تنها کانال هایی که راکتور در آن ها قرار می گیرد از بتن پر می شود تا برای آژانس شفاف سازی شود که دوباره رآکتور اولیه بر نخواهد گشت.

باید اضافه کرد که راکتور آب سنگین برای مصارف پزشکی است و در شرایط فعلی که نیروگاه اراک ناتمام است و هنوز کاربردی برای این موضوع ندارد، از راکتور تهران برای مصرف پزشکی استفاده می کنیم./

با تشکراز جناب دکتر باقری که وقت خود را در اختیار پایگاه بصیرت قرار داند.

تنظیم و تحریر: وحید قاسمی