افزایش جهانی قیت نفت: ریشه‌ها و زمینه‌ها (قسمت پنجم)

پیمان قره‌بلاغی

افزایش جهانی قیمت نفت دلایل متعددی دارد:

1ـ رشد تدریجی تقاضای جهانی برای نفت

2ـ افزایش تقاضا از سوی کشورهای در حال رشد نظیر هند و چین

3ـ کاهش تولید در نیجریه به عنوان عمده‌ترین تولید‌کنندۀ آفریقایی

4ـ عدم تمایل اوپک به اضافه تولید بیش‌تر

5ـ ناتوانی تولیدکنندگان خارج از اوپک برای تولید بیش‌تر

6ـ نگرانی‌های سیاسی ـ امنیتی در خاورمیانه و خلیج‌فارس

7ـ کاهش ذخایر استراتژیک مصرف‌کنندگان عمده

8ـ ناتوانی سوخت‌های غیرفسیلی در جایگزینی نفت برای تامین نیاز جهانی به انرژی

9ـ و کمبود ظرفیت‌های پالایش در جهان نسبت به روند رو به تزاید تقاضا

مهم‌ترین دلایل ذکر شده از سوی کارشناسان برای روند افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی طی سال‌های اخیر به ویژه ماه‌های گذشته است. گروه اقتصاد جهان سرمایه در نظر دارد که هر یک از این دلایل را به طور اجمال و در گزارش‌های خبری ـ تحلیلی مورد بازکاوی بیش‌تر قرار دهد. در بخش‌های پیشین این مطالب «تقاضای جهانی برای نفت در اواخر سال 2007 و پیش‌بینی تقاضا در سال 2008» و نیز بررسی تقاضای چین و هند برای واردات نفت بیش‌تر همراه با تاثیر ناآرامی‌های نیجریه بر کاهش تولید نفت این کشور به چاپ رسید و اینک در این شماره به بررسی دیدگاه‌ها و مواضع اوپک دربارۀ افزایش قیمت نفت می‌پردازیم.

قیمت نفت در بازار جهانی روز به روز در حال افزایش است و پس از چند هفته مرزهای 70، 80 و سپس 90 دلار برای هر بشکه را در نوردیده است. قیمت سبد نفتی اوپک نیز روز به روز در حال افزایش است و به رکورد بی‌سابقه بالاتر از 81 دلار رسیده است. سبد نفتی اوپک متشکل از 12 نوع نفت خام شامل نفت گیراسول آنگولا، مخلوط الجزایر، میناس (اندونزی)، نفت سنگین ایران، سبک بصره (عراق)، صادراتی کویت، اس‌سیدر (لیبی) بانی‌لایت (نیجریه)، مارین قطر، عرب لایت (عربستان)، موربان (امارات) و BCF17 ونزوئلاست. اما با وجود فشار مصرف‌کنندگان و واردکنندگان، اوپک نه تصمیمی برای برگزاری نشست فوق‌العاده دارد و نه تصمیمی برای افزایش تولید. این در حالی است که تمامی واردکنندگان و مصرف‌کنندگان بزرگ جهان از اوپک می‌خواهند تا بار دیگر بر تولید خود بیفزاید تا شاید توفیقی در کنترل و مهار قیمت‌‌های افزایش یافته نفت در بازارهای جهانی به دست آید.

بی‌تاثیری افزایش 500 هزار بشکه‌ای اوپک در مهار قیمت‌ها

سازمان اوپک که حدود 40 درصد از نفت خام جهان را تامین می‌کند، 20 شهریور 1386 در وین به تصمیم‌گیری در خصوص سیاست‌های تولیدی خود در ماه‌های آینده پرداخت و اعضای این سازمان توافق کردند که با افزایش تولید فعلی به میزان 500 هزار بشکه، همچنان شرایط بازار را در ماه‌های آینده به دقت زیرنظر داشته باشند. در واقع سقف تولید رسمی برای 10 کشور عضو پایبند به نظام سهمیه‌بندی معادل 2/27 میلیون بشکه در روز در نظر گرفته شد که از اول نوامبر (10 آبان) اجرایی خواهد شد.

پس از آن که اعضای سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) در آخرین نشست خود برای بررسی سیاست‌های تولیدی خود در ماه‌های آینده در وین تصمیم گرفتند میزان تولید را 500 هزار بشکه در روز افزایش دهند، انتظار می‌رفت قیمت سبد نفتی اوپک در روند نزولی قرار گیرد، ولی این اتفاق برعکس آن چه تحلیلگران انتظار داشتند به جریان افتاد و رکوردهایی جدید برای سبد نفتی اوپک به ثبت رسید، و در روزهای گذشته قیمت‌ها با نوسانات زیادی مواجه شده بود تا این که در چند روز اخیر روند ثبت رکورد بی‌سابقه جدید برای سبد نفتی اوپک از سرگرفته شده است. این در حالی است که حتی میزان تولید کنونی اعضای اوپک 10 درصد بیش‌تر از سهمیه تعیین شده این سازمان است. میزان تولید اوپک طی ماه سپتامبر به 86/23 میلیون بشکه رسید که این رقم 10 درصد بیش‌تر از سهمیه‌های تعیین شده است. اوپک ماه گذشته 6/2 میلیون بشکه مازاد تولید داشته است که عربستان به تنهایی 760 هزار بشکه آن را تشکیل داده است. عربستان بیش‌ترین میزان انحراف از سهمیه‌های تولید را در بین کشورهای عضو اوپک داشته است. براساس آمارهای سازمان بین‌المللی انرژی، الجزایر نیز در این مدت 3/49 درصد بیش‌تر از سهمیۀ تعیین شده خود تولید کرده است. قطر 9/17 درصد، لیبی 5/15، نیجریه 9/12، کویت 6/12 و عربستان 8/10 درصد بیش‌تر از سهمیۀ نفت تولید کرده‌اند.

پیش‌بینی اوپک از تقاضای جهانی نفت

کشورهای صادرکنندۀ نفت پیش‌بینی خود از تقاضای جهانی نفت برای امسال و سال آینده را افزایش داده‌اند و اوپک پیش‌بینی خود از تقاضای جهانی نفت برای سال 2007 و 2008 و همچنین تقاضا برای نفت این سازمان در سه ماهۀ چهارم سال جاری را بالاتر از پیش‌بینی‌های قبلی می‌داند. طبق پیش‌بینی‌های جدید، اوپک انتظار دارد تقاضای نفت در سال 2007 به طور میانگین به 85 میلیون و 720 هزار بشکه در روز برسد و تا سال آینده نیز به 09/87 میلیون بشکه افزایش پیدا کند که هر دو این پیش‌بینی‌ها نسبت به پیش‌بینی‌های گذشتۀ اوپک معادل 20 هزار بشکه در روز افزایش یافته‌اند. از سوی دیگر رشد میزان تقاضا در مقایسه‌های سالانه نسبت به سال گذشته به یک میلیون و 340 هزار بشکه خواهد رسید اما از سوی دیگر، اوپک اعلام کرده است پیش‌بینی می‌کند عرضۀ نفت از سوی کشورهای غیرعضو اوپک با 30 هزار بشکه کاهش به 50 میلیون و 290 هزار بشکه در روز برسد که این امر نتیجه کاهش تولید مکزیک، انگلستان، برزیل و سودان است. براساس این گزارش، افزایش میزان تقاضا و کاهش پیش‌بینی از عرضۀ نفت غیراوپک در سال جاری فشار بیش‌تری برای تقاضا برای نفت اوپک ایجاد خواهد کرد. بر همین اساس اوپک پیش‌بینی می‌کند تقاضا برای نفت این سازمان در سه ماهۀ چهارم سال جاری به روزانه 31 میلیون و 430 هزار بشکه برسد که این میزان 100 هزار بشکه بالاتر از برآوردهای پیشین است.

انتظار بازار از اجلاس 14 آذر اوپک

نشست بعدی سازمان کشورهای صادرکنندۀ نفت پنجم دسامبر (14 آذر) در امارات برگزار خواهد شد و اعضای در خصوص سیاست‌های تولید تصمیم می‌گیرند. در آستانه این اجلاس مصرف‌کنندگان و واردکنندگان اصلی همه خواستار افزایش تولید اوپک برای مهار قیمت‌ها هستند.

یکی از این مصرف‌کنندگان بزرگ نفت اوپک، چین است. اعضای اوپک در ماه شهریور در حدود 60 درصد از واردات نفت خام چین را تامین کرده‌اند.

عربستان سعودی با در اختیار داشتن 18 درصد از واردات نفتی چین، بزرگ‌ترین صادرکنندۀ نفت خام به این کشور است آنگولا با 13 درصد در رتبۀ‌ دوم و ایران با تامین 11 درصد از نیاز نفتی چین در جایگاه سوم صادرکنندگان نفت به این کشور قرار دارند. روسیه نیز با هشت درصد پس از ایران در رتبۀ چهارم تامین‌کنندگان نفت خام چین در ماه شهریور قرار دارد.

یکی دیگر از این مصرف‌کنندگان بزرگ نفت اوپک، ژاپن است. واردات نفت ژاپن از اعضای این سازمان در حدود 84 درصد از مجموع واردات نفتی ژاپن را تشکیل می‌دهد. عربستان و امارات در مجموع در حدود 50 درصد از واردات نفت ژاپن را تامین کرده‌اند و جایگاه نخست تامین‌کنندگان نفت این کشور را میان خود تقسیم کرده‌اند و ایران سومین تامین‌کنندۀ نفت خام ژاپن در ماه گذشته بوده است. قطر و کویت نیز هر یک با تامین هشت تا 12 درصد از نیاز نفتی این کشور آسیایی در رتبه‌های بعدی تامین‌کنندگان قرار دارند.

علاوه بر این هفت کشور صنعتی جهان خواستار افزایش تولید نفت اوپک هستند. وزیر دارایی فرانسه می‌گوید: «گروه هفت خواستار افزایش تولید نفت اوپک است و اوپک باید برای تامین تقاضای جهانی نفت، سقف تولید خود را افزایش دهد و گروه هفت بر نظر سازمان بین‌المللی انرژی مبنی بر کاهش ذخایر جهانی نفت و نیاز به افزایش تولید اوپک، تاکید می‌کند. لاگارد افزایش تولید 8/1 میلیون بشکه‌ای اوپک را برای مقابله با افزایش تقاضای جهانی نفت، ضروری می‌داند.

سازمان بین‌المللی انرژی نیز خواستار افزایش 8/1 میلیون بشکه‌ای تولید اوپک شده است. آژانس بین‌المللی انرژی در خصوص تاثیر احتمالی قیمت‌های بالای نفت به اقتصادهای در حال توسعه هشدار داده است.

تاناکا رییس آژانس بین‌المللی انرژی می‌گوید: «اگر قیمت نفت خیلی بالا برود، تاثیر بسیار منفی بر اقتصاد به خصوص در آسیا خواهد داشت.» مدیر آژانس بین‌المللی انرژی می‌گوید: «ما نمی‌گوییم تولید را افزایش دهید یا قیمت‌ها را کاهش دهید، ما معتقدیم باید گفت‌و‌گو با تولیدکنندگان و تبادل اطلاعات با یکدیگر برقرار باشد تا با بررسی بازار اطلاعات لازم را داشته باشیم.» وی که مدت زیادی نیست ریاست آژانس را از کلود ماندیل ـ منتقد همیشگی اوپک ـ دریافت کرده است، ادامه می‌دهد: «بازار در حال حرکت است و با توجه به توفان‌های موسمی و تقاضای زمستانی و تنش‌های ژئوپلیتیک، در حال حاضر عوامل متغیر زیادی وجود دارد و ما با دقت شرایط را زیر نظر داریم.»

گای گاروسو رییس سازمان اطلاعات انرژی (EIA) نیز اعلام کرده انتظار می‌رود اوپک به افزایش تولید خود ادامه دهد و انتظار داریم اوپک احتمالا در نشست آذرماه خود تولید نفت را بازهم افزایش دهد. اوپک باید تولید خود را حتی بیش‌تر نیز افزایش دهد تا تقاضای سه ماهۀ چهارم را تامین کند. زیرا چشم‌انداز ما از میزان تقاضا نشان می‌دهد که حتی به افزایشی بیش از 500 هزار بشکه برای تولید اوپک نیاز داریم؛ بنابراین انتظار داریم تصمیمات جدیدی برای افزایش تولید بگیرند. وزیر دارایی انگلیس نیز ضمن ابراز نگرانی شدید از افزایش قیمت نفت، خواستار افزایش تولید اوپک شده است. «آلیستار دارلینگ» می‌گوید: «عوامل زیادی موجب افزایش شدید قیمت نفت شده است ولی یکی از این عوامل کمبود عرضه است و اگر چه اوپک در نشست اخیر خود با افزایش 500 هزار بشکه‌ای تولید از ابتدای نوامبر موافقت کرد ولی این رقم برای تامین تقاضا کافی نیست و به نظر من تولید اوپک باید بیش‌ از این افزایش یابد. ضمن آن که ظرفیت تولید پالایشگاه‌های جهان نیز باید افزایش یابد و شفافیت در صنعت نفت نیز باید بیش از پیش شود.»

صندوق بین‌المللی پول (IMF) نیز با تمجید از تصمیم اوپک برای افزایش 500 هزار بشکه‌ای میزان تولید از اول نوامبر، معتقد است، اقدامات بیش‌تری برای مهار قیمت‌های نفت مورد نیاز است. از نظر صندوق، شرایط بازار جهانی نفت «بسیار پیچیده» است و افزایش متناوب قیمت نفت آثار تورمی زیادی بر اقتصاد جهانی خواهد داشت و موجب کاهش رشد اقتصادی کشورهای مختلف می‌شود.

صندوق بین‌المللی پول (IMF) با پیچیده خواندن وضعیت بازارهای جهانی، بر این باور است که نگرانی‌های ژئوپلیتیک می‌تواند قیمت‌ها را حتی از رکوردهای بی‌سابقۀ کنونی نیز بالاتر ببرد و حتی احتمال آن که قیمت‌ها تا پایان سال 2008 از مرز 95 دلار عبور کند، یک به شش است و با محدود بودن ظرفیت مازاد تولید، نگرانی از بروز وقفه در عرضۀ نفت یا تنش‌های ژئوپلیتیک می‌تواند به رشد بیش‌تر قیمت‌ها بینجامد که این امر نیز عامل رشد تورم خواهد بود.

از سوی دیگر IMF تاکید دارد، برخلاف سال گذشته، افزایش اخیر قیمت نفت بدون هیچ عامل مشخصی از افزایش تنش‌های ژئوپلیتیک صورت گرفته که این مساله احتمال تداوم روند روبه‌رشد قیمت را بیش‌تر می‌کند.

دیدگاه سازمانی اوپک

از نظر مسئولان اوپک، نوسانات قیمت نفت در بازارهای جهانی منعکس‌کنندۀ بی‌ثبانی‌های شاخص‌های اقتصادی در بازارهای سرمایه است و نوسانات اخیر در قیمت نفت نشان‌دهندۀ نوسانات موجود در بازارهای مالی است که چشم‌انداز رشد اقتصاد جهانی را نیز مبهم کرده و در نتیجه آینده تقاضای نفت نیز مبهم است. به اعتقاد اعضای اوپک، کاهش ارزش دلار در بازارهای مالی نیز از دیگر عوامل تاثیرگذار بر افزایش قیمت نفت بوده است.

به اعتقاد اوپک گسترش تنش‌های سیاسی بین‌المللی نیز از جمله عوامل موثر بر افزایش قیمت نفت به شمار می‌رود.

یک کارشناس ارشد اوپک نیز در این باره می‌گوید: «اوضاع بازار نفت از کنترل خارج شده است. صندوق‌های سرمایه‌گذاری تاثیر زیادی در نوسانات شدید قیمت طی روزهای اخیر داشته‌اند و نیروهای عرضه و تقاضا کوچک‌ترین نقشی در افزایش قیمت نفت نداشته است.»

موضع دبیر کل اوپک

دبیر کل سازمان کشورهای صادرکنندۀ نفت اوپک می‌گوید، افزایش قیمت نفت موجب نگرانی اوپک شده است ولی این مساله هیچ ارتباطی با نیروهای بازار ندارد.

عبدالله البدری معتقد است اوپک به دقت تحولات بازار جهانی نفت را زیرنظر دارد و نگرانی خود را از روند صعودی قیمت‌ها اعلام می‌کند و اوپک گرچه از افزایش قیمت نفت حمایت نمی‌کند ولی بر این باور است که افزایش قیمت نفت ارتباطی با نیروهای عرضه و تقاضا ندارد و کمبود ظرفیت تولید پالایشگاه‌ها، تنش‌های سیاسی بین‌المللی و سفته‌بازی مهم‌ترین علل افزایش قیمت نفت به شمار می‌رود.

به نظر البدری، کاهش ارزش دلار در برابر یورو نگرانی اعضای اوپک را نیز در بر داشته است و اصلا جای تعجب نخواهد بود اگر میزان مصرف نفت در اروپا طی هفته‌های آینده افزایش یابد.