طرح روسیه
در حالی که هفتهها از طرح «غنیسازی در خاک روسیه» در رسانهها میگذرد، این کشور چند روز قبل در بیانیهای از ارائه رسمی پیشنهاد هستهای به ایران خبر داد. وزارت خارجه روسیه هفته گذشته در بیانیهای اعلام کرد که سفارت این کشور در تهران یادداشتی رسمی را حاوی پیشنهاد مذکور به مقامات ایرانی تحویل داده و پیشنهاد سابق روسیه به ایران برای استقرار یک شرکت سهامی مشترک روسی ـ ایرانی جهت انجام غنیسازی همچنان معتبر است. در ادامه این بیانیه همچنین آمده است که این پیشنهاد رسمی تلاشی برای پیدا کردن راهحلهای قابل پذیرش دوجانبه در چارچوب رفع وضعیت موجود بر سر برنامههای هستهای ایران از طریق ابزارهای سیاسی و دیپلماتیک است.
بدنبال انتشار این خبر، حمیدرضا آصفی، سخنگوی وزارت خارجه در نخستین نشست خبری با خبرنگاران بر این موضوع تأکید کرد که ایران هیچ طرح مدونی را از مسکو دریافت نکرده است اما وجود این طرح را رد نکرد. وی گفت: «البته ایدههایی از طرف روسیه و کشورهای مختلف مطرح شده است.» آصفی تأکید کرد که: «تهران هر طرح و پیشنهادی که حقوق جمهوری اسلامی ایران را به رسمیت بشناسد و حق غنیسازی در داخل خاک کشور را تأیید کند با نظر مثبت بررسی میکند.»
اما طرح هستهای روسیه اولین بار پیش از سفر ایگور ایوانف دبیر شورای عالی امنیت ملی روسیه به ایران در آبان ماه مطرح شد. همزمان با ورود ایوانف به تهران این خبر که مقام بلندپایه روسی با پیشنهادی رسمی برای حل گره اتمی ایران وارد تهران خواهد شد، در صدر اخبار خبرگزاریها قرار گرفت.
به موجب این طرح روسیه پیشنهاد داده بود که مرحله تبدیل سنگ معدن اورانیوم (کیک زرد) به گاز هگزا فلوراید اورانیوم (اورانیوم فرآوری شده) در ایران صورت بگیرد اما مرحله تزریق این گاز به دستگاههای سانتریفوژ که به تولید اورانیوم غنی شده میانجامد در خاک روسیه انجام شود. با این حال پس از ورود ایوانف به تهران و مذاکرات روسیه با مقامات کشورمان، ارائه هرگونه طرح هستهای به مقامات ایرانی را رد کرد. لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی نیز در واکنش به رسانهای شدن طرح هستهای روسیه گفت: «پیشنهاد مشخصی در این خصوص مطرح نشده است.»
با این وجود اما از آغاز انتشار خبر طرح هستهای روسیه برای حل بحران هستهای ایران، این طرح مورد حمایت اروپا و آمریکا قرار گرفت. اروپائیان این طرح را فرصت دوباره به ایران برای بازنگری در فعالیتهای هستهای و توقف کامل غنیسازی در خاک ایران ارزیابی و اعلام کردند که عدم پذیرش این طرح از سوی ایران راه را برای ارجاع پرونده هستهای ایران به شورای امنیت هموار میکند.
آمریکا نیز اعلام نمود که از پیشنهاد روسیه حمایت میکند. طرح روسیه بدنبال پافشاری جمهوری اسلامی ایران بر مواضع خود مبنی بر دستیابی به فنآوری صلحآمیز هستهای بعنوان راهحل پیشنهادی اروپا از سوی روسیه مطرح شد تا اصلیترین محور گفتوگوهای آتی ایران و اروپا در ژانویه ۲۰۰۶ باشد. مذاکراتی که در ۳۰ آذرماه ۸۴ پس از ۵ ماه وقفه مجددا از سرگرفته شد.
واکنشها به طرح پیشنهادی روسیه
ارائه طرح از سوی روسیه واکنشهای مختلفی را بدنبال داشت. در موضعی رسمی علی لاریجانی دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان دادن اختیار تامین سوخت هستهای ایران به کشوری دیگر را نامعقول خواند و گفت تجربه تاریخی اجازه نمیدهد تا مسئولان کشور به سمت چنین پیشنهادی بروند. علی لاریجانی همچنین ایده پیشنهاد هستهای اخیر مسکو به تهران را ناپخته دانست و تصریح کرد که اشکالات زیاد و جدی بر آن وارد است، اما در عین حال تاکید کرد که دلیلی ندارد ایران از بررسی ایدهها استقبال نکند.
لاریجانی ضمن رد طرح پیشنهادی روسیه از جدیت در بررسی این طرح خبرداد. وی با تاکید دوباره جمهوری اسلامی ایران بر غنیسازی و برخورداری از چرخه سوخت در داخل خاک ایران گفت: از آنجایی که نمیخواهیم فرصتها را از ما بگیرند، مسیر مدونی را برای خود ترسیم کردهایم. بنابراین میتوان گفت موضعگیری مسئولان حاکی از مقاومت تهران در مقابل طرحی است که تمامی فعالیتهای هستهای تهران را به روسیه پیوند میزند. علاءالدین بروجردی رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی نیز از جمله نخستین چهرههایی بود که نسبت به طرح روسیه واکنش نشان داد.
وی با تأکید براینکه باید طرح روسیه در شورای عالی امنیت ملی مورد بررسی قرار گیرد، بطور تلویحی بر مخالفت ایران با طرح پیشنهادی روسیه صحه گذاشت. بروجردی تأکید کرد: «با توجه به حضور روسها در این پروژه تأکید بر انجام آن در خارج از خاک ایران بیمورد و غیرالزامی است.»
از سوی دیگر یک عضو فراکسیون اصولگرایان مجلس طرح پیشنهادی روسیه را به شدت مورد انتقاد قرار داد و آن را حقهای کثیف خواند. سعید ابوطالب با غیرقابل اطمینان بودن روسها گفت: «روسیه کاملا با اروپا هماهنگ است چرا که این کشور زمانی این پیشنهاد را ارائه میدهد که اروپا کاملا در موضع ضعف در مذاکرات قرار دارد.» چهرههای سیاسی کشور نیز در این خصوص واکنشهایی مشابه نشان دادند.
منتقدین در استدلالهای خود در رد طرح پیشنهادی روسیه بر موارد متعددی از سیاستهای این کشور در مورد برنامه هستهای ایران استناد و پذیرش آن را وابستگی همهجانبه فعالیتهای صلحآمیز هستهای کشورمان به مسکو ارزیابی کردند. این عده بر این باورند که مسکو به دلیل انحصاری که در نیروگاه اتمی بوشهر در اختیار دارد، با دریافت مبالغی کلان علیرغم وعدههای فراوان در راهاندازی آن تعلل میکند و از سوی دیگر همسو با اروپا و آمریکا در راستای سیاستهای مخالفین فعالیتهای صلحآمیز هستهای ایران حرکت میکند. این دسته بر این باورند که هیچ تضمینی وجود ندارد که روسیه به تعهدات خود مبنی بر تأمین سوخت نیروگاههای ایران عمل کند.
دلیل دیگر رد غنیسازی در خاک روسیه از سوی منتقدین، تناقض آشکار این طرح با مفاد NPT است. کشورهای عضو NPT حق استفاده از دانش هستهای در زمینه غیرنظامی در کشور خود را دارا میباشند. بنابراین پذیرش غنیسازی در سرزمینی دیگر برای کشوری که عضو NPT است و به تمامی تعهدات بینالمللی پذیرفته شده در چارچوب آن پایبند است، نقض صریح آن به شمار میرود.
استدلال دیگر مخالفین، منافع گسترده سیاسی و اقتصادی اجرای چنین طرحی برای روسیه است.
به لحاظ سیاسی روسیه با ارائه این پیشنهاد میتواند به نوعی هم وضعیت جهانی را از بحران خارج کند و هم ابتکار عمل را به دست گیرد و تا حدودی میان اروپاییها و آمریکا موازنه برقرار کند.
مسکو برآن است تا نقشی فعال در منازعه هستهای ایران بازی کند، چرا که خارج از این نقش این کشور کاملاً به انزوا کشیده میشود. بنابراین میتوان گفت هدف روسیه از ارائه چنین طرحی تثبیت موقعیت خود در منطقه در مقابل آمریکا و اروپا است.
به لحاظ اقتصادی هم غنیسازی در خاک روسیه منافع بسیاری برای مسکو به همراه دارد. روسیه به عنوان مهمترین شریک پروژههای هستهای ایران با انحصار انرژی بعنوان تنها تأمینکننده سوخت نیروگاههای ایران میتواند در شریانهای اقتصادی ایران نقش اساسی ایفا کند. ایفای چنین نقشی به کرملین اجازه میدهد تا نبض نیروگاههای کشور را در اختیار و از اهرمهای اقتصادی برای چانهزنی در عرصه دیپلماتیک در جهت منافع خود در قبال ایران، اروپا و آمریکا استفاده کند. از طرف دیگر موقعیت برتر روسیه در تعاملات هستهای با جمهوری اسلامی ایران میتواند به ارتقای جایگاه روسیه در صحنه بینالمللی منجر گردد.
به هر حال منتقدین پیشنهاد روسیه را فاقد پشتوانه عقلانی و منطقی میدانند، چرا که غنیسازی در خاک کشوری دیگر معنا و مفهومینداشته و در عین حال سرمایهگذاری در خاک کشوری بیگانه هیچ حمایتی برای استمرار و تداوم روند غنیسازی ندارد.
در مقابل چنین دیدگاهی، عدهای بر این باورند که پیشنهاد روسیه میتواند در چارچوب اصول پذیرفته شده جمهوری اسلامی ایران در فضای عقلانی مورد بررسی قرار گیرد. چرا که در شرایطی که آمریکا سیاست انزوای ایران را دنبال میکند بایستی به مصلحت کشور توجه و با تدبیر به چنین پیشنهادی نگاه کرد.
این دسته به مخالفت روسیه با ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل استناد میکنند و معتقدند این احتمال وجود دارد که آمریکا، روسیه را برای مخالفت احتمالی برای ارجاع پرونده هستهای ایران به شورای امنیت تحت فشار قرار دهد و روسیه ناگزیر به همراهی با آمریکاییها شود. بنابراین با توجه به حمایت غرب از طرح روسیه، مخالفت ایران با این طرح میتواند به همراه شدن موضع مسکو با غرب بینجامد و پرونده هستهای ایران را در موقعیت دشواری قرار دهد. از سوی دیگر پیام منفی تهران بر طرح مسکو میتواند پایانی بر مذاکرات لرزان ایران و اتحادیه اروپا باشد.
از سوی دیگر پیشنهاد روسیه از سوی ایران، به ایالات متحده اجازه میدهد تا با افزودن بر لابیهای خود زمینه ارجاع پرونده هستهای ایران به شورای امنیت سازمان ملل را فراهم کند.
علیرغم نگاه مثبت برخی کارشناسان به طرح روسیه اما چگونگی مشارکت روسیه و ایران در تهیه سوخت هستهای موضوعی قابل تأمل از سوی این دسته از تحلیلگران است. در این راستا بعضی معتقدند اگر پیشنهاد روسها موقت باشد و کارشناسان ایران نیز در آن حضور داشته باشند، این پیشنهاد قابل بحث و مذاکره است. ولی اگر این پیشنهاد دائمی باشد و موجب سلب حق ملت ایران گردد قابل قبول نمیباشد.
به هر حال آنچه مسلم است اینکه موضع ایران در قبال طرح پیشنهادی روسیه این است که ایران هر طرحی در چارچوب قوانین بینالملل و آژانس بینالمللی انرژی هستهای را مورد مطالعه قرار میدهد.
بستر پاسخ به یک پیشنهاد رسمی
فارغ از واکنشهای صورت گرفته در مورد طرح هستهای روسیه، آنچه میتواند مبنای تحلیل برای ارائه پاسخی رسمی قرار گیرد، مواضع روسیه در تحولات جاری هستهای ایران است. از آغاز طرح فعالیتهای هستهای صلحآمیز ایران در مجامع بینالمللی مسکو استراتژی چند وجهی را در این خصوص اتخاذ کرده است. کرملین بر باقی ماندن در تحولات هستهای ایران اصرار دارد و میخواهد گزینهای مؤثر در این مسأله باشد و از سویی مناسباتش با غرب را حفظ و حتی تقویت کند.
اظهارات اخیر سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه در هشدار به سیاسی شدن برنامه هستهای ایران نشان میدهد که روسیه تمایلی در بحرانی شدن مسأله هستهای ایران ندارد، چرا که در این صورت این کشور بسیاری از منافع خود را در پروژههای هستهای ایران از دست میدهد. با این حال مسکو از ایرانی اتمی و قدرتمند در همسایگی خود استقبال نمیکند.
بنابراین موفقیت روسها در جلبنظر تهران برای پذیرش طرح هستهای جدید روسیه گامی مثبت برای کرملین است تا ضمن حفظ منافع سرشار خود از قراردادهای هستهای با ایران، در تحولات منطقهای و جهانی بعنوان عضوی تأثیرگذار نقش آفرینی کند و از طرف دیگر، با کنترل سوخت برای نیروگاه اتمی ایران، مانع از تبدیل کشور همسایه به یک قدرت اتمی با برخورداری از اقتصاد قوی و موقعیت منحصر به فرد ژئوپلیتیک شود.
بسیاری بر این باورند که طرح روسیه بیش از آنکه راهکاری منطقی برای گشودن گره اتمی ایران باشد، تلاشی از سوی غرب برای فراهم کردن دستاویزی است که با وارد کردن روسیه به آن جریان، سعی در بوجود آوردن یک اجماع جهانی علیه جمهوری اسلامی ایران دارد و اساساً هدف غرب از ارائه طرح پیشنهادی روسیه فراهم آوردن زمینههای تعارض میان تهران و مسکو و تلاشی برای تنگ کردن حوزه فشار بر جمهوری اسلامی ایران و کاستن از حامیان ضمنی ایران است.
در این راستا جمهوری اسلامی ایران باید با درک رفتار غرب در قبال طرح روسیه، برای ممانعت از اجماعی که غرب در مورد حقوق هستهای ایران به دنبال آن است تلاش کند و با تأکید بر حقوق خود مبنی بر غنیسازی در داخل اولاً مانع از بروز شکاف میان تهران و مسکو شود، ثانیاً در پی راهکارهایی باشد تا به تعاملی سازنده و پایدار دست پیدا کند.
به هرحال هر چند که ایران بصورت رسمی پاسخی مشخص به پیشنهاد روسیه نداده است، اما از اظهارات مقامات دیپلماتیک ایران چنین برمیآید که تهران به شکل محترمانهای طرح روسیه برای انتقال غنیسازی اورانیوم به خاک آن کشور را رد کرده است.
نکته قابل تأمل در ارائه طرح پیشنهادی هدف مشترک اروپا، آمریکا و روسیه و آن تلاش برای جلوگیری از دستیابی ایران به فناوری هستهای است. نقطه مشترکی که سه قطب مهم نظام بینالملل را علیرغم بسیاری از اختلافات و تعارضها در کنار یکدیگر قرار میدهد.