آسیب‌شناسی شبکه‌های ماهواره‌‌ای عربی (بخش نخست)

حسن هانی‌زاده
تا یک دهه پیش هیچکس تصور نمی‌‌کرد که کشور کوچک و کم جمعیت اما ثروتمند قطر روزی مورد توجه ده‌‌ها میلیون عرب در سراسر جهان قرار بگیرد. افتتاح شبکه ماهواره‌‌ای الجزیره در سال 1997 از یک جزیره آرام مانند قطر یک اقیانوس مواج و متلاطم ایجاد کرد. این شبکه نخست با هزینه شخصی شیخ حمدبن خلیفه آل‌ثانی امیر قطر و تحت نظر شورایی به ریاست شیخ حمدبن جاسم وزیر خارجه این کشور فعالیت خود را به صورت آزمایشی آغاز کرد. امیر قطر برای راه‌‌اندازی این شبکه نخست مبلغ 140‌ میلیون دلار در اختیار هیات موسس قرار داد که با راه‌‌اندازی و شکل‌‌گیری این شبکه و از طریق پخش آگهی‌های تبلیغاتی به ‌‌تدریج مبلغ اهدایی شیخ حمدبن خلیفه امیر قطر به وی برگشت داده شد. اینکه اندیشه تاسیس یک شبکه ماهواره‌‌ای عربی مشابه شبکه‌های سی‌‌ان‌‌ان آمریکا و بی‌‌بی‌‌سی انگلیس از تراوشات فکری مقامات قطری است یا اینکه تحت فشار قدرت‌‌های خارجی شکل گرفته، جای تردید وجود دارد.
تحلیلگران رسانه‌‌های جهانی تردید دارند که یک کشور بسته و قبیله‌‌ای مانند قطر بتواند با این سرعت به سمت دموکراتیزه‌‌سازی رسانه‌‌ای حرکت کند بلکه تاسیس شبکه الجزیره را در چارچوب فشار قدرت‌‌های خارجی و با اهداف خاصی ارزیابی می‌‌کنند. نخستین قربانی دموکراتیزه‌سازی عربی و فضای چرخش رسانه‌ای قطر شیخ خلیفه‌‌بن حمد آل ثانی امیر سابق قطر و پدر امیر فعلی این کشور بود. شیخ سابق قطر که تا آن زمان همچنان در فضای ساختار حکومت سنتی و قبیله‌‌ای سیر می‌‌کرد در برابر هرگونه اصلاحات و تغییرات سیاسی مقاومت می‌کرد و به همین دلیل با کودتای سفید، فرزند وی از قدرت بر کنار شد.
با برکناری امیر سابق قطر فرزند وی با هدف ایجاد اصلاحات ایجاد اصلاحات سیاسی و دادن آزادی‌‌های فردی و گشایش درهای باز اقتصادی قدرت را دست گرفت. تاسیس شبکه جنجال برانگیز الجزیره نخستین دستاورد امیر جوان قطر بود.
هیات موسس شبکه الجزیره مرکب از وزیر خارجه، وزیر اطلاع‌رسانی، مدیر کل خبرگزاری رسمی قطر «قنا» و مدیر کل رادیو تلویزیون دولتی قطر، به سرعت درصدد جذب بهترین گزارشگران و گویندگان و کادر فنی از سراسر جهان برآمدند. درآغاز این تلاش‌‌ها بیش از‌180‌گوینده و گزارشگر عرب که در بخش‌های عربی رسانه‌‌های خارجی مانند بی‌‌بی‌‌سی و صدای آمریکا و رادیو تلویزیون‌‌های دولتی کشورهای عربی شاغل بودند با دستمزدهای کلان جذب شبکه الجزیره شدند. همچنین افتتاح بیش از 60 دفتر نمایندگی اصلی و فرعی در خارج از قطر آن هم در مدت زمان کوتاهی یکی از موفقیت‌‌های چشمگیر این شبکه است. با اینکه این شبکه سیاست خود را براساس یک رویکرد به ظاهر حرفه‌‌ای و برپایه گردش آزاد خبر بنانهاده اما عملکرد مبهم و تامل برانگیز الجزیره روند سیاسی و خط مشی خبری آن را مورد تردید قرار می‌‌دهد. ارتباط نزدیک خبرنگاران زبده این شبکه مانند تیسیر علونی و سامی‌‌الحاج با عناصر القاعده بویژه رهبر آن «اسامه بن لادن» در طول حمله آمریکا به افغانستان این پرسش را مطرح ساخت که آیا این شبکه از گروه‌‌های تروریستی حمایت می‌‌کند یا در چارچوب یک روند کاملا حرفه‌‌ای به طور اتفاقی در کنار این عناصر قرار گرفته‌ است.
دستگیری تیسیر علونی خبرنگار اسپانیایی سوری الاصل‌الجزیره توسط سازمان‌های امنیتی اسپانیا و سامی‌‌الحاج خبرنگار عرب مقیم آمریکا به اتهام ارتباط خارج از چارچوب شغلی با القاعده نشان داد که در پشت ظاهر حرفه‌‌ای الجزیره اهداف دیگری نهفته است.
در نگاه اول چنین به نظر می‌‌رسد که شبکه‌الجزیره کاملا همسو با گروه‌‌های تروریستی عرب حرکت می‌‌کند زیرا معمولا اسامه بن‌لادن رهبر القاعده و ایمن الظواهری دستیار اول وی و ابومصعب الزرقاوی رهبر مقتول این سازمان در عراق نوارهای صوتی و تصویری خود را انحصاراً در اختیار شبکه الجزیره قرار می‌‌دهند.
حضور مداوم برخی چهره‌‌های اصول‌گرا مانند شیخ یوسف القرضاوی مفتی مصری‌الاصل قطر و از رهبران سابق اخوان المسلمین مصر و «منتصرالزیات» وکیل مدافع گروه‌‌های تروریستی، در برنامه‌‌های الجزیره جای هیچگونه تردیدی باقی نمی‌‌گذاردکه این شبکه دارای یک رویکرد کاملا سیاسی و غیرحرفه‌‌ای است.
این شبکه در طول‌3 سالی که از اشغال عراق توسط آمریکا می‌‌گذرد نقش فعالی در تشدید تنش‌های قومی و حمایت از تروریست‌‌ها ایفا کرد به گونه‌‌ای که دولت عراق ناچار شد در سال 2005 دفتر این شبکه در بغداد را تعطیل کند.
تاسیس این شبکه عامل دیگری برای ایجاد اختلاف بین کشورهای حوزه خلیج فارس بود که رهبران آن با بهت و حیرت و نگرانی روز افزونی عملکرد جسورانه عوامل این شبکه را دنبال می‌‌کردند. بروز اختلاف میان قطر با کشورهای کویت و عربستان و بحرین و برخی کشورهای عربی منطقه ناشی از عملکرد خارج از عرف سنتی الجزیره بود.
این شبکه از طریق پخش برنامه‌‌های زنده موسوم به «گرایش مخالف» و «دیدار خصوصی» و «تریبون آزاد» دست به تابوشکنی رسانه‌‌ای سنتی معمول در حوزه خلیج فارس و جهان عرب خارج شد. عربستان که بیش از سایر کشورهای محافظه کار خلیج فارس خود را در معرض بمباران تبلیغاتی الجزیره قطر می‌‌دید درصدد مقابله با این پدیده نوپا برآمد. وقوع حوادث11 سپتامبر 2001 که مسوولیت آن را اسامه بن‌لادن رهبر سعودی الاصل سازمان القاعده به عهده گرفت به حیثیت بین‌‌المللی عربستان به شدت خدشه وارد ساخت.
مقامات عربستان درصدد برآمدند تا وجهه بین‌‌المللی خود را از طریق یک حرکت سریع تبلیغاتی و خنثی ساختن تبلیغات شبکه الجزیره بازسازی کنند. سرانجام ملک عبدالله بن عبدالعزیز ولیعهد سابق و پادشاه فعلی عربستان برای برون رفت از این بحران رسانه‌‌ای که جامعه به شدت محافظه کار عربستان را تهدید می‌‌کرد دست اندرکاران رسانه‌‌های دولتی را به یک اجلاس فوق‌‌العاده دعوت کرد.