رویکرد فمینیستی در تفسیر قرآن

ایکنا: از دیدگاه ملکیان، بررسی جایگاه زن در قرآن، بررسی حقوق زن در قرآن، موضع قران در مواجه با تساوی زن و مرد، گزارش زنان از جهان هستی، مقایسه تصویر قرآن از زن با تصویر زن از خود نگاه قرآن به امور، معانی گوناگون رویکرد فمینیستی در تفسیر قرآن است. مصطفی ملکیان، نویسنده و محقق حوزه فلسفه و کلام، در مصاحبه اختصاصی با ایکنا، با بیان مطلب فوق گفت: به نظر من اصطلاح « رویکرد فمینیستی در تفسیر قرآن» چند معنای مختلف ممکن است مراد شود، که باید این‌ها از هم تفکیک شوند؛ یکی این که مراد از رویکرد فمینیستی به قرآن و تفسیر قرآن به معنای بررسی جایگاه زن در این کتاب مقدس است‌؛ در این جا رویکرد فمینیستی به معنای رویکرد به قرآن براساس مساله زن است. این که قرآن، واقعیت جسمانی، ذهنی و روانی او را چگونه تصویر می‌کند، چه تصویری از ارتباطات زن با عالم طبیعت، با انسان‌های دیگر، با خودش و با خدا در این کتاب از او ارائه شده است‌. براساس این رویکرد باید مجموعه سخنانی که قرآن تصریحا و تلویحا درباره زن گفته استخراج کنیم. نویسنده کتاب «‌راهی به رهایی» با اشاره به معانی دوم «‌رویکرد فمینیستی در تفسیر قرآن» گفت: در معنای دوم، رویکرد فمینیستی در تفسیر قرآن یعنی رویکرد مدعی (طالب) حقوق زنان، این رویکرد را می‌توان رویکرد مقایسه‌ای نامید. این رویکرد به معنای رویکرد زنانه نیست، بلکه به معنای رویکرد طالب حقوق زنان است. در این رویکرد محقق بررسی می‌کند که قرآن چه حقوقی برای زنان قائل است‌. آیا این حقوق همان حقوقی است که نگرش متجددانه برای زنان قائل‌اند یا این که قرآن‌، حقوق بیشتر یا کمتری برای زنان در نظر دارد. در معنای سوم می‌خواهیم ببینیم قرآن در مواجه با تساوی زن و مرد چه موضعی داشته است. در این رویکرد زنان و حقوق آنها مدنظر نیست، آنچه اهمیت دارد، تساوی حقوق زن و مرد است. در این نگرش به قرآن رجوع کنیم و می‌بینیم قرآن در مقایسه مردان با زنان به عدالت و انصاف، نظر دارد؟ آیا حقوق زنان کمتر و تکالیف آنها بیشتر است یا بالعکس؟...
وی همچنین تصریح کرد: این معنا از این رویکرد ، چیزی است که امروزه رویکرد عمومی انسان مدرن است. ولو این که این رویکرد کاملا موفق نشده و در مقام عمل‌ قرین توفیق نبوده باشد. رویکرد انسان مدرن این است که مرد و زن فرق نمی‌کنند. انسان مدرن معتقد است که تفاوت فیریولوژیکی زن و مرد نباید به جنبه‌ها‌ی دیگر هم تحمیل شود. نویسنده کتاب «‌مشتاقی و مهجوری» با ذکر مقدمه‌ای، به تفهیم معنای چهارم این رویکرد پرداخت و گفت‌: در طول تاریخ، جهان هستی (‌عام‌ترین معنای جهان هستی؛ طبیعت، ورای طبیعت‌، حال‌، گذشته‌، آینده، جمادات و آنچه در علوم تجربی، تاریخی و فلسفی و....) گزارش شده است. این گزارش‌ها توسط فیلسوفان، عارفان، بنیانگذارن ادیان و مذاهب، هنرمندان، ادبا و ... ارائه شده است. اما بین این گزارشگران یک نکته مشترکی است که همان مرد بودن آنهاست. ما تا به حال گزراش زنانه از جهان نداشتیم. تاکنون از دید مردان به جهان نگریسته شده است. حال اگر زنان مجال یابند و گزارش خودشان را تصویر کنند چه بسا این گزارش با گزارشی که مردان ارائه کرده‌اند، متفاوت باشد. البته کارهایی که در این زمینه انجام شده اما تعداد کمی اثر در این زمینه وجود دارد.
بنابراین در معنای چهارم نیز محقق قرآن را بررسی می‌کند تا ببیند آنچه قرآن در باب زنان گفته، آیا برای زنان قابل قبول است.
فمینیزم؛ زنانه نگری
فمینیزم امروزه به این مرحله رسیده است و بهترین ترجمه آن «زنانه‌نگری» است؛ یعنی از چشم زنان به جهان نگاه کنیم.
معنای چهارم رویکرد فمنیستی به قرآن این است که زنان تصویر خود را از جهان با تصویری که قرآن از جهان ارائه کرده است، مقایسه کنند.
ملکیان همچنین در باب معنای پنجم «‌رویکرد فمنیستی در تفسیر قرآن» افزود: برای یک مسلمان قرآن سخن خداست و نه او مرد و نه زن است. اما به هر حال به همه کسانی که به قرآن نگاه می‌‌کنند، مسلمان نیستند. بنابراین محقق در این رویکرد بررسی می‌کند که آیا قرآن با منظر مردانه به امور نگریسته است یا نه.
این معنای خاصی از فمینیزم است که البته برخی از رویکردها شاید از دیدگاه یک مسلمان رد شود اما با یک نگاه علمی این پنج دیدگاه وجود دارد.
این استاد دانشگاه درباره فواید این نوع نگرش به قرآن گفت: اگر با کمال صداقت و جدیت این کار انجام شود به نظر فواید و برکات فراوانی دارد.
در عالم اسلام کارهای آکادمیک کاملا حق‌طلبانه و با متدولوژی تحقیقات علمی ندیده‌ام، اما کارهای تبلیغی مثلا از سوی مخالفان اسلام و قرآن انجام شده است تا مردم را از اسلام عدول بدهند. در این کارها شرایط تحقیق آکادمیک (مثل حق طلبی...) و متدولوژی تحقیقات علمی رعایت نشده است.
وی همچنین در باب سنخ این پژوهش به خبرنگار ایکنا گفت: این تحقیق نوعی تحقیق تاریخی. هر منوتیکی است که اولا شان تاریخی دارد، بنابراین متدولوژی تحقیقات علمی رعایت نشده است.
وی همچنین در باب سنخ این پژوهش به خبرنگار ایکنا گفت: این تحقیق نوعی تحقیق تاریخی. هرمنوتیکی است که اولا شان تاریخی دارد، بنابراین متدولوژی علوم تاریخی می‌خواهد و همچنین شان تفسیری دارد، بنابراین متدولوژی علوم هرمنوتیک را هم باید در آن لحاظ کرد.
اهمیت شرایط علمی و اخلاقی پژوهشگر
این دین‌پژوه معاصر در پایان به شرایط لازم برای این نوع پژوهش اشاره کرد و افزود چنین محققی باید اولا به زبان عربی باستان (زبان قرآن) که با زبان امروزی متفاوت است، مسلط باشد. شرط دوم این است که به اوضاح و احوال فرهنگی عرب جاهلی در زمان نزول قرآن خوب احاطه داشته باشد؛ یعنی هم ‌Context را بشناسد و هم ‌text را، نکته سوم این که‌، شخص باید دانش تفسیر را خوب بداند. تفسیر نه به معنای تفسیر سنتی که مسلمین در طول تاریخ داشتند بلکه آخرین روش‌های تفسیری متون (هرمنوتیک) را بداند. نکته چهارم این که‌، از مسائل و مشکلاتی (مسائل و مشکلات عملی و نظری) که فمینیست‌ها امروزه بر آنها تاکید می‌کنند، آگاهی داشته باشد و با این ذهن به متن مقدس نگاه کند. این‌ها شرایط عملی کار است، اما شرایط اخلاقی هم دارد؛ یعنی محقق باید به لحاظ اخلاقی دارای جدیت در کار و صداقت باشد. او نمی‌باید عوام‌فریبی و خودفریبی کند و باید در داوری‌ها، انصاف داشته باشد.