آثار کاربرد سلاحهای شیمیایی توسط عراق در جنگ تحمیلی

تلاش عراق برای تهیه و تولید سلاح‌های شیمیایی به موازات اقدام برای دستیابی به سلاح اتمی از دهه 1970 میلادی آغاز شد. ولی پس از تجاوز عراق به ایران، در روند جنگ، ابتدا این سلاح‌ها توسط عراق با هدف دفاعی و به صورت محدود در سال‌های 59 و 61 بکار گرفته شد ولی از سال 62 تا پایان جنگ تولید و استفاده عراق از سلاح‌های شیمیایی با هدف دفاعی- تهاجمی به نحو چشمگیری افزایش یافت. چنانکه حملات شیمیایی عراق از 10 مورد حمله در سال آغاز جنگ به 45 مورد در سال 67 افزایش یافت. بیشترین حملات در هنگام عملیات کربلای 5 و 8 در منطقه شرق بصره صورت گرفت ولی بیشترین مصدوم در عملیات والفجر 10 با بمباران حلبچه و اساساً پس از سال 66 بود. تعداد مصدومین از صفر در اواخر سال 59 آغاز و به 12 هزار نفر در سال 66 افزایش یافت.

انواع گازها شامل خردل، اعصاب، سیانور، فسفری، خفه‌کننده، و تهوع‌آور بود. نیمی از حملات با استفاده از عامل خردل صورت گرفت و دیگر حملات به گاز اعصاب و مابقی به گاز سیانور اختصاص داشت.

گازها عموماً توسط هواپیماهای جنگی حمل و استفاده می‌شود. دو سوم حملات با هواپیما بود و مابقی با خمپاره‌انداز و توپخانه انجام می‌شد.

هدف عراق از بکارگیری سلاح‌های شیمیایی جلوگیری از پیشروی ناگهانی قوای نظامی ایران در مواضع و استحکامات عراق و مهار پیامدهای سیاسی- استراتژیک آن بود. تأثیرات روحی ـ روانی سلاح‌های شیمیایی و آثار کاربرد آن در ایجاد پراکندگی و نیروها و از میان بردن قدرت مقاومت یا پیشروی آنها و اختلال در سازمان رزم، مورد توجه عراقی‌ها بود.

نظر به اینکه نقطه ثقل قدرت نظامی ایران در تهاجم به عراق شامل نیروهای پیاده و اجرای عملیات شبانه بود، لذا بدلیل اینکه قادر به دفاع در برابر این تاکتیک‌ها نبودند برای جلوگیری از پیشروی نیروها و ایجاد پراکندگی در میان آنها از سلاح‌های شیمیایی استفاده می‌کردند. خدیر حمزه رئیس پیشین طرح‌های هسته‌ای عراق در مورد تأثیر این سلاح بر روی نیروهای ایران می‌گوید: «در جنگ طولانی عراق با ایران، روشن شد که به وحشت انداختن نیروهای ایران از طریق استفاده از سلاح‌ شیمیایی، به مراتب مؤثرتر از تمام توپخانه و بمباران هوایی بود که ما می‌توانستیم بکار بگیریم.»

به همین دلیل وفیق سامرایی می‌گوید: اگر کاربرد این سلاح‌ها نبود، اوضاع به ضرر ما شکل می‌گرفت. تهیه و تولید سلاح‌های شیمیایی و به کارگیری آن در جنگ چنانکه اشاره شد بر پایه تحولات نظامی و نگرانی عراق از احتمال شکست نظامی، تغییرات قابل ملاحظه‌ای داشته است. در ادامه بحث ابتدا به تهیه و تولید و سپس بکارگیری آن در مراحل مختلف جنگ اشاره خواهد شد.

معرفی اجمالی عوامل شیمیایی:

آن دسته از مواد یا ترکیبات شیمیایی را که در صورت انتشار مناسب و تأثیر شیمیایی منجر به مرگ، آسیب و ناتوانی در انسان و حیوان و یا از بین رفتن گیاه می‌شوند، «عوامل شیمیایی» می‌نامند. وسایل کاربرد این مواد را «جنگ افزار» شیمیایی می‌گویند. عوامل شیمیایی را با توجه به مشخصات و اثرات فیزیکی به چهار دسته عمده تقسیم می‌کنند:

ـ ناتوان‌کننده‌ها سبب کاهش توان رزمی نیروهای مقابل شده، قدرت جنگیدن را از نیروها سلب می‌کند.

ـ عوامل زیان‌بخش که موجب ایذاء دشمن شده و آنها را به ستوه در‌می‌آورد و با ضایعات پوستی و اثرات درازمدت به ویژه سرطان‌زا همراه است.

ـ عوامل کشنده شامل اعصاب، خفه کننده سمی و خون می‌باشد. گاز اعصاب سبب از کار افتادن نیروی محرکه و مختل شدن سیستم اعصاب می‌شود. خفه‌کننده موجب خفگی و مرگ می‌شود و خون، پس از جذب شدن در خون اثرات سمی خود را ظاهر می‌کند.

ـ عوامل ضد گیاه که روی درختان و گیاهان اثر می‌گذارد و آنها را خشک می‌کند و از بارور شدن خاک و رویش گیاهان جلوگیری می‌کند.

تهیه و تولید عوامل و جنگ‌افزار شیمیایی

عراقی‌ها برای دستیابی به توان شیمیایی اقدامات زیر را انجام دادند:

1- برقراری مناسبات تجاری با کشورهای غربی به منظور خرید فن‌آوری، مواد و تجهیزات مربوط به جنگ‌افزار شیمیایی.

2- عقد قرارداد خردید تجهیزات فنی گوناگون با شرکت‌های تولید‌کننده وسایل شمیایی در آلمان غربی.

3- خرید ترکیبات شیمیایی مربوط به تولید عوامل اعصاب از کشورهای غربی به ویژه آلمان و هند.

4- تأسیس کارخانه‌های ساخت و تولید جنگ افزار شیمایی به ویژه در شهر سامرا.

برنامه سلاح‌های کشتار جمعی عراق به گفته دکتر حسین شهرستانی از دانشمندان هسته‌ای عراق از سال 1980 (59) آغاز و در بخش شیمیایی در سال 1982 (61) با کمک تعدادی از شرکت‌های آمریکایی با استفاده از گاز اعصاب و سارین توسعه یافت. ولی اقدام عراق برای کسب توانمندی BW (بیولوژیک) به نوشته دکتر گراهان پی‌یرسون از محققان ساخت عوامل جنگ‌های بیولوژیک در دپارتمان صلح دانشگاه برادفورد انگلیس، از سال 1974 (53) آغاز شد و یکسال بعد در 1975 (54) عراق اجرای 78 پروژه تحقیق و توسعه را در مرکز آل سلمان آغاز کرد. و در سال 1985 (64) قادر به تولید انبوه عوامل میکروبی سیاه زخم  و سم بوتولیسم بود. جیمز ولسی رئیس سابق سیا معتقد است، میکروب سیاه زخم در بسیاری از آزمایشگاه‌های آمریکا قابل دسترسی بود و از سوی کشورهای مختلف و از جمله عراق در سال‌های 80 توزیع شد.

اقدام عراق برای دستیابی به تکنولوژی و ذخایر شیمیایی متعاقب شکست‌های عراق و استفاده از جنگ شیمیایی به عنوان یک راه حل ممکن برای مشکلات نظامی‌اش آغاز شد. وفیق سامرایی می‌گوید: «بدنبال وارد آمدن تلفات سنگین به صفوف نیروهای ما و احساس نیاز به سلاح بازدارنده که راهبران ایران را از تداوم جنگ بازدارد، اندیشه دستیابی به سلاح‌های شیمیایی، شکل گرفت. نظرات کارشناسی برخی از کشورها از جمله کارشناسان شیمیایی شوروی (سابق) سبب گردید عراق استفاده از سلاح‌ها را مورد توجه قرار دهد. در سال 61 وزارت صنایع و پتروشیمی دولت عراق برای خرید 500 هزار کیلوگرم مواد شیمیایی موسوم به تیئودگلیکون برای تولید عوامل غیر اعصاب به شرکتی در بلژیک سفارش داده شد. کشندگی گاز خردل 10 تا 100 بار کمتر از عوامل ساده اعصاب می‌باشد، اما تولید و کاربرد و رها کردن آن در یک عملیات واقعی بسیار آسان است. مجروحین گاز خردل به مقدار زیادی خدمات و پشتیبانی نیاز خواهند داشت قرار گرفتن در معرض گاز خردل برای یک مدت کوتاهی می‌تواند سبب کوری یا بروز تاول‌های 4 و 6 هفته‌ای شود. بنابراین از نظر عراق گاز خردل در مقابله با نیروهای پیاده ایران که اغلب مدت طولانی در مناطق آلوده در حالت ایستاده می‌ماندند و از امکانات پزشکی پشت جبهه نسبتاً محدودی برخوردار بوند، برتری قابل توجهی را نصیب عراق می‌کرد.

عراق تا اواخر سال 64 حدود 10 تن از انواع گازها را در ماه تولید می‌کرد. که در اواخر سال 1365 این ظرفیت تولید به بیش از 50 تن در ماه افزایش یافت و در پایان سال 67 عراق می‌توانست بیش از 70 تن گاز خردل و 6 تن از هر یک از گازهای تابون و سارین تولید کند. توانمندی عراق در تولید گازهای شیمیایی با مشارکت و حمایت بسیاری از شرکت‌های آمریکایی و اروپایی و سایر کشورها صورت گرفت. پس از تجاوز عراق به کویت و افزایش تنش میان آمریکا و عراق تحقیقاتی که انجام شد و گزارشی که عراق به سازمان ملل ارسال شد برابر یک گزارش عراق از 150 شرکت آلمانی، آمریکایی و انگلیسی تجهیزات نظامی دریافت می‌کرد. که آلمان با 27 شرکت خصوصی و دولتی بیشترین سهم را در برنامه اتمی عراق داشت و آمریکا با 24 شرکت و انگلیس با 11 شرکت فعال مشارکت داشتند. روزنامه الکترونیکی القبس از قول کارشناسان و گزارش ارسالی از عراق آمار دیگری را ارائه کرده است. برابر این گزارش 92 شرکت آلمانی، عراق را به سلاح‌های هسته‌ای مجهز کردند و در رأس تأمین کنندگان 22 شرکت آمریکایی، 23 شرکت انگلیسی، 21 شرکت فرانسوی، 18 شرکت اتریشی، 11 شرکت بلژیکی، 15 شرکت ایتالیایی، 13 شرکت سوئیسی، 7 شرکت اسپانیایی، 3 شرکت ژاپنی، 4 شرکت هندی، 5 شرکت کره‌ای و 3 شرکت چینی و تعدادی از شرکت‌های آرژانتینی، بزیلی، مصری اردنی و 40 شرکت روسی و اکراینی در لیست فروشندگان سلاح‌های شیمیایی و هسته‌ای به عراق قرار دارند.

در مورد شرکت‌ها و کشورهایی که عراق را در ساخت سلاح شیمیایی کمک کردند رادیو آمریکا با اشاره به گزارش سازمان خبرهای دفاعی خاورمیانه در پاریس به رقم دویست شرکت در 21 کشور جهان اشاره می‌کند و به نقل از رئیس مرکز وزینتال در پاریس در مورد این گزارش می‌گوید: در گزارش از 207 شرکت نام برده می‌شود که 86 شرکت آلمانی هستند. گزارش مورد بحث همچنین از 18 شرکت آمریکایی که دولت صدام از تجهیزات و فرآورده‌های آنها برای مقاصد نظامی استفاده کرده است نام می‌برد.

به‌کارگیری در جنگ

افزایش توانمندی عراق در تهیه و تولید عوامل جنگ‌افزار شیمیایی همراه با نگرانی از شکست و طولانی شدن جنگ سبب گردید پس از عملیات والفجر یک بار برای نخستین بار عراق از طریق رادیو صوت الجماهیر در یکی از برنامه‌های خود تهدید به استفاده از سلاح‌های شیمیایی را طرح کند. در این برنامه گفته شد ما کسانی را که به خود اجازه می‌دهند به مرزهای ما نزدیک شوند، نابود خواهیم ساخت، ما داروی نابودی آنان را در اختیار داریم و از آن علیه هرگونه حشراتی که قصد تجاوز به خاک مقدس ما را دارند، استفاده خواهیم کرد.

برای نخستین بار عراق به شکل جدیدتری در مقایسه با گذشته با استفاده از هواپیما و توپخانه از سلاح‌های شیمیایی در عملیات والفجر2 در منطقه حاج عمران استفاده کرد. یک خلبان اسیر در اعترافات خود تصریح کرد که با هواپیمای سوخو 22، بمب‌های شیمیایی را حمل و در منطقه حاج عمران فرو ریخته است. در عملیات خیبر در جزایر مجنون در سال 62 عراق به نحو برجسته و متفاوتی با گذشته از عوامل شیمیایی با استفاده از هواپیما و توپخانه در چهارده مورد به طور گسترده استفاده کرد. در این عملیات دو هزار و هفتصد نفر مجروح شدند.

عراق در عملیات بدر در سال 63 علاوه بر گاز اعصاب و تاول‌زا از سیانور و خون نیز استفاده کرد. عراق در این عملیات جاده‌ها، عقبه‌ها، قرارگاه‌ها، اورژانس‌ها، اسکله‌ را مورد حمله قرار داد. هشام فخری فرمانده سپاه سوم عراق پس از عملیات بدر طی مصاحبه‌ای گفت کشورش حق استفاده از سلاح‌های شیمیایی را برای خود محفوظ نگه می‌دارد. رادیو بغداد نیز اعلام کرد «در برابر اصرار ایران بر ادامه جنگ، عراق مجاز خواهد بود با هر اسلحه خطرناک و سوزاننده‌ای از خود دفاع کند.»

نحوه استفاده عراق از سلاح‌های شیمیایی در عملیات خیبر و بدر در سال‌های 1362 و 1363 نشان می‌داد عراق به صورت فزاینده‌ای گروه‌های جنگ شیمیایی خود را در قالب نیروی نخبه درآورده است و تدریجاً وسایل هدف‌گیری و پرتاب را با پیش‌بینی «الگوهای باد» بهبود بخشید که آثار آن در سال‌های بعد بویژه در حلبچه آشکار شد. عراق در این مرحله، علاوه بر گاز خردل از گازهای اعصاب استفاده کرد که تأثیر عمده‌ای بر افزایش تلفات ایران داشت. همچنین عراق با افزایش تولید گازهای سازین و تابون، در عملیات فاو در سال 1365 به نحو گسترده‌ای از این گازها استفاده کرد.

مجامع بین‌المللی و قدرت‌های بزرگ در استفاده گسترده عراق از سلاح‌های شیمیایی سکوت اختیار کردند و تنها در 30 مارس 1984م (10 فروردین 1363) اولین واکنش را شورای امنیت از خود نشان داد ولی عراق به آن بی‌توجهی نکرد.

پس از عملیات خیبر ـ که سوم اسفند 1362 آغاز شد ـ سخنگوی وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد عراق در جنگ از گاز سمی استفاده کرده است در پی آن نیز آمریکایی‌ها در مارس 1984م (اسفند 62) به کارگیری سلاح شیمیایی را محکوم کردند. واکنش آمریکا در برابر عراق در حالی صورت می‌گرفت که آمریکا بدلیل نگرانی از شکست عراق در جنگ و شکست آمریکا در خاورمیانه بدنبال برقراری ارتباط با عراق بود. به همین دلیل جاناتان هوو، از اداره سیاسی ـ نظامی وزارتخانه در نامه‌ای مورخ 1 نوامبر 1983 خطاب به جرج شولتز نوشت: عراق به صورت روزمره از سلاح شیمیایی استفاده می‌کند و برای حفظ اعتبار سیاستمان در خصوص سلاح‌های شیمیایی باید به این مسئله اشاره کنیم. ولی برای کاخ سفید اهمیت صدام در مقابله با ایران بیش از اینها بود. لذا در فرمان ریاست جمهوری شماره 114 مورخ 26 نوامبر همان سال به امضاء ریگان، اشاره‌ای به این مسئله نشد. در نتیجه پس از واکنش آمریکا در محکوم کردن استفاده عراق از سلاح‌های شیمیایی، بلافاصله رامسفلد در سفر دوم خود به عراق در فروردین سال 63 مایل بود به صدام توضیح بدهد که این موضع‌گیری ارتباطی با تلاش برای گسترش مناسبات دو کشور، ندارد. آرمیتاژ بعدها در همین زمینه می‌گوید: انگیزه اصلی واشنگتن به برقراری رابطه با عراق و نگرانی از پیروزی ایران در جنگ با عراق سبب گردید دولت آمریکا واکنش درخور توجهی نشان ندهد. در چارچوب همین ملاحظه، برابر سند محرمانه‌ای روزنامه شرق‌الاوسط به نقل از آن در گزارش خود می‌نویسد: رضایت پنهانی آمریکایی‌ها از استفاده عراق از سلاح شیمیایی کاملاً واضح و مشهود است و آن همسو با منافع آمریکا ذکر شده است. همچنین صدام به استفاده از این سلاح تحریک و تشویق شده است.

دولت انگلیس نیز با وجود درخواست ایران برای محکوم کردن کاربرد سلاح‌های شیمیای توسط عراق، هیچ واکنشی نشان نداد و این اتهام را رد کرد و یک نماینده مجلس گفت: ما انزجار خود را از بکارگیری سلاح‌های شیمیایی به هر دو طرف متخاصم اعلام کرده‌ایم! «یک مقام وزارت خارجه انگلیس نیز اعلام کرد دولت انگلیس مقررات صادرات مواد شیمیایی را به ایران و عراق را سخت‌تر کرد.»

به کارگیری سلاح‌های شیمیایی به صورت تدریجی علاوه بر اینکه یک عنصر جدیدی را وارد معادلات نظامی کرد، تأثیرات قابل ملاحظه‌ای بر روند جنگ و نتایج عملیات‌ها داشت، برابر گزارش جمهوری اسلامی به کنفرانس خلع سلاح تعداد حملات شیمیایی عراق از دیماه سال 1359 تا اسفند 1366 جمعا 242 مورد بود که قربانیان آن 44 هزار نفر ذکر شده است. همچنین برابر گزارشی که بغداد در پاسخ مانس بلیکس رئیس بازرسان تسلیحاتی درباره 6 هزار بمب شیمیایی مندرج در یک سند، مدارکی را نشان داده است که در جنگ علیه ایران به کار برده است.

در مجموع کاربرد سلاح شیمیایی تأثیر عمده‌ای از لحاظ تلفات و ضایعات و تضعیف روحیه نظامیان و مردم ایران بر جنگ، گذاشت. کردزمن در مورد درس‌های استفاده از سلاح‌های شیمیایی در جنگ می‌نویسد: وقتی نیروهای نظامی احساس کنند، بی‌دفاع هستند، ممکن است با تحمل تلفات محدوداز مقاومت دست کشیده و فرار کنند. مردمی که از حملات شیمیایی در هراسند، ممکن است به راحتی از حمایت از جنگ دست بردارند.

خوانندگان گرامی جهت اطلاع بیشتر از این موضوع می‌توانند به جلد چهارم کتاب نقد و بررسی جنگ ایران و عراق «روند پایان جنگ» از انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ مراجعه فرمایند.