طرح سامانه دفاع موشکی آمریکا و واکنش روسیه

دکتر مهدی سنایی
از زمانی که در دهه پایانی هزاره دوم میلادی پایه های ابر قدرت پیشین یعنی اتحاد جماهیر شوروی فروریخت و با وجود گذشت نزدیک به دو دهه از این واقعه هیچگاه قاعده ای به جای موازنه قوا (دو قطبی مبتنی بر موازنه ترس) برای تعریف معادلات جاری سیاست بین الملل شکل نگرفت. تلاش یکجانبه امریکا برای گسترش نفوذ و هژمونی اش در جهان؛ قدرت یافتن کشورهای چین و هند و اعتماد به نفس یافتن جهان اسلام٬ تلاش اتحادیه اروپا برای کاهش وابستگی اش به آمریکا و تشکیل یک قدرت سیاسی متحد و نهایتاً تلاش کشورهای مختلف برای ارتقا جایگاهشان در نظام بین الملل٬ روندهای موجود در روابط بین الملل طی این دو دهه را شکل داده اند.
آمریکائیان سرمست از به زیر کشیدن ابر قدرت شرق بر کوس نظم نوین نواختند و در طبل تک قطبی کوبیدند. این نظم در ابعاد اقتصادی٬ سیاسی و فرهنگی نیز توسط دانشمندانی چون برژینسکی٬ مک لوهان٬ فوکویاما و هانتینگتون اندیشه پردازی گردید. امروزه اما به کارگیری این تئوری ها در قالب سیاست نومحافظه کارانه در ایالات متحده امریکا شرایطی را در جهان پدید آورده است که آرامش ناشی از جنگ سرد را به یک آرزو تبدیل کرده است. با این حال٬ طرح ها و سیاست هایی که آمریکا در جهان دنبال می نماید نشان می دهد که این ابرقدرت با اتکا به تفوق بی بدیل اقتصادی و نظامی اش همچنان به صورت یکجانبه در حال گسترش هژمونی اش در جهان است. یکی از آخرین اقدامات آمریکا در این زمینه طرح ایجاد سامانه دفاعی موشکی در جمهوری های چک و لهستان است که نارضایتی نسبی اروپای غربی و واکنش تند روسیه را بدنبال داشت چنانکه روسیه یک موشک بالستیک چند کلاهکی را آزمایش کرد و حتی تهدید نمود که موشک های بالستیک اش را دوباره به سوی اروپا نشانه خواهد گرفت. رهبران روسیه از یکسو به مقابله در این زمینه پرداخته اند و از سوی دیگر پیشنهادهایی برای مشارکت در این زمینه ارائه نموده اند.
برای فهم دقیق‌تر این طرح و واکنش روسیه می‌توان به نکاتی اشاره کرد.
1. ایجاد سامانه دفاع موشکی از سوی امریکا در چک و لهستان در چارچوب کلی سیاست امنیتی و نظامی امریکا در جهان قابل فهم است. این کشور همچنان به دنبال گسترش مرزهای دفاعی خویش است و بر اساس دکترین موجود دفاع تهاجمی مرزهای فرا آتلانتیکی تعریف می شوند. ایجاد سامانه دفاع موشکی از یک سو مقابله با تهدید ناشی از روسیه٬ چین٬ خاورمیانه و خاوردور را دنبال می نماید و از سوی دیگر نشان از برتری یافتن اروپای مرکزی در سیاست خارجی امریکا دارد. در آستانه جنگ علیه عراق و به دنبال مخالفت برخی کشورهای اروپای غربی با این جنگ٬ دونالد رامسفلد وزیر دفاع وقت ایالات متحده امریکا با لحنی سرزنش آمیز اروپای غربی را اروپای کهنه و اروپای مرکزی و شرقی را اروپای نوین نامید. این اروپای به اصطلاح نوین می تواند نقش بهتری در سیاست خارجی امریکا ایفا نماید؛ هم از آن رو که از وابستگی بیشتری برخوردار است و هم از این جهت که نقش بیشتری را در زمینه مقابله با نفوذ روسیه در اروپا بازی می نماید. تظاهرات و اعتراضات در سفر بوش به آلمان و استقبال گسترده از او در آلبانی٬ لهستان و بلغارستان در هفته گذشته تفاوت اروپای قدیم و جدید را به نمایش می گذارد. اما با وجود تعارفات موجود میان رهبران دو کشور روسیه و امریکا تردیدی نیست که یکی از اهداف اصلی امریکا از ایجاد سامانه دفاع موشکی در چک و لهستان مقابله با روسیه و کاهش بیشتر نفوذ این کشور در اروپای شرقی و آسیای مرکزی و قفقاز است.
2. عکس العمل روسیه به این طرح را نیز با توجه به وضعیت کنونی روسیه و قواعد حاکم بر سیاست این کشور می توان تحلیل نمود. از نگاه نگارنده سیاست خارجی روسیه عصر پوتین در قبال امریکا را می توان " دکترین مشارکت و مقاومت " نامید. روسیه در این دوره در چارچوب یک سیاست خارجی غیر ایدئولوژیک و کاملاً عملگرا که حاضر نیست بدون در نظر گرفتن فایده ای هزینه ای بنماید با پذیرش ساختارهای موجود نظام بین الملل به دنبال کسب جایگاه مناسب خویش در این عرصه است و به همین دلیل میدان بازی بزرگی را برای مشارکت و همکاری با آمریکا و اروپا پیش روی خود می بیند. در عین حال به صورت متواتر و مکرر به مقابله و مقاومت در برابر هژمونی و تک روی امریکا بر می خیزد. روسیه در مقابل این یکجانبه گرایی به شکل های مختلف مقاومت هر چند محدود خویش و به تعبیر دیگر استقلال سیاست خارجیخویش را به نمایش گذاشته است. دکترین نظامی روسیه اما هنوز و با وجود گذشت نزدیک به دو دهه دارای ویژگی عکس العملی است. اگر طی سال های گذشته دکترین نظامی روسیه در یک نوبت در سال 1997 رویکرد اوراسیایی یافت و در سال 2000 به ناتو به عنوان یک تهدید نگریست و در سال 2003 حق دفاع پیشگیرانه را برای روسیه ایجاد کرد اما هنوز به مقدار زیادی خالی از ابتکار و عکس العملی است. شاید توان و استحکامی که روسیه در عصر پوتین یافته است هنوز قدرت کافی را برای ورود روسیه به این عرصه ایجاد نکرده است. از سوی دیگر نیز تجربه روسیه در ورود به جنگ ستارگان و شکست در این رقابت موجب شده است که از هر گونه ورود به رقابت تسلیحاتی جدید اجتناب نماید. شاید پیشنهاد های متفاوت و مکرر روسیه به امریکا برای مشارکت در طرح سپر موشکی نیز در این راستا قابل تحلیل باشد. روسیه از سویی تلاش می نماید در تعریف دشمن فرضی مورد نیاز سیاست خارجی امریکا مشارکت کند و از سوی دیگر طرح کشاندن روسیه تجهیز شده به سرمایه های ناشی از فروش انرژی به یک رقابت جدید تسلیحاتی را با شکست مواجه نماید.
3. پیشنهاد نهایی پوتین رئیس جمهور روسیه به رئیس جمهور امریکا در زمینه بهره برداری مشترک از پایگاه راداری " قبله " در آذربایجان می توانداهداف متفاوتی را دنبال نماید. پایگاه قبله که در سال 1360 به بهره برداری رسید اگر چه همچنان که رئیس جمهور روسیه اشاره کرده است نیاز به نوسازی دارد اما از توانایی قابل توجهی برای کسب اطلاعات از ایران٬ ترکیه٬ کشورهای عربی و خاورمیانه و حتی شرق دور برخوردار است. به نظر می رسد ارائه این پیشنهاد بیش از مشارکت در این زمینه٬ هدف به نمایش گذاشتن مقاصد امریکا از ایجاد سپر موشکی را دنبال می نماید و با این پیش فرض ارائه گردیده است که امریکا حاضر به کنار گذاشتن طرح موجود و انتخاب این جایگزین نیست. باید در نظر داشت که طرح کنونی امریکا ایجاد یک مجموعه شامل ده رهگیر در لهستان و یک سیستم راداری در چک است و سیستمی را کامل می کند که در حال حاضر در ایالات متحده٬ گرینلند و بریتانیا مستقر است در حالیکه پایگاه قبله تنها شامل یک سیستم راداری است.
4. نامطلوبب ترین برآیند شرایط موجود این است که روسیه در ضمن مذاکرات و احتمالاً در قبال امتیازاتی به صورت دو فاکتو ایجاد سامانه دفاع موشکی را بپذیرد و در پی آن همکاری میان امریکا و روسیه برای بهره برداری از پایگاه قبله شکل گیرد. در این صورت منافع مشترک و دراز مدت منطقه ای به مقدار زیادی تحت الشعاع تعاملات بازیگران بزرگ قرار می گیرد. طبیعتاً ارائه این پیشنهاد از سوی روسیه ابهاماتی را در ذهن کشورهای منطقه و همسایگان جنوبی ایجاد می نماید و احساس ناخوشایندی در فضای همکاری فیمابین فراهم می کند. در عین حال توجه هر کشور به جایگاه آن در سیاست خارجی کشور مقابل می تواند به فهم عمیق تر و تحلیل شرایط موجود کمک نماید. در مورد روسیه نیز می بایست هم به جایگاه پررنگی را که امریکا٬ اروپا و خارج نزدیک در سیاست خارجی این کشور اشغال می نماید و هم به طیف های رنگارنگ و گروه بندی هایی که سیاست خارجی این کشور را شکل می دهند توجه نمود.