مجلس دوم؛ جنگ احزاب

 کریم جعفری
پس از آنکه مجلس اول توسط شاه به توپ بسته شد، وکلای ملت به مدت 18 ماه یا مخفی بودند و یا فراری تا آنکه مجاهدین مشروطه خواه موفق شدند با تصرف تهران و فراری دادن شاه به سمت سفارت روسیه عملاکنترل پایتخت را در دست گرفته و از این رهگذر مقدمات انتخابات دوم مجلس را فراهم کنند.
قوای مجاهدانی که تهران را تصرف کرده بودند به دلیل نداشتن فرماندهی منسجم به سرعت خود باعث به وجود آمدن هرج و مرج در کشور شدند. عدم وجود نظارت بر عملکرد مجاهدان خیلی زود نارضایتی را از آنان افزایش داد و تنها این بختیاری ها بودند که به دلیل اطاعت از فرماندهی ایلی خود توانستند دیگر مجاهدان را خلع سلاح کرده و برای مدتی در صحنه سیاسی ایران حرفی برای گفتن داشته باشند. هر چند قدرت یافتن بختیاری ها باعث ایجاد ناامنی در ایلات های فارس و کرمان شد، ولی با این وجود آنها توانستند در سال 1328 با خلع سلاح مجاهدان در تهران قدرت را به دست گیرند. شورش نایب حسین کاشی در کاشان، حرکت سالارالدوله در غرب و همچنین رخنه روس ها از مرزهای شمالی کشور که بر اساس قرارداد 1907 با انگلیسی ها صورت گرفته بود باعث ترس و وحشت اهالی شد، عثمانی ها هم که اوضاع داخلی ایران را آشفته می بینند با حمله به سقز عملاشهر ارومیه را مورد تهدید قرار می دهند؛ نه کسی می تواند با این اوضاع مقابله کند و نه نیروی منظمی وجود دارد که بتواند به جنگ برود.
مجلس دوم که پس از جنگ و خونریزی بسیار به وجود آمد ویژگی هایی داشت که در مجلس اول نبود. اول آنکه این مجلس به شدت ملی گرا بود و در حالی که کشور در معرض تهدید اجانب بود می خواست استقلال و تمامیت ارضی ایران حفظ شود. آنها همچنین مانند مجلس اول شور انقلابی نداشته و به درک واقعیت های جامعه بیشتر می پرداختند و سوم آنکه با از بین رفتن انجمن های مخفی تا اندازه زیادی از جو روانی آنها کاسته شده بود.این با وجودی بود که می گفتند انجمن های سری وجود دارد ولی هیچگاه اثری از آنها پیدا نشد. شاید مهم ترین ویژگی مجلس دوم شکل گیری احزاب سیاسی باشد. این احزاب هر چند نتوانستند خود را به عنوان حزب به مردم معرفی کرده و بر اساس آن رای گیری کنند، اما نفس حضور این احزاب در مجلس دوم نویددهنده مشی جدیدی بود که باید در آینده در پیش می گرفتند.
احزاب مجلس دوم هر چند دارای مرام و مسلک خاص خود بودند، اما در یک چیز اشتراک داشتند و آن هم در حفظ منافع ملی ایران بود که هنگام تهدید خارجی با کنار گذاردن این اختلافات به حفظ منافع ایران فکر می کردند که اوج آن را می توان هنگام استخدام مورگن شوستر آمریکایی برای تنظیم امور مالی کشور عنوان کرد. دموکرات ها یا همان اجتماعیون عامیون سابق در مجلس دوم دارای اقلیت بودند و به همین مناسبت سعی می کردند کمتر خود را درگیر مسائل کنند. حزب آنها هر چند هنوز مشی سوسیالیستی خود را حفظ کرده بود اما با دوری بسیاری از مرام های سابق خود و بریدن از افرادی که به تندروی مشهور بودند تلاش کرد تا خود را با شرایط آن روز مطابقت دهد. هر چند این حزب خود را حزبی مترقی و حامی فقرا برمی شمرد، اما هنوز در عمل نتوانسته بود از بسیاری از مرام های پیشین خود بگسلد. شاید جدایی دین از سیاستی که آنها به آن اعتقاد داشتند مهم ترین دلیل برای اعدام شیخ فضل‌الله و ترور آیت‌الله بهبهانی بود که رهبر این حزب یعنی سیدحسن تقی زاده را متهم به دست داشتن در آن کردند و همین امر هم باعث تبعید وی از ایران شد. دخالت های دموکرات ها که به شدت ضد روسی بودند با دولت سپهدار تنکابنی باعث شد تا وی تنها چندماه در قدرت باشد و استعفا دهد اما دولت بعدی که به ریاست مستوفی ا لممالک و با شرکت دو تن از نمایندگان دموکرات ها تشکیل شد هم چندان نتوانست پایدار بماند و با ورود ناصر الملک به عنوان نایب السلطنه که مخالف دموکرات ها هم بود، عملاآنها در فشار مضاعفی قرار گرفتند.
با تهدید و فشار ناصر الملک احزاب حاضر در مجلس ائتلافی به نام موتلفه تشکیل دادند و بدون حضور دموکرات ها که می خواستند به عضویت آن در بیایند، سپهدار را به عنوان نخست وزیر انتخاب کردند. این کابینه ائتلافی توانست تا مدتی در برابر دموکرات ها مقاومت کند، اما حمله شاه مخلوع یعنی محمد علی شاه برای باز پس گیری قدرت همه چیز را واژگون کرد. در این زمان بود که دولت، صمصام السلطنه بختیاری را مامور سرکوب شاه کرد و او پس از توفیق در این امر به عنوان نخست وزیر انتخاب شد.
با انتخاب صمصام السلطنه به عنوان نخست وزیر اختلافات وی با مورگان شوستر آمریکایی که وظیفه تنظیم مالیه ایران را بر عهده داشت بیش از پیش گردید. شوستر که مخالفت خود را با تصمیم نخست وزیر برای برداشت پول از خزانه اعلام کرده بود در اقدامی دیگر خشم روس ها را هم برانگیخت. وی با انتخاب دو انگلیسی برای امور خزانه داری در شمال کشور که تحت نفوذ روس ها بود عملاخشم آنها را برانگیخت و همین باعث صدور ضرب الاجل روس ها برای اخراج شوستر از دستگاه مالی ایران شد. روس ها در این درخواست خود از دولت ایران خواسته بودند بدون مشورت دولت روسیه و انگلیس به هیچ عنوان مستشار خارجی استخدام نکند. هر چند دولت می خواست با این ضرب الاجل موافقت کند، اما مخالفت وکلای دولت با این امر باعث شد تا روس ها جری تر شده و با حرکت دادن نیروهای خود به سمت پایتخت، تهران را هم تهدید کنند، آنها همچنین خواستار غرامت از ایران نیز شدند. ضرب الاجل روس ها به نحوی غیرقابل باور به عمر مجلس دوم هم پایان داد، بدین گونه که تحت فشار دولت، وکلای مجلس ناچار شدند تا با انتخاب گروهی از میان خود نسبت به پذیرش این ضرب الاجل اقدام کنند. پس از پذیرش بود که دولت از تجمع نمایندگان جلوگیری کرد تا به این ترتیب عمر مجلس دوم هم به پایان برسد.
ویژگی‌های مجلس دوم
مجلس دوم از پاره ای جهات با مجلس اول متفاوت بود. عمر این مجلس که بیش از 25 ماه طول کشید در هنگامه اختلافات سیاسی گذشت، در حالی که هنوز کشور دستخوش تجاوز روس ها و ناامنی بود، وکلای دور دوم به سوی پایتخت راه افتادند. نمایندگان که به دلیل حضور 20 نفر از وکلای سابق می توانستند از آنها قوانین مجلس را بهتر فرا بگیرند، در این دوره پربارتر و بهتر صحبت می کردند، هر چند به عقیده برخی از آنها نتوانسته اند آنگونه که باید کار کنند، ولی همین نکته هم باعث شد تا نمایندگان بتوانند در محیطی که تجربه بیشتری در آن وجود داشت به سخنرانی بپردازند. آیین نامه داخلی مجلس که حالاتکمیل شده بود وظایف هر کدام از نمایندگان را مشخص می کرد. مانند دوره قبل باز هم مهم ترین مشکل این مجلس عدم حضور به موقع تمام وکلابود، به گونه ای که تنها 39 نماینده توانستند تمام طول دوره دوم را در مجلس حضور داشته باشند. در مورد دلایل این امر هم باید به سه نکته توجه کرد: یکی عدم برگزاری به موقع انتخابات در ایالات ، دوم گرفتن مرخصی های طولانی مدت از مجلس و سوم هم وارد شدن به مشاغل دولتی که در نیمه راه به آنها واگذار می شد. انتخابات دوره جدید بر اساس قانونی که در اواخر دوره استبداد صغیر مصوب شده بود صورت پذیرفت. بر این اساس انتخابات صنفی دوره اول جای خود را به انتخابات دو مرحله ای می داد که دلیل آن نیز انتخاب افراد میانه رو و معتدل برای شرکت در مجلس بود. تعداد وکلای مجلس که در دور اول 160 نفر بود، برای این دوره 120 نفر در نظر گرفته شد و مقرر شد هر گاه نصف به علاوه یک این تعداد در تهران حضور داشتند مجلس رسمیت می یافت. از جمله دیگر قوانین این دوره می توان به کمتر شدن نمایندگان تهران اشاره کرد که به 15 نفر تقلیل یافتند و آذربایجانی ها هم نمایندگانشان در مجلس به 19 نفر افزایش یافت. سه ایل بختیاری، قشقایی و ترکمن هم اجازه یافتند تا نمایندگانی مستقل در مجلس داشته باشند کما اینکه سه اقلیت زردشتی، کلیمی و ارمنی نیز نمایندگان خود را به مجلس فرستادند. سن رای دهندگان نیز که در دوره قبل 25 سال بود برای این دوره به 20 سال کاهش یافت و این قانون تا نیم قرن بعد همچنان پابرجا بود.
شاید یکی از مهم ترین ویژگی های این دوره را بتوان انتشار روزنامه رسمی مجلس عنوان کرد که با انتشار منظم خود تمام نطق های نمایندگان را منتشر می کرد. در انتخابات دور دوم باز هم اخباری مبنی بر تقلب و سوء استفاده منتشر شد که شکایات زیادی را هم در پی داشت. دخالت حکام در انتخابات و عدم همکاری آنها برای برگزاری صحیح انتخابات باعث می شد تا گاهی آنها خود نمایندگان خود را به عنوان وکلای مردم روانه پایتخت کنند، چنانکه سهام الدوله حاکم شیراز خود می نویسد که چنین کرده است. در این دوره انتخابات شیراز به درستی انجام نگرفت و اشکالات زیادی بر آن وارد شد، چنانکه کمیسیون در نظر گرفته شده برای رسیدگی به اعتبارنامه های نمایندگان از همان ابتدا، انتخابات در برخی حوزه ها را منحل کرد و نمایندگان آن را به مجلس راه نداد. از 120 نماینده ای که قرار بود در این دوره به مجلس راه یابند، تنها 80 نماینده توانستند حضور خود را در مجلس ثبت کنند و تقریبا یک سوم آنها نتوانستند وارد مجلس شوند. از دیگر مشکلات این مجلس باید به نحوه انتخابات میان دوره ای اشاره کرد که هیچگاه نمایندگان نتوانستند بر سر آن توافق کنند. برخی از وکلاهم از دو شهر انتخاب می شدند؛ مانند دهخدا که هم از کرمان انتخاب شده بود و هم از تهران. رئیس این مجلس مثتمن الملک بود که تلاش بسیاری می کرد تا مجلس از اکثریت نیفتد؛ امری که او را در دردسر می انداخت.
یکی از مهم ترین دغدغه های وکلای این دوره عمر مجلس بود. برخی از آنها بر این باور بودند که عمر 2 ساله برای مجلس نمی تواند کافی باشد و باید بر میزان آن افزود، چرا که به عقیده آنها در دوره فترت مشکلات زیادی به وجود می آمد. این هم از مشکلاتی بود که سال ها زمان جهت تجدیدنظر می خواست تا عمر مجلس به 4 سال افزایش یابد. در این دوره مشکلات بسیاری توسط وکلای مجلس مطرح شد که شاید بیشتر مربوط به خود مجلس بود و کمیسیون های در نظر گرفته شده تلاش داشتند تا در این مورد به رفع اشکال بپردازند. عمر دو ساله این مجلس در حالی به پایان خود نزدیک می شد که جو امنیتی حاکم در تهران بسیار بد بود و ترور آیت ا... بهبهانی و صنیع الملک و تعدادی دیگر، ترس و وحشت عمومی را افزایش داد. مجلس دوم در ذی الحجه 1329 تعطیل شد؛ آن هم تحت فشار دولت. مجلس پس از تعطیلی همچنان در کمای سه ساله به سر برد، چرا که نه صمصام السلطنه نخست وزیر جرات داشت به سوال و جواب نمایندگان پاسخ دهد و نه ناصر الملک نایب السلطنه. آنها که به شدت از طرف روس ها و انگیسی ها تحت فشار بودند تا قرارداد 1907 را بپذیرند، وجود مجلس را مانعی جدی برای خود می دانستند.