رشد بى سابقه تولیدات علمى ایران در طول سال هاى فعالیت دولت نهم*

بصیرت: در سال های اخیر، شاهد تغییرات تکاملی بسیار عمیق و محسوسی در حوزه های علم، فناوری، سیاست ها و سیاست گذاری های مربوط به نوآوری در سطح ملی و همچنین در سطح دنیا بوده ایم.
آن چه در این تغییرات مهم است، این است که جوامع نخبه به طور روزافزون به علم، فن، صنعت و تولید جدیدی دست می یابند و دیگر کشورهای دنیا به دلیل نیاز به علوم، فنون، صنایع و تولیدات جدید، ناگزیر باید هزینه لازم را پرداخت کنند. در نتیجه این فرایند، فرهنگ کشورهای نخبه را که با علوم، فنون و صنایع و تولیدات آنها همراه است نیز به اجبار بپذیرند، زیرا فرهنگ جدید و نو در نتیجه تولید علم و فن جدید حاصل می شود؛ یعنی محصولات حاصل از علم و فناوری جدید به همراه خود، فرهنگ استفاده جدید را نیز به وجود می آورد.
به عبارت دیگر، کالاهای تولیدی هر کشور براساس فرهنگ همان کشور تولید می شود. لذا هر کشوری با صدور این گونه کالاها، فرهنگ خویش را نیز صادر می کند و به مرور زمان فرهنگ خویش را جایگزین فرهنگ کشورهای واردکننده می نماید.
در نهایت کشورهای نخبه گریز به دلیل نیاز و وابستگی همیشگی، خدمتکار این کشورها می شوند. چرا که نخبگان علمی قادرند علم، فن، فناوری و صنعت جدید و به تبع آن فرصت های شغلی جدید برای جامعه خویش ایجاد کنند. بنابراین درصد بیکاری در کشورهای پیشرفته در همه سطوح بسیار کم می شود، این در حالی است که مهمترین مشکل کشورهای در حال توسعه از جمله کشور ما بیکاری، مهاجرت و فرار مغزهاست.
بنابراین بهترین و مطمئن ترین نقطه برای سرمایه گذاری جهت خودکفایی و پیشرفت با حداکثر سرعت توجه ویژه به نخبگان، دانشمندان و اندیشمندان جامعه است تا با تولید علم، فن، تکنولوژی و صنعت جدید، فرصت های شغلی برگرفته از علم و صنعت داخلی را برای کشور ایجاد کنند. بنابراین دولت باید شتاب بخشیدن و بالا بردن کارایی تحقیقات و نوآوری را به طور مستمر در دستور کار خود قراردهد.
همچنین باید توجه داشت این مهم، تنها دغدغه دولت ها در نقش سیاست گذاران عمومی نیست؛ بلکه شرکت ها، دانشگاه ها و سازمان های تحقیقاتی دولتی و شهروندان نیز در انتخاب های استراتژیک تحقیقات و نوآوری به چنین مواردی اهمیت می دهند.
مهم تر از همه این که حضرت آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب اسلامی تأکید ویژه ای در مورد اهمیت علم و فناوری دارند. معظم له در دیدار بیش از یک هزار نفر از نخبگان جوان دانشگاهی در ششم شهریورماه امسال علم را یک ارزش و وسیله ای برای رسیدن به اقتدار و ثروت ملی دانستند و تأکید کردند: امروز باید یکی از گفتمان های پایه ای کشور، گفتمان پیشرفت علم و فناوری باشد.
ایشان همچنان با اشاره به عقب ماندگی تاریخی 150ساله کشور در خصوص علم و فناوری افزودند: با وجود این عقب ماندگی، ملت ایران از استعدادهای فراوان و هوش بالای انسانی برخوردار است و می تواند با استفاده از این امکان ارزشمند کارهای بزرگی را برای جبران عقب ماندگی خود انجام دهد.
رهبر فرزانه انقلاب اسلامی با یادآوری حرکت علمی و نهضت تولید علم در دوازده سال اخیر در کشور خاطرنشان کردند: در این مدت پیشرفت های زیاد و شگرفی بدست آمده است اما به هیچ وجه نباید به این حد قانع بود.
در همین راستا با توجه به اهمیتی که دکتر محمود احمدی نژاد برای به روز رسانی و به روزنگاه داشتن فناوری موجود در کشور قایل است معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در نیمه زمستان 1385 به طور رسمی با انتصاب دکتر صادق واعظ زاده از سوی رئیس جمهوری آغاز به کار کرد و وظایف ساماندهی امور فناوری کشور، ارتباط دانشگاه و صنعت و امور نخبگان به آن محول شد.
سپس براساس مصوبات دولت، تنظیم منابع و تایید پژوهش های وزارتخانه ها و دستگاه های اجرایی برعهده آن قرارگرفت. همچنین شورای عالی انقلاب فرهنگی ریاست بنیاد ملی نخبگان را برعهده معاون علمی و فنآوری رئیس جمهوری قرارداد.
دکتر صادق واعظ زاده پس از پیروزی انقلاب اسلامی، عضو ستاد انقلاب فرهنگی وشورای عالی انقلاب فرهنگی، رئیس شورای مرکزی جهاد دانشگاهی، معاون دانشجویی وزیر فرهنگ و آموزش عالی، عضو شورای عالی برنامه ریزی وزارت علوم، مشاور وزیر علوم تحقیقات و فناوری در امور برنامه ریزی و توسعه، عضو هیئت امناء جهاد دانشگاهی و رئیس هیئت نظارت و ارزیابی فرهنگی و علمی شورای عالی انقلاب فرهنگی بوده است.
دکتر واعظ زاده که دارای دکترای مهندسی برق از دانشگاه کوئین کانادا و استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران است، تاکنون بیش از 150 مقاله علمی و پژوهشی در ژورنال های علمی و کنفرانس های معتبر داخلی و بین المللی منتشر نموده و گزارش های متعدد تحقیقاتی و مقالات فرهنگی و اجتماعی زیادی را در مطبوعات ارائه کرده است.
از این رو همزمان با هفته پژوهش گفت و گویی اختصاصی را با دکتر «صادق واعظ زاده» معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری و رئیس بنیاد ملی نخبگان انجام داده ایم که در ادامه ارائه می شود.
معاون علمی و فناوری رئیس جمهور در پاسخ به این سؤال کیهان که برخی مدیران دولت اصلاحات عملکرد علمی کشور در دوران فعالیت دولت نهم را ناموفق می دانند گفت: «باید به صورت علمی و مبتنی بر آمار و اطلاعات درست به این موضوع پرداخت. در طول سالهای فعالیت دولت نهم آمار و تولیدات علمی ما مشخص است که به طور بی سابقه ای رشد داشته است. یعنی از 3 یا 4 هزار تولید علمی درسال به تقریبا 11 هزار رسیده است. اختراعات نیز ازکمتر هزار مورد درسال به حدود هفت هزار اختراع درسال افزایش یافته است. تعداد محققان هم رشد خوبی داشته است. همایش های بین المللی رو به توسعه است. دستورالعمل معاونت علمی و فناوری در مورد حمایت از همایش های بین المللی اجرایی شده است. مطابق این دستورالعمل همایشی بین المللی است که اکثریت شرکت کنندگان آن بین المللی باشند، کمیته علمی آن اکثریت افرادش بین المللی باشد، همه یا قریب به اتفاق شرکت کنندگان با پرداخت حق عضویت در همایش شرکت نمایند تا از این طریق بیش از نیمی از هزینه ها تامین شود و تا سقف نیم دیگر هزینه را معاونت پرداخت می کند. تعداد این همایش ها رو به گسترش است. همایش ملی هم با مشارکت بیشتر دانشمندان خارجی برگزار می شود مثلا اولین همایش نانو فن آوری با حضور دو کشور خارجی برگزارشد و دومین نوبت آن که چند هفته قبل برگزار شد با حضور 18 کشور انجام گرفت. همین طور همایش بین المللی موسسه رویان که هرسال برگزار می شود.
چند هفته قبل بیش از بودجه سالانه پارکهای علم و فناوری دراختیار آنها قرار دادیم تا شرکتهای دانش بنیان را حمایت کنند. کمک بی سابقه ای تقدیم تمامی انجمن های علمی کشور کردیم. تا انشاءالله با توانمندی زیادتر، نقش پررنگتری ایفا کنند. حمایت مشابهی را بزودی از نشریات علمی انجام خواهیم داد.
وی در ادامه سخنان خودگفت: «به طور کلی بار اصلی دستاوردهای علمی و فناوری و در نتیجه افتخار آن متعلق به بدنه علمی کشور است؛ البته دولت خدمتگزار است و خدمات خود را بیشتر و بهتر در اختیار جامعه علمی کشور قرار خواهد داد. با انگیزه، امیدواری و تلاش محققان و نخبگان، مسیر پیشرفت علمی هموار می شود و نشاط کار و سرعت حرکت زیادتر می گردد. با مخالف خوانی و بدبینی کار جلو نمی رود. جهت گیریهای کلی درست است. باید ساماندهی و هماهنگی بیشتر شود تا سرعت حرکت علمی زیاد گردد.»
دکتر واعظ زاده در توضیح سیاستهای معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری گفت: «سیاستگذاری برای مرکز پژوهشی به منظور ساماندهی و هم افزایی فعالیتهای علمی و فناوری ضروری است.»
معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری درباره ارزیابی سیاست های مراکز پژوهشی وابسته به دستگاههای اجرایی برای رسیدن سریع تر به اهداف تعیین شده اظهارداشت: «این سیاستها از طرف معاونت علمی تدوین و ابلاغ شد و از طریق رسانه ها به اطلاع عموم رسید. امید می رود که خلأ همکاری بین دانشگاه و صنعت را بتوان از طریق اجرای این سیاستها به نوعی جبران کرد.»
وی در ادامه گفت: «هم اکنون ارزیابی سیاست ها انجام گرفته و نتیجه هم مشخص شده است. در واقع در اسفندماه 1386 دولت مقرر کرد که سیاست های مراکز تحقیقاتی تدوین شود. این کار بسیار خوبی بود به این دلیل که مراکز تحقیقاتی بعد از انقلاب در دستگاههای اجرایی شکل گرفت و منابع کم و یا زیادی را به خود اختصاص داد و نیروی انسانی زیادی مشغول به تحقیق و توسعه در این مراکز شدند که البته خوب بود و دست آوردهای ارزنده ای هم داشت که گزارش های آنها را کم و بیش شنیده ایم و دیده ایم.»
دکتر صادق واعظ زاده در ادامه به مرحله جدید توسعه علمی اشاره کرد و گفت: در مرحله جدید توسعه علمی کشور احتیاج به یک حرکت پرقدرت و هماهنگ درساماندهی و راهبردی پژوهش های کاربردی و تجاری سازی علم و فناوری احساس می شد.
تدوین و اجرایی سیاستها یکی از اقدامات اصلی برای این ساماندهی است. این سیاست ها به این منظور تدوین شد که هریک از این مراکز پژوهشی حول محور مأموریت مشخصی فعالیت کنند و خطوط پژوهشی معینی را تعقیب کنند. بنابراین یکی از مسائل مهم این بود که تمام مراکز پژوهشی با توجه به مأموریت دستگاه مادر خود، محور مأموریت های خود را مشخص کنند. این مأموریت ممکن است تولید علم، تولید فناوری، طراحی و مهندسی، تعیین استاندارد و غیره باشد. دراین صورت است که مراکز می توانند با هم همکاری داشته باشند. در حالی که اگر ماموریت خاص هر مرکز روشن نباشد، تعامل و همکاری مراکز با یکدیگر معنی نخواهد داشت. همچنین هر مرکز باید خطوط پژوهشی مشخص و معینی را در طول سال های فعالیت خود تعقیب کند تا به عمق کافی برسد و به حل مسایل اساسی نایل شود.
معاون علمی ریاست جمهوری به کمبودهای موجود در این رابطه پرداخت و گفت: «ما در این زمینه دچار کمبودهایی هستیم چرا که معمولا یک پژوهشی شروع می شود و به نتیجه ای هم می رسد اما بعد دنبال نمی شود و موضوع دیگری آغاز می شود. در حالی که باید پژوهش ها به صورت تخصصی در یک زمینه مشخص دنبال شود و باید الزاما خط پژوهشی مشخص باشد و کار جدید به طور دایم در یک زمینه مشخص و امتداد پژوهش قبلی انجام گردد و به حل مشکلات در همان زمینه پرداخته شود. این موضوع یک ضرورت مهم بود و به صورت یک سیاست ذکر گردید.
¤ همکاری مراکز علمی و فناوری پس از مشخص شدن ماموریت هر مرکز تحقیقاتی معنا پیدا می کند
وی با اشاره به ضرورت تدوین برنامه های بلندت مدت گفت: «مساله دیگر تدوین برنامه های راهبردی پژوهشی است که ضرورت دارد با توجه به برنامه راهبردی سازمان متبوع انجام گردد.» این برنامه باید در جهت تحقق ماموریت دستگاه خودشان باشد.
همچنین مساله دیگر تکمیل چرخه نوآوری است. فعالیت های حوزه علم در معنی وسیع به حلقه های علم، فناوری و تجاری سازی قابل تقسیم است که هر یک از این حلقه ها باید در دستگاه های خاص خود اجرا شوند. اگر هر مرکز پژوهشی بخواهد همه این حلقه ها را به تنهایی انجام دهد مسلما از عهده آنها بر نمی آید و کار به نحو احسن انجام نمی شود و به طور کلی نمی توان با این رویه پیش رفت. بنابراین باید هر دستگاه ماموریتش مشخص شود.»
واعظ زاده همچنین گفت: «اگر معلوم نباشد ماموریت هر مرکز چه چیزی است، همکاری بین مراکز پژوهشی معنا پیدا نمی کند. باید احساس نیاز بین مراکز وجود داشته باشد و البته توانایی برآورده کردن نیازهای یکدیگر را نیز داشته باشد.
وی به تشریح چگونگی ماموریت مراکز پژوهشی پرداخت و بیان کرد: «در ابتدا باید هر کدام از مراکز پژوهشی در چرخه کامل نوآوری، ماموریت خود را مشخص نمایند. مثلا یک یا دو مورد از مساله شناسی و نیازسنجی، طراحی و مهندسی، استانداردگذاری، تولید محدود، تولید انبوه و بازاریابی و فروش باید به عنوان ماموریت اصلی آنها معلوم و مشخص گردد، که معمولا مراکز پژوهشی وابسته به دستگاههای اجرایی بر روی حلقه های میانی کار می کنند و به این حلقه ها وابسته هستند. کار بر روی حلقه های ابتدایی ماموریت دانشگاه ها است و حلقه های نهایی هم که تولید و بازاریابی و فروش است به عهده صنعت است. حلقه های میانی اجزای مختلفی دارد که در تعامل با دانشگاه و با حلقه های انتهایی تکمیل می شود. باید حلقه ها حتما با هم مرتبط باشند و هر مرکز ماموریت خود را در جهت تکمیل ماموریت مراکز دیگر انجام دهد.
در پاسخ به این سوال که با توجه به اینکه در مسایل پژوهشی به دانشگاه ها توجه نشده و به همین دلیل دستگاه های اجرایی رو به تاسیس پژوهشگاه ها آورده اند که در عمل هم نقش آن ها را به طور ناقص اجرا می کنند آیا در این رابطه چاره اندیشی شده است یا خیر دکتر واعظ زاده گفت: «بعضی از مراکز پژوهشی بی جهت خواسته اند جایگزین مراکزی شوند که بصورت قوی تر و وسیع تر وجود داشته اند. البته ما نمی توانیم محققان و حتی مدیران این مراکز را متهم کنیم که چرا ماموریت خود را انجام نمی دهند زیرا باید ابتدا در سطوح بالاتر ماموریت هر مرکز مشخص شود، سپس از محققان بخواهیم ماموریت خاص مرکز خود را دنبال کنند و چون در سطح دولت این سیاستگذاری ها نبوده است نمی شود از مدیران مراکز انتظار زیادی داشت. لذا ما مراکزی را داریم که باید به تحقیق کاربردی بپردازند اما به تولید علم و انتشار مقالات علمی روی آورده اند که ماموریت اصلی دانشگاههاست. وقتی مرکزی ماموریت اصلی و ضروری خود را انجام نمی دهد، هم یک حلقه از چرخه نوآوری ناقص می ماند و هم تداخل و دوباره کاری ایجاد می شود و این یعنی اتلاف منابع».
معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری گفت:«ما با توجه به مصوبه دولت به تدوین این سیاست ها پرداختیم و حالا باید در سطح مراکز پژوهشی وابسته به وزارت خانه ها این سیاست ها عملیاتی شود. امیدواریم اجرای سیاستها به سرعت شروع شود و در مدت کوتاهی به نتیجه برسد. البته در همین جا باید اضافه کنم پژوهشگاه هایی را هم داریم که نقش خود را به عنوان یک حلقه موثر در چرخه نوآوری تعیین کرده اند و آن را به خوبی ایفا می کنند و می توانند سرمشق قرار بگیرند اما متاسفانه این موضوع عمومیت ندارد دست ها در دست هم نیست و از این سازهای متعدد، آهنگ خوش صدا به گوش نمی رسد و از قطعات خوش آب و رنگ، یک پازل و نقشه دیدنی به نظر نمی آید. ما در اجزای نظام علم و فناوری کمتر مشکل داریم بلکه در چیدن و تعاملات آنهاست که مشکل وجود دارد حل آن هم طولانی مدت خواهد بود».
¤همکاری هم افزا و استفاده از امکانات مشترک میان پژوهشگاهها افزایش می یابد
همچنین در پاسخ به این سوال که هم اکنون وارد عصر میان رشته ها شده ایم آیا در این سیاست ها تدبیری برای همکاری مخاطبان دیده شده است، دکتر واعظ زاده گفت: «توسعه تلاش های علمی بین رشته ای نیازمند همکاری و هم افزایی مراکز موجود است و این از نکاتی است که باید در ایران به شدت تقویت شود. از این رو استفاده از امکانات و خدمات مشترک یکی از سیاست های 27 گانه ابلاغ شده است. هر یک از مراکز باید برای خرید و تهیه تجهیزات دقت لازم را داشته باشند و اگر مرکزی تجهیزات لازم را ندارد از امکانات دیگر مراکز استفاده نماید و اگر مراکزی تجهیزاتی دارند که زمان هایی بدون استفاده است دراختیار بقیه قرار دهند. تجهیزات زیادی در برخی مراکز وجود دارد که فقط در ساعات محدودی از آنها استفاده می شود، به همین دلایل به عنوان یک سیاست مقرر شد که تبادل تجهیزات و خدمات بین مراکز پژوهشی انجام گیرد.
معاون علمی و فناوری همچنین در پاسخ به پرسشی درباره مغفول ماندن حوزه های معرفتی و علوم انسانی و نگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی به جنبش نرم افزاری با نگاه به علوم پایه و نظری گفت:«ایجاد توازن و تعادل در حوزه علم را به عنوان یک ضرورت اساسی پیگیری می کنیم. برای تامین این تعادل باید دو دسته از علوم یعنی علوم انسانی و علوم پایه بیش از پیش مورد توجه قرار بگیرد. رشته های علوم انسانی با وجود این که دانشجوی زیادی را جذب می کند، اما استعدادهای برتر کمتر جذب آن می شود و در حوزه پژوهش تقریباً مغفول مانده، بنابراین باید تقویت شود. علوم پایه به مشکل تقریباً مشابهی دچار است.
وی درباره فعالیت هایی که در این زمینه نیاز به توجه دارد گفت:«برای این منظور مبنایی ترین کاری که لازم بود انجام شود تقسیم بندی جدیدی از علوم بود. خوشبختانه این کار انجام شد و به تصویب شورای تخصصی نقشه جامع علمی کشور هم رسید. بر این اساس علوم به سه چهار حوزه تقسیم می شوند. پیشنهاد ما سه حوزه بود: حوزه اول علوم کاربردی، حوزه دوم علوم ارزشی و معرفتی که شامل علوم انسانی، معارف اسلامی و هنر می شود و سومین حوزه علوم پایه. شورای تخصصی، حوزه علوم سلامت را هم اضافه کرد. با این تقسیم بندی برقراری توازن و تعادل در توسعه حوزه های مختلف علمی بهتر امکان پذیر است. چرا که علوم پایه و علوم ارزشی و معرفتی دو حوزه از چهار حوزه علوم را تشکیل می دهند، در حالیکه در تقسیم بندی سابق نیمی از علوم را تشکیل نمی دادند. از این پس منابع و امکانات بین این چهارحوزه تقسیم می شود. طبق همین روش دستگاه ها را هم همین طور تقسیم بندی می کنیم و براساس برنامه هایی که پیشنهاد کرده و تصویب شده، بودجه اختصاص می یابد. برنامه کمک به نهضت علم در علوم کاربردی و علوم پایه مقدمه کاری ضروری بود.
«باید بخش مهمی از نیروهای پراستعداد و خلاق کشور را به سوی علوم پایه و علوم ارزشی و معرفتی سوق دهیم. باید از لحاظ کیفی نیروهای این دو حوزه را ارتقا دهیم. این کاملاً موردنظر و خط مشی اصلی ما است و امیدواریم به طور کامل محقق شود.»
دکتر واعظ زاده برآورد خود بعد از گذشت 6 ماه از اجرایی کردن سیاست گذاری را چنین بیان نمود: «این سیاست ها باید اجرا شود تا نتیجه بدهد و البته باید یادآور شد تا اجرای کامل سیاست ها و رسیدن به نتیجه مطلوب راه دشواری در پیش است. اجرای سیاست ها امری تدریجی است. اما باید در اجرای آنها جدیت به خرج داد. در ابتدای سال که سیاست ابلاغ شد گفتیم که در نیمه سال فعالیت و جدیت دستگاه ها برای اجرای آنها ارزیابی خواهد شد. به همین منظور یک کار گروه تخصصی تشکیل شد و ساز و کار این ارزیابی هم مشخص شد. این کارگروه همکاری های خوبی با معاونت های پژوهشی وزارتخانه ها و مراکز پژوهشی دستگاه های اجرایی داشت و در واقع کار ارزیابی به صورت خود ارزیابی انجام شد.»
واعظ زاده همچنین به نو و جدید بودن این ارزیابی ها اشاره کرد و گفت: «این کار یعنی ارزیابی تحقق سیاست های علم و فناوری کار جدید و تازه ای است که خاص تر از علم سنجی می باشد. چرا که علم سنجی میزان تولیدات علمی، تعداد محققان و منابع و از این قبیل را می سنجد اما ارزیابی سیاست های علم و فناوری، سیاست های نیروی انسانی، مالی و غیره را بررسی می کند. خوشبختانه در طول 6 ماه گذشته ارزیابی میزان و نحوه اجرای سیاست ها در مراکز پژوهشی مهم و عمده وابسته به دستگاه های اجرایی به پایان رسید.
وی گفت از این ارزیابی دو استفاده می شود. اول آنکه نتیجه به خود دستگاه ها برگردانده می شود و دستگاه ها می فهمند که در تحقق کدام سیاست ها قوی عمل کرده اند و در کدام ضعیف تر یا اینکه کدام مرکز در اجرای سیاست یا سیاست های خاص مثل سیاست های نیروهای انسانی یا سیاست های مالی بهتر عمل کرده است و این بازخورد به مؤسسات داده می شود.
وی در ادامه گفت بازخورد دوم کمک عملیاتی است. منابع جدیدی به مراکز موفق تر داده می شود تا با تلاش بیشتر این سیاست ها را پیش ببرند. این یک نوع تشویق و کمک است برای رونق پژوهش های حساب شده و برنامه ریزی شده و منطبق با سیاست ها. بودجه سال آینده هم بر همین اساس تنظیم می شود. هرچقدر مراکز در اجرای سیاست ها موفق تر عمل کرده باشند در سال آینده هم افزایش بودجه بیشتری خواهند داشت.
دکتر واعظ زاده در پایان تاکید کرد: «این روش قابل عرضه به دنیا است. اینکه با مصوبه یک دولت سیاستگذاری پژوهشی انجام شودو اجرای آن ارزیابی گردد و نتایج ارزیابی در تشویق و تقویت مراکز پژوهشی استفاده شود یعنی یک چرخه کامل شکل بگیرد کاری بی نظیر بود که می توان نتایج آن را به پژوهشگران جهان ارائه نمود.»