نقش فرد در کاهش هزینه‌هاى اقتصادى جامعه

نویسنده: داوود پنهانی
تاکنون با خود فکر کرده اید چگونه با اندکى برنامه ریزى مى توان جلوى هدر رفتن بخشى از هزینه ها را گرفت. بررسى این ماجرا از دو زاویه فردى و اجتماعى واجد اهمیت است. در بخش فردى ماجرا، ما با توجه به درآمد ماهیانه اى که داریم میزان مخارج خود را مشخص کرده و تلاش مى کنیم که این مخارج از حد تعیین شده فراتر نرود، چه آنکه در این صورت متحمل فشارهاى اقتصادى مى شویم. در نتیجه براى پرهیز از این فشارها تنظیم مخارج با درآمد ماهیانه از اهمیت ویژه اى برخوردار است اما از منظر اجتماعى شکل موضوع اندکى تفاوت پیدا مى کند. تفاوت از این نظر که بسیارى از ما آنجا که پاى منافع فردى خودمان در میان نیست، تعهدمان کمرنگ تر مى شود. به این معنى که نقش کمترى براى کاهش این هزینه ها براى خود قائل هستیم. در نتیجه توجه چندانى به نقش فردى خود در کاهش هزینه هاى اجتماعى نشان نداده، مسئولیت اجتماعى خود را فراموش مى کنیم. حال آنکه اگر کمى دقت کنیم خواهیم فهمید که جامعه و منافع کلى آن چیزى جز منافع تک تک ما نیست و هر هزینه اى که بر دوش جامعه بیفتد هزینه اى است که به همه ما تحمیل شده است. درک این موضوع و تلاش براى نهادینه کردن مسئولیت اجتماعى در کاهش هزینه هاى اقتصادى علاوه بر برنامه ریزى هاى مدیریتى مناسب به گسترش فرهنگى در سطح جامعه نیاز دارد که از طریق آن وجوه مثبت این پدیده براى عموم تشریح شده و برایشان جا بیفتد. آنچنان که هر شخص براى جلوگیرى از افزایش هزینه ها در سطح جامعه به همان اندازه حساسیت داشته باشد که در زندگى شخصى خود حساسیت دارد.
براى درک بهتر موضوع مى توان از مثال هاى بى شمارى استفاده کرد. یکى از عینى ترین این موارد بحث اسکناس و هزینه هایى است که از طریق چاپ آن بر دوش جامعه وارد مى شود. چندى پیش روابط عمومى بانک مرکزى آمارى در این خصوص منتشر کرد و در این زمینه توضیحاتى داد که توجه به آن از اهمیت ویژه اى برخوردار است. در این گزارش با اعلام این که سالانه 12 میلیارد تومان صرف تجدید چاپ اسکناس مى شود، تصریح شده بود که هزینه تجدید چاپ اسکناس هاى فرسوده از مالیات هاى مردم تأمین مى شود.
به نوشته روابط عمومى بانک مرکزى، اسکناس یک ثروت ملى محسوب مى شود که باید از این ثروت ملى حفظ و نگهدارى کرد، زیرا با این اقدام و نگهدارى صحیح اسکناس سالانه میلیون ها دلار صرفه جویى ارزى براى کشور حاصل مى شود. در این گزارش با اشاره به این که هزینه تجدید چاپ اسکناس هاى فرسوده از مالیات هاى مردم تأمین مى شود، اعلام شده بود که با نگهدارى صحیح از اسکناس هزینه چاپ مجدد آن را مى توان صرف طرح هاى توسعه اى کشور کرد. به گزارش این بانک به دلیل نگهدارى ناصحیح سالیانه 700 میلیون برگ اسکناس از گردونه خارج مى شود. این در حالى است که به گفته کارشناسان استفاده از ابزارهاى پولى (کارت بانکى) موجب تسریع مبادلات اقتصادى و جلوگیرى از فرسایش بى مورد اسکناس مى شود و با استفاده و خرید از طریق کارت خودپرداز ضرورتى به وجه نقد و حمل مقادیر زیاد اسکناس با همراه داشتن چک هاى مسافرتى نیست و تمامى این اقدامات باعث حفظ این ثروت ملى مى شود.
یک نمونه از چنین طرح هایى، طرح شتاب است که به دارندگان کارت بانکى امکان مى دهد با کارت بانکى خود از همه پایانه هاى فروشى که در سطح کشور نصب شده استفاده کنند. همچنین دارندگان کارت بانکى مى توانند علاوه بر استفاده از دستگاه هاى خودپرداز از پایانه هاى فروش نیز استفاده کنند. به گزارش بانک مرکزى با استفاده از کارت بانکى و خرید از طریق مراکز خدماتى داراى پایانه هاى فروش و عدم حمل فیزیکى پول، هزینه هاى سنگین چاپ مجدد اسکناس کاهش مى یابد و در وقت و زمان نیز صرفه جویى مى شود.
تأکید بر این نمونه از صرفه جویى با توجه به تأثیرات اقتصادى آن در حالى صورت مى گیرد که بسیارى از ما به هیچ عنوان از اهمیت چنین موضوعاتى باخبر نیستیم و در نتیجه در نگهدارى از اسکناس دقت نمى کنیم. نحوه قرار دادن اسکناس در کیف و بى توجهى به اصول نگهدارى براى همه ما امرى آشناست و نیاز به توضیح بیشتر ندارد. اگر به گفته هاى چندى پیش «مجید صنیعى آبادى» مدیر سازمان تولید اسکناس و مسکوک دقت کنیم بیشتر متوجه تأثیرات این نمونه بسیار ساده از بى توجهى در بعد کلان خواهیم شد. به گفته وى طى سه سال گذشته به طور متوسط سالانه یک تا1/4میلیارد قطعه اسکناس چاپ شده است که در مقایسه با اواسط دهه هفتاد بیش از دوبرابر افزایش نشان مى دهد.
«صنیعى آبادى» با بیان این مطلب که تا اواسط دهه70 سالانه حدود 600میلیون قطعه اسکناس تولید مى شد، ولى در سه سال اخیر به عنوان پرکارترین سال هاى سازمان تولید اسکناس و مسکوک، این رقم به حدود یک میلیارد تا یک میلیارد و 400 میلیون قطعه رسیده است، گفته بود: «سرانه اسکناس در ایران 115 قطعه است که بر همین اساس این رقم، حدود 10 برابر استاندارد جهانى آن است.» به گفته وى در حال حاضر سرانه اسکناس در کشورهایى مانند امریکا، انگلیس و فرانسه10 تا 15 قطعه، در کشورهاى همسایه ایران 30 تا 30 قطعه و در پاکستان 50 قطعه است. وى با بیان این که میزان قطعه اسکناس در گردش از سرانه اسکناس ضرب در جمعیت به دست مى آید، افزود: در حال حاضر در کشور ما هشت میلیارد قطعه اسکناس گردش مى کند.
با نگاهى به این حجم تولید اسکناس در کشور بهتر مى توان موضوع نگهدارى از این ثروت ملى را درک کرد. ثروتى که با نگهدارى هر چه بیشتر و در نتیجه کاهش تولید آن مى توان صرفه جویى هاى فراوانى در بعد ملى به دست آورد.
نمونه اسکناس و اشاره به آن تنها یکى از موضوعاتى است که نقش صرفه جویى و در نتیجه کاهش هزینه هاى ملى در آن آشکار مى شود. مصرف بهینه منابع انرژى و جلوگیرى از اسراف آنها نیز نمونه دیگرى است که در صورت توجه به آن مى توان سالانه از هدر رفتن ثروت ملى بسیار زیادى جلوگیرى کرد. سخنان چندى پیش رئیس کمیسیون انرژى مجلس مبنى بر این که ایران 3/5 برابر چین 1/3 میلیارد نفرى مصرف انرژى دارد، ناظر بر همین وضعیت است. «حمیدرضا کاتوزیان» با اشاره به روند مصرف گاز در کشور گفته بود: «اگر مصرف گاز با شرایط فعلى ادامه پیدا کند در افق چشم انداز 20 ساله، ایران به یکى از عمده ترین واردکنندگان گاز در جهان تبدیل مى شود و در آن زمان در حدود دو میلیارد و750میلیون متر مکعب مصرف خواهیم داشت.» به گفته وى ایران 11 برابر ژاپن و 3/5 برابر چین مصرف انرژى دارد که این امر براى اقتصاد کشور غم انگیز است.
اسراف و اتلاف منابع انرژى، نمونه غم انگیزى از بى توجهى به ابعاد تأثیر گذار و اجتماعى رفتار فردى ماست. این در حالى است که بسیارى از ما به هیچ وجه حاضر نیستیم که نسبت به منافع فردى خود بى توجهى نشان دهیم. به تعبیرى بهتر حساب همه هزینه هاى خود را در زندگى شخصى داریم و از چارچوب تعیین شده براى خود تخطى نمى کنیم. این در حالى است که وقتى پاى جامعه به میان مى آید همان رفتارى را که در سطح شخصى انجام مى دهیم را به فراموشى سپرده به اسراف و اتلاف منابع پرداخته، منافع ملى را به فراموشى مى سپاریم.
اهمیت دادن به این نکته در سطح ملى و جا انداختن آن نیاز به جا انداختن فرهنگ درست مصرف در جامعه دارد. این امر نیز به تنهایى و بدون کمک گرفتن از دستگاه هاى آموزشى جامعه به هیچ وجه امکان پذیر نیست. رسانه ها و در راس آنها صدا و سیما در این میان توانایى زیادى براى کمک به رشد و گسترش این فرهنگ دارند. از سوى دیگر با فراهم کردن زمینه هاى لازم براى استفاده از ابزار هاى مدرن و پیشرفته دیجیتال مى توان به آسانى جلوى بسیارى از هزینه هاى غیر لازم را در جامعه گرفت. به عنوان مثال تصور کنید که سالانه چه میزان براى چاپ و انتشار انواع و اقسام مدارک مختلف صرف مى شود. این در حالى است که با استفاده درست از ابزارهاى الکترونیک مى توان حجم بسیار زیادى از هزینه هاى اضافى در این باره را کاهش داد.
همه این گفته ها البته زمانى به نتیجه مثبت نزدیک خواهد شد که بسیارى از ما به همان اندازه که براى سود و زیان شخصى خود اهمیت قائل هستیم، به سود و زیان جامعه نیز توجه کنیم. باور به اینکه منابع جامعه نیز همان منافع ماست که در معرض برخورد انسان هاى بیشترى قرار گرفته، امرى بسیار ساده است و از پیچیدگى خاصى برخوردار نیست. با این حال بسیارى از ما حتى هنگامى که با موضوع آشنا مى شوند باز هم ترجیح مى دهند که نقش خود را در بهبود شرایط اجتماعى نادیده بگیرند. این نادیده گرفتن تا زمانى که تأثیرات آن فقط متوجه شخص ما باشد تأثیر چندانى در شرایط اجتماعى ندارد، اما هنگامى که پاى منافع جمعى به میان کشیده مى شود موضوع فرق مى کند. بى توجهى به این منافع جمعى است که نتایج تلخى به دنبال خواهد داشت. نمونه عینى آن نیز مصرف سه و نیم برابرى انرژى در کشور ما در مقایسه با کشور پر جمعیتى همانند چین است.