شرکتهای سهامی عام (مطابق با آخرین مصوبات قانونی تا بهار 1385)
اولین قانونی که در آن مقررات راجع به شرکتهای سهامی پیشبینی شده بود، قانون تجارت 1311 بود. این قانون به موجب قانون اصلاحی قسمتی از قانون تجارت مصوب 24/12/1347 در 300 ماده و 28 تبصرهء حاکم بر شرکتهای سهامی عام و خاص فسخ و قانون اخیر جانشین مواد 21 لغایت 93 مصوب 1311 شد. علاوه بر این قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در برخی اصول خود، احکام مرتبط با این شرکت را بیان کرده است. در قانون نحوهء انتشار اوراق مشارکت مصوب 30/6/1376 نیز مقرراتی پیرامون موضوعات مرتبط با انتشارات اوراق مشارکت توسط شرکتها بیان شده است. در نهایت در آذرماه 1384 قانون بازار اوراق بهادار، به عنوان آخرین مصوبهء قانونی، احکام و مقررات ویژهای را وضع کرده که به نوعی برخی از مواد قانون تجارت را اصلاح کرده یا ضوابط دیگری نیز به آن مواد میافزاید. علاوه بر مقررات قطعی فوقالذکر، لایحهء اصلاح قانون تجارت نیز در حال طی فرآیند تصویب خود است که به دلیل عدم تصویب نهایی آن لازمالاجرا نیست. در ذیل به مقررات و ضوابط حاکم بر شرکتهای سهامی عام میپردازیم.
تعریف و هدف
شرکت سهامی شرکتی است که سرمایهء آن به سهام تقسیم شده و مسوولیت صاحبان سهام محدود به مبلغ اسمی سهام آنهاست. شرکتهای سهامی به عام و خاص تقسیم میشوند. در سهامی خاص سرمایهء شرکت منحصرائ توسط مؤسسان تأمین میشود ولی در سهامی عام بخشی از سرمایه توسط مؤسسان پرداخت و مابقی توسط عموم مردم تأمین میشود.
هدف از تشکیل شرکتهای سهام انجام امور تجاری کسب سود و منفعت، مشارکت در سرمایهگذاری و جذب سرمایهای پراکنده و... است.
سرمایه(1)
لازمهء تشکیل شرکت سهامی عام تعهد تمام سرمایه و تأدیه 38 درصد به صورت نقدی توسط پذیرهنویسان است در قبال آورده به پذیرهنویسان سهام اختصاص داده میشود. حداقل سرمایهءمورد نیاز قانون، پنج میلیون ریال است و روز تأسیس تعهد 20 درصد سرمایهء توسط مؤسسان و واریز 35 درصد مبلغ تعهد شده در حساب شرکت در شرف تأسیس است. سرمایه و آوردهء اعضا میتواند مختلف باشد. در لایحهء پیشنهادی، حداقل سرمایهء پنج میلیارد ریال پیشبینی شده است.
ارکان
ارکان شرکت سهامی عام عبارت است از:مجامع عمومی (عادی، فوقالعاده) هیات مدیره، بازرس یا بازرسان.
اعضا(2)
حداقل تعداد مورد نیاز برای تشکیل شرکت پنج نفر است (جمع مواد سه و 107ق.ت)
اعضا میتوانند حقیقی یا حقوقی باشند خروج از شرکت اختیاری است سهامداران به ازای هر سهم یک را\ی دارند برخلاف شرکتهای تعاونی که سهامداران فارغ از تعداد سهام هر کدام یک را\ی دارند.مسوولیت اعضا محدود به مبلغ اسمی سهام است.در لایحهء پیشنهادی، حداقل تعداد 10 نفر پیشنهاد شده است.
مراحل تشکیل(3)
برای تشکیل شرکت سهامی عام مراحل ذیل باید طی شود:
1-تعیین سرمایه و تعهد 20 درصد آن توسط مؤسسان و واریز 35 درصد مبلغ مذکور در حساب شرکت در شرف تأسیس.
2-تسلیم طرح اساسنامه شرکت و اعلامیهء پذیرهنویسی سهام که به امضای تمامی مؤسسان رسیده به سازمان بورس و اوراق بهادار و اعلام نظر سازمان حداکثر ظرف 30 روز از تاریخ ثبت درخواست.
3-صدور مجوز انتشار اعلامیهء پذیرهنویسی توسط مرجع ثبت شرکتها پس از اخذ موافقت سازمان بورس و آگهی اعلامیه پذیرهنویسی در جراید توسط مؤسسان.
4 -پذیرهنویسی علاقهمندان حداکثر ظرف 30 روز و امضای ورقه تعهد سهام و دریافت رسید و اطلاع به سازمان از نتیجهء عرضهء عمومی ظرف 15 روز پس از اتمام مهلت.
5- رسیدگی به تعهدات پذیرهنویسان حداکثر ظرف مدت یک ماه پس از انقضای مهلت پذیرهنویسی و تعیین تعداد سهام هر یک از تعهدکنندگان و دعوت مجمع عمومی مؤسس.
6- انتخاب اولین مدیران، بازرس یا بازرسان شرکت توسط مجمع عمومی مؤسس پس از احراز پذیرهنویسی تمامی سهام شرکت و تأدیه مبالغ لازم و تصویب اساسنامه توسط این مجمع.
7-تسلیم اساسنامه مصوب مجمع عمومی مؤسس به ضمیمهء صورتجلسه مجمع و اعلامیهء قبولی مدیران و بازرسان جهت ثبت به مرجع ثبت شرکتها.
در صورتی که ناشر اطلاعاتی ناقص یا خلاف واقع به سازمان بورس ارایه دهد. عرضهء عمومی توسط سازمان مذکور متوقف میشود. (4)
سهام:(5)
تعریف: قسمتی از سرمایهء شرکت که بیانگر میزان مشارکت، میزان تعهدات و میزان منافع صاحب سهم است.
گواهی سهم، سند قابل معاملهای است که نمایندهء تعداد سهامی است که صاحب آن در شرکت دارد.
حداکثر مبلغ اسمی هر سهم، 10 هزار ریال است. نقل و انتقال سهام مشروط به موافقت مدیران یا مجامع عمومی (برخلاف شرکتهای تعاونی(6) نیست و باید در دفتر ثبت سهام شرکت به ثبت رسیده و انتقالدهنده و یا نمایندهء قانونی او انتقال را در دفتر مزبور امضا کند. نقل و انتقال سهام شرکتهای پذیرفته شده در بورس، توسط کارگزاران رسمی انجام میپذیرد. در صورتی که سهام بینام باشد_ نقل و انتقال آن با قبض و اقباض خواهد بود. سهم بینام سندی است در وجه حامل که مالک دارنده آن شناخته میشود، مگر آنکه خلاف آن ثابت شود.
اوراق مشارکت: (7)
اوراق سهامدار با نام یا بینامی است که به قیمت اسمی مشخصی برای مدت معین منتشر شده و دارندگان اوراق به نسبت قیمت اسمی و مدت زمان مشارکت، در سود حاصل از اجرای طرح مربوط شریک خواهند شد. دارندگان این اوراق در ادارهء امور شرکت دخالتی نداشته و صرفائ بستانکار شرکت محسوب میشوند. پذیرهنویسی و خرید اوراق مشارکت که در بانکها یا بورس اوراق بهادار انجام میشود، عمل تجاری، قلمداد نمیشود. این اوراق تحت شرایطی قابل تبدیل به سهام است.
شرایط انتشار(8)
1- تأدیهء کلیهء سرمایهء ثبت شدهء شرکت
2- گذشتن 10 سال از تاریخ ثبت شرکت
3- تصویب دو ترازنامه در مجمع عمومی
4- ارایهء تضمین کافی به بانک عامل
5- تعهد بازپرداخت اصل و سود متعلق در سرمایههای مقرر (وگرنه بانک عامل از تضمین سپرده شده میپردازد.)
6- انتفاعی بودن طرح عمرانی به تصویب هیأت مربوطه برسد.
7- صدور مجوز انتشار توسط سازمان بورس و اوراق بهادار صورت میگیرد.
8- فروش مستقیم یا از طریق بورس اوراق بهادار انجام میشود.
مجامع عمومی و وظایف آنها
1- مجمع عمومی مؤسس 2- مجمع عمومی عادی3- مجمع عمومی فوقالعاده
مجمع عمومی مؤسس وظایف ذیل را برعهده دارد: (9)
الف: رسیدگی به گزارش موسسان، تصویب آن و احراز پذیرهنویسی کلیهء سهام شرکت و تأدیهء مبالغ لازم
ب: تصویب طرح اساسنامهء شرکت
ج: انتخاب اولین مدیران و بازرس یا بازرسان
د: تعیین روزنامهء کثیرالانتشار
حدنصاب تشکیل این مجمع، حضور پذیرهنویسانی است که حداقل نصف سرمایهء شرکت را تعهد کرده باشند. یعنی ملاک در اینجا سرمایه است نه تعداد پذیرهنویسان. در صورتی که این حدنصاب حاصل نشد، در مرحلهء دوم، حضور پذیرهنویسان دارای یکسوم سرمایهء الزامی است. در صورتی که در مجمع عمومی سوم اکثریت لازم حاضر نشدموسسان عدم تشکیل شرکت را اعلام میکنند. اتخاذ تصمیم با اکثریت دوسوم آرای حاضران است و هر سهم یک را\ی دارد نه هر فرد یک رای.
مجمع عمومی فوقالعاده(10)
وظایف
الف - تغییر در مواد اساسنامه
ب - تغییر در سرمایهء شرکت
1- امکان تفویض اختیار افزایش سرمایه به هیأت مدیره
2- اسکان سلب حق تقدم سهامداران پس از قرائت گزارش هیأت مدیره و بازرس یا بازرسان
ج- انحلال شرکت
د - تخصیص سهام ممتاز
ه- تصویب انتشار اوراق مشارکت
حد نصاب تشکیل این مجمع حضور دارندگان بیش از نصف سهامی که حق را\ی دارند، است. آنان که بقیهء مبلغ اسمی سهام را نپرداختهاند، حق را\ی ندارند. در صورت عدم حضور حد نصاب مذکور، در مرحلهء دوم مجمع با حضور دارندگان بیش از یک سوم سهامی که حق را\ی دارند، رسمیت مییابد.
اتخاذ تصمیم در این مجمع با اکثریت دو سوم آرای حضار است.
مجمع عمومی عادی(11)
وظایف این مجمع عبارت است از:
الف) تصمیم نسبت به کلیهء امور شرکت به جز آنچه در صلاحیت مجمع عمومی مؤسس و فوقالعاده است.
ب) رسیدگی به ترازنامه و حساب سود و زیان سال مالی قبل و صورت دارایی و مطالبات و دیون شرکت و صورتحساب دورهء عملکرد سالانهء شرکت و رسیدگی به گزارش مدیران و بازرس یا بازرسان و سایر امور مربوط به حسابهای سال مالی
ج) تعیین مدیران و بازرسان معزول، مستعفی یا متوفی
د)تعیین حق الزحمهء مدیران غیرموظف
ه) تأیید معاملهء شرکت با هیأت مدیره
و) تصویب تقسیم سود و اندوخته بین صاحبان سهام
این مجمع با حضور دارندگان حداقل بیش از نصف سهامی که حق رای دارند، تشکیل میشود. در صورت عدم حضور این حد نصاب، در مرحلهء دوم، مجمع با حضور هر عده از صاحبان سهام دارای حق رای رسمیت مییابد.
تصمیمات با اکثریت نصف به علاوه یک آرای حضار اخذ میشود. در مورد انتخاب مدیران و بازرسان، اکثریت نسبی نیاز است. این مجمع باید سالی یکبار در تاریخی که در اساسنامه قید شده، تشکیل شود. حداکثر مهلت دعوت مجمع عمومی، کمتر از شش ماه پس از پایان سال مالی است. در صورت عدم تشکیل تا دو ماه پس از مدت مقرر در اساسنامه، امکان درخواست انحلال شرکت از دادگاه توسط هر ذینفع وجود دارد.
در صورتی که هیأت مدیره در موعد مقرر مجمع را دعوت نکند، بازرس یا بازرسان مکلفند راسائ و به طور مستقیم، اقدام به دعوت مجمع کنند. عدم دعوت ظرف مهلت معین، جرم بوده و مجازات حبس دو تا شش ماهه برای رییس و اعضای هیأت مدیره دربردارد.(12)
سهامداران نیز میتوانند با رعایت شرایط و مراتب ذیل مستقیمائ اقدام به دعوت مجمع کنند.
1-مالکان باید حداقل یک پنجم سرمایهء شرکت متقاضی دعوت باشند.
2- درخواست از هیأت مدیره و عدم دعوت مجمع توسط هیأت مدیره ظرف 20 روز.
3- درخواست از بازرس یا بازرسان و عدم اقدام این افراد ظرف 10 روز.
4- دعوت مستقیم سهامداران توسط مالکان مزبور تحت شرایط ذیل:
الف) کلیهء تشریفات لازم رعایت شده باشد.
ب) در آگهی دعوت به عدم اجابت درخواست خود توسط هیات مدیره و بازرسان تصریح کنند.
ج) آگهی در روزنامهء کثیرالانتشار، مشخص شده برای شرکت صورت گیرد.(13)
فاصلهء نشر آگهی دعوت و تشکیل مجمع حداقل 10 روز و حداکثر 40 روز است.
ترکیب هیات رییسهء مجمع عمومی عبارتست از: یک رییس، یک منشی و دو ناظر. رییس مجمع، رییس هیأت مدیره است مگر در موارد ذیل:
1- ترتیب دیگری در اساسنامه مقرر شده باشد.
2- انتخاب یا عزل برخی مدیران جزو دستور جلسه باشد، در غیر این صورت از بین سهامداران با اکثریت نسبی حاضرین انتخاب میشود.
ناظران از میان سهامداران انتخاب خواهند شد ولی منشی ممکن است سهامدار نباشد.
در مواردی که تصمیمات مجمع عمومی متضمن یکی از امور زیر باشد، گزارش جلسه به مرجع ثبت شرکتها نیز باید ارایه شود:
1- انتخاب مدیران و بازرس و بازرسان
2- تصویب ترازنامه
3- کاهش یا افزایش سرمایه و هر نوع تغییر در اساسنامه
4- انحلال شرکت و نحوهء تصفیه آن(14)
5- در لایحهء پیشنهادی انتشار اوراق مشارکت و تجزیه و ادغام شرکت نیز اضافه شده است.(15)
هیأت مدیره(16)
شرکت سهامی به وسیلهء هیأت مدیرهای که از بین صاحبان سهام انتخاب شده و کلائ یا بعضائ قابل عزل هستند، اداره خواهد شد. تعداد اعضای هیات مدیره حداقل پنج نفر است. طبق لایحهء پیشنهادی، شمار اعضای هیات مدیره در هر حال باید فرد باشد. عضو هیأت مدیره میتواند شخص حقیقی یا حقوقی باشد. اولین هیأت مدیره توسط مجمع عمومی مؤسس انتخاب میشود و پس از آن از وظایف مجمع عمومی عادی است.
مدت مدیریت آنها حداکثر دو سال بوده و انتخاب مجدد بلامانع است. طبق مادهء 592 لایحهء پیشنهادی مدت مدیریت اعضای هیأت مدیره در اساسنامه معین میشود. لیکن این مدت از سه سال تجاوز نخواهد کرد و انتخاب مجدد آنان نیز بلامانع است.
طبق مادهء 590 لایحهء پیشنهادی، عضو هیات مدیره از افراد خارج از سهامداران نیز میتواند انتخاب شود.
شرایط عضویت در هیأت مدیره:
1-اهلیت : صغیر ممیز میتواند با اجازه ءولی خود مدیر شرکت شود. ذکر برخی اوصاف و تواناییها در اساسنامه برای مدیران امکانپذیر است.
2- سهامدار بودن: نباید از تعداد سهامی که به موجب اساسنامه جهت دادن را\ی در مجامع عمومی لازم است کمتر باشد.
3- وثیقۀ سهام مدیران
4- عدم محرومیت از مدیریت شرکت (محجور ورشکسته و مجرمان جرایم مالی به موجب حکم قطعی)
5- ممنوعیتهای قانونی مدیریت شرکت:
الف: اصل 141 قانون اساسی: رییس جمهور_ وزیران، مدیران و کارمندان دولت نمیتوانند عضو هیأت مدیره یا مدیرعامل انواع مختلف شرکتهای خصوصی جزو شرکتهای تعاونی ادارات و مؤسسات هستند. در لایحهء پیشنهادی، علاوه بر این اشخاص، سمتهای حساس اجرایی، قضایی و تقنینی نیز افزوده شده است.
ب) اصل 81 قانون اساسی: عدم امکان تشکیل شرکت توسط خارجیان به معنای عدم امکان عضویت در هیأت مدیره است.(17)
6- تأیید صلاحیت حرفهای مدیران و اعضای هیأت مدیره توسط سازمان بورس و اوراق بهادار(18)