نقش و جایگاه نانوتکنولوژی در حوزه‌های دفاعی - امنیتی (چالشها، فرصتها و راهکارها)

1- نانوتکنولوژی و جایگاه آن در حوزه های دفاعی - امنیتی

برتری صنعتی و نظامی در هر زمان با کشورهایی است که فناوری‌های نو را در اختیار داشته باشند و بدون شک در آینده ای نه چندان دور فناوری نانو نقش تعیین کننده‌ای در تضمین امنیت ملی و توان سخت افزاری کشورها در حوزه بازدارندگی خواهد داشت و در این راستا شمار زیادی از کشورهای جهان به این موضوع مهم پی‌برده و توجه خاصی نسبت به آن دارند. از جمله این کشورها می توان به آمریکا، ژاپن، کره، روسیه، چین و کشورهای اتحادیه اروپا اشاره کرد به طوری که مجالس قانونگذاری این کشورها مبالغ قابل توجهی را به تحقیق و توسعه فناوری نانو اختصاص داده‌اند.(5)

الف) مهمترین کاربردهای نانوتکنولوژی در حوزه امنیت سخت افزاری

1- نانو در طراحی ساخت مواد سبک وزن، پرقدرت و مقاوم در برابر حرارت برای هواپیماها، راکت‌ها، ایستگاه‌های فضایی و سکوهای اکتشافی سیاره ای یا خورشیدی تعیین کننده است.(6)

2- تسلط اطلاعاتی از طریق نانوالکترونیک پیشرفته، به عنوان یک قابلیت مهم نظامی، امکان آموزش مؤثرتر نیرو به کمک سیستم‌های واقعیت مجازی حاصله از الکترونیک نانوساختاری، استفاده بیشتر از اتوماسیون در رباتیک پیشرفته برای جبران کاهش نیروی انسانی نظامی، کاهش خطر برای سربازان و بهبودکارایی خودروهای نظامی، دستیابی به کارایی بالاتر (وزن کمتر و قدرت بیشتر) مورد نیاز در صحنه‌‌های نظامی و در عین حال تعداد دفعات نقض فنی کمتر تجهیزات نظامی، پیشرفت در امر شناسایی و در نتیجه مراقبت از عوامل شیمیایی، زیستی و هسته‌ای، بهبود طراحی در سیستم های مورد استفاده در کنترل و مدیریت تکثیر سلاح های هسته ای و تلفیق ابزارهای نانو و میکرو مکانیکی جهت کنترل سیستم های دفاع هسته‌ای از دیگر قابلیت های این فناوری نوین در حوزه نظامی- دفاعی و امنیتی است.(7)

3- الیاف نانویی قابلیت استفاده در لباس های ضدگلوله، پتوهای ضد انفجار و پوشش الکترومغناطیسی را دارند. کاربرد نانو در نساجی با دو هدف بالابردن عملکرد موجود و پیشرفت نساجی هوشمند، جهت طراحی لباس‌های هوشمند نسبت به بدن در حال پیشرفت است، به طوری که نسل آینده لباس‌های نظامی سبک، بسیار مقاوم در برابر گلوله و انفجار و حساس نسبت به دمای بدن، تعریق و سلامت بدن نظامیان خواهد بود.(8)

پیش بینی می شود سربازانی که سیستم‌های مبتنی بر نانو بر تن دارند در آینده نزدیک در زمینه شناسایی و خنثی سازی بمب به کار گرفته شوند. ساخت لباس‌های ضدگلوله، کاهش وزن باری که توسط سربازان حمل می شود، بررسی سلامت نظامیان به وسیله لباسی که بر تن دارند، ارتقای توانایی و عکس العمل نظامیان، قابل تحمل تر کردن جراحتها و درمان آنها، افزایش توانایی ارتباطات سربازان با چیپ های الکترونیکی نانویی بسیار کوچک، محافظت سربازان در برابر سلاح‌های بیولوژیک و شیمیایی از جمله مواردی از کاربرد نانو است که در دستور کار مرکز سرباز نانوفناوری مؤسسه فناوری ماساچوست آمریکا قرار دارد. این مؤسسه برای طرح‌های مذکور 50 میلیون دلار از ارتش آمریکا دریافت کرده است.(9)

4- پیشرفت چشمگیر در صنایع الکترونیک که توسط نانوفناوری ایجاد می شود می‌تواند به ایجاد کامپیوترهای کوچکتر اما بسیار قدرتمند منجر شود؛ سنسورهای بسیار کوچک و دیگر ابزارها که می تواند در زمینه‌های مختلف مورد استفاده ارتش قرار گیرد به طوری که اطلاعات به طور مؤثرتر ذخیره و تحلیل خواهد شد. با کاربرد نانوسنسورها توانایی نظارت به طور چشمگیر افزایش خواهد یافت؛ دقت موشکها به حداکثر وضوح خواهد رسید، سیستم های ارتباطات و همچنین سیستم‌های آموزش مجازی پیچیده‌تر خواهد شد. از طرفی، سنسورهای کوچک یا حتی کامپیوترهای نانو می تواند در بسیاری از اقلام نظامی جاسازی شود .

تحلیلگران مسائل دفاعی-امنیتی پیش بینی می کنند در میان مدت کاربرد موشکها و یونیفورم‌های هوشمند حتی برخی رویکردهای آینده‌نگر از قبیل ربات‌های جنگنده و کاربرد نظامی هوش مصنوعی که توسط توسعه نانوفناوری میسر می شود در ساختار نظامی- امنیتی کشورها افزایش یابد.(10)

5- نانوفناوری می تواند در مسلح کردن یا متلاش کردن سیستم‌های تسلیحات هسته‌ای به کار رود. دکتر آندره گسپوز مدیر مؤسسه مستقل تحقیقات علمی در ژنو استدلال می کند که نانوفناوری می‌تواند به کوچک سازی و ایمنی بمب‌های اتمی با فراهم کردن مواد مقاوم در برابر گرما و تشعشع کمک کند.

6- نانوفناوری می تواند نسل چهارم سلاح‌های هسته ای را ایجاد کند، یعنی سلاح‌هایی که حاوی هیچ ماده شکاف پذیر نیستند یا مقدار کمی از آن را دارا هستند. این سلاحها می توانند به طور بالقوه در موشک‌هایی که به اعماق زمین نفوذ می کنند به کار روند.

برخی محققان معتقدند سلاح های نانویی می توانند به عنوان ابزار بازدارندگی راهبردی، جایگزین سلاح‌های هسته ای شوند. حتی خود مواد انفجاری متعارف ممکن است با سلاح‌های نانویی مولکولی جایگزین گردند با این تفاوت که صدمه ناخواسته کمتری به ساختمان‌های اطراف و مردم وارد می‌شود.

7- کوچک سازی که با نانوفناوری تسهیل شده است بسترهای ساخت دوربین‌های ویدئویی، میکروفون، دستگاه‌های فرستنده بسیار کوچک و تقریبا غیرقابل رؤیت را فراهم کرده است که می تواند توانمندسازی اطلاعاتی-جاسوسی را ارتقا دهد .

ب) کاربرد نانوفناوری در تسلیحات شیمیایی و میکروبیولوژی

نانوفناوری به طور قابل توجهی می تواند مکانیسم‌های انتقال عوامل یا مواد سمی را تقویت کند. توانایی ذرات نانو برای نفوذ در بدن انسان و سلول‌های آن جنگ‌های بیولوژیک و شیمیایی را امکان‌پذیرتر کرده و مدیریت و هدایت آن را به سوی گروه یا افرادی خاص تسهیل می کند. دکتر سین هوارد در اثر خود با عنوان « کاربردهای امنیتی نانوفناوری» در مورد تهدید جنگ شیمیایی و بیولوژیک با استفاده از فناوری نانو اشاره کرده است. از طرف دیگر سنسورها و مواد حساس و ارزان مبتنی بر نانوفناوری می‌تواند ترکیبات سلاح‌های شیمیایی، بیولوژیک یا رادیولوژیک را در سطح اتمی یا مولکولی کشف کنند. همچنین مواد نانویی می توانند در آلودگی زدایی از مکانها یا افرادی که با سلاح های شیمیایی یا بیولوژیک آسیب دیده‌اند مورد استفاده قرار گیرند. به ویژه اینکه جمهوری اسلامی یکی از قربانیان تسلیحات شیمیایی است.

2- چالشها و موانع فراروی توسعه نانوفناوری در ایجاد امنیت

باتوجه به دورنمای کاربرد نانوفناوری در حوزه‌های دفاعی-امنیتی، توصیه می گردد موانع و چالش‌های فراروی آن توسط نهادهای مرتبط در جمهوری اسلامی ایران مورد شناسایی قرار گیرد که از مهمترین مصادیق آن عبارتند از:

1- باتوجه به سرمایه گذاری های عظیم ایالات متحده به عنوان کشور تهدیدکننده امنیت ملی ایران، آمریکا در زمینه بهره‌برداری از نانوفناوری در حوزه های دفاعی-امنیتی در کوتاه مدت قدرت برتر جهان خواهد شد، این در حالی است که بسیاری از ملتها هم اکنون شاهد شکاف فناوری اطلاعات هستند که به نابرابری در توزیع ثروت منجر شده است. این شکاف با انقلاب نانوفناوری تشدید خواهد شد و به شکاف نانو منجر می گردد. انتقال از جهان قبل از نانو به جهان بعد از نانو می تواند بسیار سخت باشد و همانند معاهده منع تکثیر تسلیحات هسته‌ای فاصله داراها در مقابل ندارها را بیشتر کند.

2-آمریکایی‌ها قصد دارند با ارائه تعریفی موسع از کاربردهای نانوفناوری، تحقیق و توسعه در این حوزه را مشمول کنوانسیون‌های سلاح‌های بیولوژیک و سمی و کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی کنند. در این راستا ایده مشابهی به منظور کنترل تسلیحات توسط پارلمان آلمان برای یک چشم انداز طولانی مدت مطرح شده است. طرح های مذکور با هدف ممانعت از دستیابی ندارها به این فناوری پیگیری می‌شود.

3-امکان کاربرد این سلاحها توسط گروه‌های کوچک و افراد غیرمسئول وجود دارد.

4-نانو یا سلاح‌های بیولوژی مصنوعی به افرادی غیر از کاربران اولیه و مخترعین آنها اشاعه خواهد یافت، امکان کپی این فناوری و اشاعه آن و تهدید امنیت منطقه‌ای و بین المللی توسط تروریست‌ها وجود دارد.

5- احتمال گسترش دامنه تحریم‌های زنجیره‌ای و پلکانی شورای امنیت علیه جمهوری اسلامی ایران و تعمیم آن به مواد مورد نیاز در توسعه نانوفناوری در حوزه‌های صلح آمیز وجود دارد. در صورت تداوم تحریم‌ها، کشورهای غربی ادعا می کنند که این مواد می تواند در توسعه توانمندی‌های موشکی ایران به کار رود.

6- آمریکا و متحدانش به مانند موضوع بهره برداری کشورها از دانش هسته‌ای صلح آمیز در قالب اصل تحقیق و توسعه، نسبت به کاربرد نانوفناوری در توسعه امنیت سخت افزاری نیز نگاهی تبعیض آمیز دارند. این سیاست ایالات متحده به منظور جلوگیری از دستیابی دیگر کشورها به سیستم‌های تسلیحاتی مبتنی بر نانوفناوری یا مواد تحت آمازیش است که ادعا می شود امنیت ملی آمریکا را به خطر می اندازند. سیاست مذکور در صدد بازداشتن سایر کشورها از چیزی است که آن را کاربرد نادرست اطلاعات نانوفناوری و مواد مربوط، توسعه و مدیریت نانوفناوری در حوزه نظامی می‌خواند. درحالی که آمریکا سیستم‌های دفاعی مبتنی بر نانو را توسعه می‌دهد، درصدد است تا کنوانسیون الزام آوری همانند ژنو را به منظور محدود کردن موضوعات مرتبط با کاربرد نانوفناوری به منظور سیستم‌های تسلیحاتی به تصویب برساند و هنجارهایی را برای تضمین امنیت این برنامه‌ها تأمین کند.(12)

7- فقدان مراکز تحقیقاتی و مطالعاتی لازم در حوزه نانوفناوری

8- فقدان تجربه کافی در نحوه مدیریت فناوری‌های نوین

9- فقدان نظام آمار و اطلاع رسانی دقیق از آخرین دستاوردهای علمی در حوزه های فناوری‌های نوین

10- فقدان ارتباط مناسب و مستقیم بین مراکز تحقیقاتی با مراکز عملیاتی(اجرایی و نظارتی)

11- نبود قانونی جامع و مدون در مورد نحوه بهره‌برداری از فناوری‌های نوین

_{3-راهکارهای جمهوری اسلامی ایران در قبال توسعه نانوفناوری در حوزه امنیت}

1- کلیه فعالیت‌های بخش نانوفناوری درحوزه دفاعی-نظامی باید به صورت نامحسوس و مخفیانه پیگیری شود و نهادهای تحقیقاتی نظامی باید از انتشار دستاوردهای خود و بزرگ‌نمایی آنها خودداری کنند.

2-باتوجه به امکان جاسوسی دستاوردهای بومی در حوزه نظامی دفاعی، صنعتی و... در به کارگیری محققان خارجی و انتشار دستاوردها دقت لازم صورت بگیرد.

3. لزوم تشویق و حمایت جدی از تولیدات ملی اعم از تالیف و ترجمه کتاب، مقاله، پایان‌نامه و همچنین ارایه سخنرانی و برگزاری سمینار با محور موضوعات مورد علاقه ضروری است.

4. ترویج و اطلاع‌رسانی عمومی فناوری نانو به منظور افزایش مشارکت صنفی در توسعه و به کارگیری آن.

5. شبکه‌سازی میان عناصر فعال و نهادهای موجود (و در صورت ضرورت، نهادهای جدید‌التاسیس) و سپردن ماموریت‌های متمرکز و مشخص پیرامون فناوری نانو به آنها به شکلی که زنجیره‌های ایجاد ارزش افزوده در این موضوع ایجاد و تکمیل شود.

6. جمهوری اسلامی ایران باید رابطه بین تحریم‌های موجود با ملزومات مورد نیاز در توسعه نانو فناوری را مطالعه کند.

7. لزوم مطالعه دقیق میزان توجه قدرت‌های فرامنطقه‌ای مخالف جمهوری اسلامی ایران به نانو فناوری در صنایع نظامی _ دفاعی.

8. شایسته است جمهوری اسلامی ایران با کاربردهای نانو فناوری در حوزه‌های امنیتی و نظامی که می‌تواند به بنیان‌های حقوق بشری و زیست‌محیطی آسیب وارد کند در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی مخالفت کند، به عنوان مثال ذرات نانو می‌توانند طبقه‌های جدیدی از آلوده‌کننده‌ها را ایجاد کنند. با پیشرفت نانو فناوری در‌ آینده، حجم بالایی از مواد نانویی خالص تولید خواهد شد و ریسک آن شامل انتشار کنترل نشده ذرات نانو است که توانایی بالقوه برای تاثیر‌گذاری بر اکوسیستم، محیط و زنجیره‌ غذایی را دارد، همچنین مسمومیت‌زایی ذرات نانو باید مورد توجه قرار گیرد. به واسطه بسیار کوچک بودن، این ذرات قادر هستند که به سلول‌ها، به خصوص سلول‌های خونی و مغز نفوذ کنند و به طور نامطلوبی بر آنها اثر گذاشته و سیستم ایمنی بدن را مختل کنند و این قابلیت در حملات تروریستی نانویی قابل استفاده است.

9. لزوم توجه مجلس شورای اسلامی به تامین بودجه مورد نیاز در قبال آموزش و توسعه نیروی انسانی متخصص در حوزه فناوری‌های نوین.

10. دعوت از کارشناسان و نخبگان خارجی در جهت تحکیم و توسعه مطالعات بنیادین و انتقال فناوری به داخل، البته شایسته است این کار با دقت صورت گیرد تا از نفوذ عوامل اطلاعاتی و جاسوسی در مراکز تحقیقاتی جلوگیری شود.

11. لزوم انسجام فکری _ رویه‌ای در میان کارگزاران نظام و مراکز تحقیقاتی در جهت تبیین یک قانون جامع و کارآمد در خصوص مدیریت و بهره‌برداری از فناوری‌های نوین.

12. مجلس شورای اسلامی برای تشویق سرمایه‌گذاران حقیقی و حقوقی در حوزه فناوری‌های نوین ساز و کار قانونی لازم را ایجاد کند. سرمایه‌گذاری هدفمند منجر به تولید محصولات مبتنی بر نانو خواهد بود که افزایش سهم بازار ایران در بازار نانویی آینده را در پی خواهد داشت. بازار فناوری نانو در سال 2005 حدود 200 میلیارد دلار بود و رشد سالانه آن تا سال 2011 حدود 30 درصد خواهد بود.

13. ایفای نقش هدایتی و حمایتی دولتی برای شکل گیری و توسعه صنایع رقابت‌پذیر، مبتنی و متاثر از فناوری نانو با تاکید بر نقش بخش خصوصی و عدم حمایت از تشکیل صنایع غیر رقابتی.

14. توصیه می‌شود وزارت علوم، فناوری و تحقیقات نخبگان علمی متعهد در حوزه مطالعات بنیادین که به نحوی با حوزه‌های نانو فناوری مرتبط هستند را به منظور دستیابی به آخرین دستاوردهای دنیا در این حوزه بورسیه کند.

_{نتیجه‌گیری}

فناوری نانو با کاربرد گسترده آن در حوزه‌های الکترونیک، نساجی، انرژی هسته‌ای، صنایع نظامی هوا _ فضا، سلول‌های خورشیدی، نانو سنسورها، و ... علاوه بر این که می‌تواند توان بازدارندگی دفاعی _ امنیتی جمهوری اسلامی ایران را افزایش دهد، از طرفی سطح زندگی مردم را نیز ارتقا داده و با رویکرد جدید امنیتی، به «تولید قدرت نرم» ناشی از رضایت‌مندی منجر می‌گردد. از طرفی جمهوری اسلامی ایران قصد دارد طبق سند چشم‌انداز توسعه بیست ساله به یک قدرت منطقه‌ای تبدیل شود که این امر محقق نخواهد شد مگر این که بتوانیم بسترهای توسعه فراگیر، به ویژه در حوزه‌های اقتصادی و امنیتی را فراهم نماییم. در نتیجه توصیه می‌گردد مجلس شورای اسلامی پس از مطالعات دقیق و نظارت مستمر، زمینه‌های حمایت سیاسی _ مالی از گسترش فناوری‌های نوین در حوزه‌های امنیتی را فراهم کند.