روسیه و ایده «اوپک گازى»

ایگور تومبرگ، دکتراى علوم اقتصادى
آیت الله سید على خامنه اى رهبر انقلاب ایران در دیدار با ایگور ایوانف دبیر شوراى امنیت روسیه پیشنهاد فکر کردن درباره ایده ایجاد سازمان مشترکى با روسیه در خصوص همکارى در بخش گاز را مطرح کرد.
این اولین بارى نیست که این پیشنهاد به گوش مى رسد. محمود احمدى نژاد رییس جمهور ایران در ماه ژوئن سال گذشته در دیدار با ولادیمیر پوتین رییس جمهور روسیه در شانگهاى این ایده را مطرح کرده بود.
هفته گذشته این ایده در جریان سفر ویکتور خریستنکو وزیر صنایع و انرژى روسیه به الجزایر نیز مطرح شد. حتى محدوده جغرافیایى این سازمان نیز رسم شده بود: به این سه کشور قطر هم مى تواند ملحق شود. ذخایر این کارتل بسیار قابل توجه هستند. این چهار کشور بیش از 30درصد از کل گاز جهان را استخراج مى کنند و مجموع ذخایر ثابت شده آنها بیش از60درصد مى باشد که با سهم کشورهاى عضو اوپک نیز که 68درصد ذخایر نفتى دنیا را در اختیار دارند قابل مقایسه مى باشد، اما محدوده شرکت کنندگان مى تواند توسعه یابد.
سال گذشته روزنامه تایمز مالى گوشه هایى از گزارش تحلیلى که توسط کارشناسان اقتصادى ناتو تهیه شده بود را منتشر ساخت. بنابر این گزارش در اوپک گازى از کشورهایى مانند قطر، لیبى، روسیه، کشورهاى آسیاى مرکزى و ایران نام برده شده است. در صورت تمایل کشورهاى لیبى، موریتانى، مالى و برخى از کشورهاى مرکزى قاره آفریقا نیز مى توانند به آن ملحق شوند. در جریان سفر خریستنکو به الجزایر کمپانى گازپروم به این کشورها توجه خاصى مبذول داشت.
طى یک سال گذشته پیشنهاد ایجاد اوپک گازى بیشتر مطرح شده است. دلیل اصلى آن هم عدم رضایت از سیاست انرژى اتحادیه اروپا است؛ استراتژیى که اکنون اتحادیه اروپا به عنوان تلاشى براى متحد کردن کشورهاى مصرف کننده در جهت جدا کردن کشورهاى تولید کننده گاز بر اساس اصل «تفرقه بینداز و حکومت کن» آن را پیگیرى مى کند و طبق آن مصرف کننده ها مى توانند بهاى مصرفى خود را به تولید کننده ها دیکته کنند.
ایده اوپک گازى به تدریج جاى خود را در تفکرات روسیه باز مى کند. برخى از نمایندگان مجلس دوما و شوراى فدراسیون (ولادیمیر میدنسکى، ویکتور اورلوف، آلکسى میتروفانوف، گنادى سلزنیف) با سطوح مختلف احتیاط از آن حمایت مى کنند. نظر کلى در این باره اینست که ائتلاف گازى کشورهاى تولید کننده ایده صحیحى است و براى روسیه داراى منفعت است. اغلب کارشناسانى که توسط رسانه هاى گروهى مورد نظر سنجى در این رابطه قرار گرفته اند نیز موضع مشابهى دارند.
البته مقامات عالیرتبه روسیه به پیشنهاد رهبر انقلاب ایران واکنشى محتاطانه نشان داده اند که البته قابل درک هم هست. هر گونه پاسخ واضح و غیر دوپهلو از سوى کرملین تاثیر مستقیم در برنامه هاى ژئوپلتیکى خواهد گذاشت که به نظر مى رسد که در کرملین براى آن آمادگى ندارند.
اما دلایل دیگر برخورد احتیاط آمیز مسکو با طرح چیست؟ اوپک براى استخراج نفت سهم بندى مى کند که روسیه به هیچ عنوان به آن احتیاجى ندارد. استخراج گاز در روسیه بنا به توان معادن و تقاضا انجام مى شود که در داخل و خارج از کشور به سرعت در حال افزایش است. در ضمن گاز پروم قراردادهاى دراز مدتى براى صادرات در دست دارد و این خود جهت دهنده فعالیت آن محسوب مى شود. اوپک هم که در سال 1960 تاسیس شد به عنوان ابزارى براى هماهنگ سازى کشورهاى تولید کننده و مقابله آنها با آمریکا و دیگر کشورهاى غربى بود.
در حال حاضر براى روسیه ایجاد کارتل با ایران و الجزایر تهدید آشکارى براى غرب در حوزه اقتصادى محسوب مى شود، اما در آینده ایجاد چنین اتحادى کاملا امکان پذیر است.
فعلا که قراردادهاى دراز مدت، نقش تعیین کننده در فعالیت هاى بازارهاى جهانى گاز را ایفا مى کنند و بخش اعظم آنها از طریق سیستم هاى انتقال لوله گاز اجرا مى شود، اما نباید رشد محسوس تجارت گاز مایع را فراموش کرد. رشد مصرف گاز مایع طبیعى در جهان5/3برابر بیشتر از رشد مصرف گاز شبکه اى شده است( 7/7درصد در برابر 22/درصد) و دقیقا برخورد منافع عرضه کنندگان و خریداران در این بازار ممکن است باعث همبستگى صادرکنندگان عمده گاز شود. به علاوه بازار گاز مایع طبیعى در همه ساختار خود شبیه بازار نفتى است. اروپا هم این اوضاع را به خوبى درک کرده است.
به همین خاطر برخى کمپانى هاى بزرگ کشورهاى غربى در حال متحد کردن مواضع خود درکشورهایى که مى توانند وارد این کارتل شوند مى باشند و حتى در این راه تهدید امریکا را هم نادیده مى گیرند که از جمله مى توان به رسپول و رویال داچ شل براى بهره بردارى از میادین گازى در خلیج فارس امضا کرد.
حال برمى گردیم به موضع واقعى مقام هاى روسیه با پیشنهاد رهبر انقلاب ایران؛ در این زمینه باید بدانیم که ایده ایجاد کارتل گازى مانند اوپک اولین بار توسط ولادیمیر پوتین رییس جمهور روسیه مطرح شد. وى در دیدار با صفرمراد نیازوف در سال 2002پیشنهاد کرد که کشورهاى آسیاى مرکزى با روسیه به ائتلاف گازى اروآسیایى ملحق شوند. آن زمان ایده پوتین از طرف شرکت کنندگانى که مى توانستند ترکمنستان در این ائتلاف شرکت کنند، از جمله مورد حمایت قرار نگرفت.
اما علاقه مندى ایران، به این موضوع احتمالاً مى تواند موجب شود الجزایر و دیگر کشورهاى اسلامى و حتى تا حدى ترکمنستان، قزاقستان و ازبکستان نیز براى گفت وگو در این زمینه ترغیب شوند.
در اواسط فوریه ولادیمیر پوتین به عربستان سعودى، قطر و اردن سفر خواهد کرد. در ماه آوریل نمایندگان کشورهاى عمده تولید کننده گاز در قطر گردهم جمع خواهند شد. شرکت کنندگان آینده این اوپک گازى مسئله هماهنگى عملکردهاى خود را بررسى خواهند نمود. امکان دارد که در آنجا بررسى ایجاد کارتل گازى به سطح سازمان برسد.