فتح الله پریشان/ میرزا محمد‌حسن حسینی‌شیرازی از علمای بزرگ و مؤثر قرن گذشته شیعه محسوب می‌شود. وی از آن ‌رو که در عمل سیاسی نیز وارد شد، اثر شگرفی در تاریخ ایران به‌جای گذاشت و جایگاه مهمی در سیر اندیشه سیاسی شیعه دارد. بنابراین پرداختن به اندیشه سیاسی وی ضروری به‌ نظر می‌رسد. هر چند نمی‌توان به شکل شفاف نظریه حکومت خاصی در اندیشه آیت‌الله شیرازی استخراج کرد، اما با جست‌وجو در اظهارنظرها و برخی نامه‌ها یا پاسخ‌ به استفتاء‌هایی که از وی به‌جای مانده است، می‌توان به شبه‌نظریه یا دیدگاهی که در غالب حوزه‌ها با اختیارات ولی‌فقیه معهود در روایات هماهنگی دارد، نائل شد. 

در سلسله مقالات این ستون همواره تلاش شده است با رویکرد توصیفی‌ـ تحلیلی و بر اساس نظریة بحران اسپریگنز دیدگاه علما و فقها در تحلیل و تجویز نظام مطلوب قدرت را درک کرد. در یک بررسی کلی، علما مشکل اصلی را غصب حق قدرت فقیه در طول زمان‌های گوناگون ذکر کرده‌اند و با نظریه‌پردازی متمادی در طول قرون که از رهگذر بازخوانی اندیشه سیاسی اسلام انجام شده، بازگشت قدرت به فقیه جامع شرایط و عمل وی در اداره جامعه بر اساس اسلام راه‌حل بحران دانسته شده است. به طور حتم برای رسیدن به آن باید در مقابل حکومت‌های فاسد داخلی و کشورهای استعماری حامی آنها ایستاد.

همین نگاه و چارچوب فرصت تحلیل مناسبی برای بررسی زندگی و زمانه میرزای‌شیرازی صاحب فتوای تنباکو در اختیار مخاطب می‌گذارد. میرزای شیرازی فردی منزوی و دور از اجتماع نبود و تنها به انباشت علوم حوزوی بدون ثمر برای زندگی مردم نمی‌اندیشید. مروری بر فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی سیدمحمدحسن حسینی شیرازی ابعاد سیاسی و اجتماعی شخصیت وی را بیشتر نشان می‌دهد. 

یکی از مهم‌ترین حوادثی که در ایام زعامت او رخ داد، نهضت تحریم تنباکو بود. پس از اعطای امتیاز انحصار توتون و تنباکو به شرکت رژی در چهار شهر ایران، مردم به پیشتازی چهار نفر از شاگردان میرزای‌شیرازی دست به اعتراضات گسترده‌ای زدند. در تهران شیخ‌فضل‌الله نوری، در اصفهان آقانجفی اصفهانی، در شیراز سیدعلی‌اکبر فال‌اسیری و در تبریز میرزا جواد از رهبران این جریان بودند.۱ حکم تاریخی او در معاهده انحصار تنباکو در زمان ناصرالدین‌شاه چنان مردم را به صحنه کشاند که شاه قاجار، مجبور به فسخ قرارداد تنباکو شد.۲ با صدور این حکم، مردم مبارزه سیاسی علیه قرارداد استعماری مذکور را یک وظیفه شرعی دانسته و به مخالفت شدید پرداختند، به ‌طوری که ناصرالدین‌شاه مجبور شد با پرداخت غرامت، این قرارداد ننگین را فسخ کند.۳ حکم تاریخی تحریم از سوی میرزای‌شیرازی از سامرا صادر شد. متن حکم به این شرح است: «بسم‌الله‌الرحمن الرحیم الیوم استعمال تنباکو و توتون بای نحو کان در حکم محاربه با امام زمان‌ـ علیه‌السلام‌ـ است. حرره الاقل محمدحسن الحسینی»۴.

امام خمینی(ره) که بعدها توانستند با استفاده از میراث فکری و مبارزاتی میرزای شیرازی انقلاب اسلامی و تشکیل نظام اسلامی را رقم بزنند، از این اقدام میرزا این‌گونه تعبیر کرده‌اند: «همان نصف سطر میرزای‌شیرازی‌ـ رضوان‌الله تعالی علیه‌ـ مملکت ما را از توی حلقوم خارجی‌ها بیرون کشید.»۵

البته، تلاش مبارزاتی میرزای‌شیرازی تنها به ایران معطوف و منحصر نمی‌شود. دفاع از شیعیان مظلوم افغانستان در سال ۱۳۰۹ هجری قمری۶، ایجاد وحدت تشیع در سال ۱۳۱۱ قمری۷، تربیت و اعزام مبلّغان ویژه برای مناطق حساس و زیر سلطه نظیر هند، کشمیر، افغانستان، قفقاز و عراق، جلوگیری از تجاوز به حقوق مسلمانان عالم، جلوگیری از خرید زمین‌های شهر طوس از سوی سرسپردگان، فرستادن نماینده خود به مناطق حساس ایران همانند سیدمصطفی موسوی‌خمینی، حامی، مدافع و راهنمای استاد به استناد علامه حسین محدث نوری بنیانگذار عقل‌گرایی شیعه در فرهنگ اسلامی ایران، آموزش نسل بنیانگذاران و رهبران «مشروطه مشروعه» همانند شیخ‌فضل‌الله نوری، آقانجفی اصفهانی و همچنین میرزا در تربیت شاگردانی همانند عبدالکریم حائری یزدی (بنیانگذار حوزه علمیه قم) و میرزا جواد ملکی تبریزی که دو نسل از رهبران انقلاب اسلامی ایران را آموزش دادند و تربیت شاگردان برجسته‌ای نظیر؛ شیخ‌فضل‌الله نوری، میرزاحسین نوری، سیداسماعیل صدر، سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی صاحب عروه‌الوثقی و بنیانگذار مدرسه سیدیزدی مشهورترین و بزرگ‌ترین مدرسه دینی در نجف، میرزاموسی مجتهد‌سبزواری پدر «فقیه سبزواری»، میرزا محمدتقی شیرازی از مراجع تقلید شیعه و معروف به میرزای دوم که فتوای جهاد در عراق را صادر کرد، سیدحسین قاضی‌طباطبایی‌تبریزی پدر سیدعلی قاضی‌طباطبایی، میرزاحسین نائینی، سیدمحمدعلی شهرستانی، سیدعلی‌اکبر فال‌اسیری، محمدکاظم خراسانی، سیدحسین طباطبایی‌قمی و میرزامحمدعلی مجتهد کمره‌ای که هر یک ستاره‌های آسمان فقه و علوم حوزوی در عصر و زمانه خود بودند، از دیگر آثار و برکات زندگی میرزای شیرازی است که باید مورد توجه قرار گیرد. 

منابع:

۱ـ شیخ حسن کربلایی، تاریخ دخانیه، به همت رسول جعفریان، ص ۱۰۸‌ـ ۱۰۴.

۲ـ شرح حال رجال ایران، ج۱، ص۳۳۸ 

۳ـ شیخ حسن کربلایی، پیشین، ص ۱۷۳‌ـ ۱۷۲.

۴ـ سیدمصلح‌الدین مهدوی، بیان سبل الهدایه فی ذکراعقاب صاحب الهدایه (این کتاب با نام زندگی‌نامه آیت‌الله العظمی آقانجفی اصفهانی در سال ۱۳۹۰ تجدید چاپ شده است)، صفحه ۹۲ .

۵ـ صحیفه نور، ج ۹، ص ۱۱۹. 

۶ـ در مشروطه چه گذشت؟، جلد اول، چاپ اول ۱۳۸۹، مؤسسه فرهنگی‌ـ هنری قدرولایت، صفحه ۶۳۸.

۷ـ همان، ص۶۳۷.