روش‌های عملیاتی پدافند غیر عامل در نبرد ناهمطراز

مقدمه

پدافند غیر عامل موضوعی است که امروزه سازمان‌های نظامی و غیر نظامی کشورهای دنیا را درگیر خود کرده و ج.ا.ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی که در نظام منطقه‌ای و بین‌المللی دارد، از این امر جدا نیست. این نوع پدافند، دفاع از سرمایه‌های ملی مانند کارخانه‌ها، تأسیسات نفتی و حتی هسته‌ای،‌ پادگان‌های بزرگ نظامی از یک طرف و از طرف دیگر، نیروی انسانی که مغز متفکر این سرمایه‌های ملی است، می‌باشد. در اجرای صحیح پدافند غیر عامل باید نیروهای زبده و متعهدی را داشت که بتوانند به بهترین شکل ممکن این نوع پدافند را به اجرا درآورند.

دفاع غیر عامل مکمل عامل، صلح‌آمیزترین و معقول‌ترین روش دفاعی است که کاهش آسیب‌پذیری زیرساخت‌های ملی و مراکز حیاتی، حساس و مهم و پایداری ملی را به دنبال دارد.

پدافند غیر عامل از طریق توسعۀ ظرفیت‌های دفاعی و بالا بردن آستانۀ تحمل عمومی، ضمن افزایش توان بازدارندگی ملی و مقاومت مردمی، تردید اساسی در ارادۀ تهاجمی دشمن ایجاد می‌نماید.

پدافند غیر عامل، هم در موارد نظامی و هم در موارد غیر نظامی کاربرد دارد؛ با توجه به اینکه در جنگ‌های سخت دوران معاصر، نبرد ناهمطراز اصول جنگ برخی از طرف‌های (کشورها، سازمان‌‌ها و گروه‌های مردمی) معارض با قدرت‌های بزرگ قرار گرفته، بنابراین در این نوع نبرد، طرف مهاجم و قدرتمند با تمام توان خود سعی دارد زیرساخت‌های نظامی اقتصادی صنعتی طرف ضعیف را مورد هدف قرار دهد، که طرف ضعیف با رعایت درست اصول پدافند غیر عامل، می‌تواند جلوی خسارت‌ها ناشی از تهاجم را بگیرد. اگر در نبرد ناهمطراز، طرفین درگیری آرایش مناسب در توان نظامی ندارند و در نبرد با یکدیگر از روش‌های خص و منحصر به فرد بهره می‌برند، رعایت اصول پدافند غیر عامل یکی از این روش‌های خاص است که همواره طرف ضعیف‌تر آن را به کار می‌برد تا از خسارت‌های زیاد ناشی از تهاجم وسیع و گسترده در امان بوده و آن را به حداقل رسانند.

تعریف پدافند غیر عامل

تعاریف گوناگونی از پدافند غیر عامل وجود دارد که به چند مورد اشاره می‌کنیم: (1) پدافند غیر عامل عبارت است از مجموعه اقدام‌های غیر مسلحانه‌ای که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب‌پذیری، تداوم فعالیت‌‌های ضروری، ارتقای پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدها و اقدام‌های نظامی دشمن می‌گردد؛ یا به عبارتی، پدافند غیر عامل اتخاذ تدابیر گوناگون غیر نظامی در حوزۀ دفاع ملی و اقدام معمول از سوی یک دولت جهت مأیوس کردن دشمن از اقدام تجاوزکارانه و ایجاد تهدید از اقدام‌های امنیتی محسوب می‌گردد (سایت پدافند غیر عامل 1387 23 مرداد).

(2) پدافند غیر عامل مجموعۀ تدابیر و برنامه‌هایی است که در طراحی و ساخت تأسیسات و مجتمع‌های زیستی، توان دفاعی مجموعه را در زمان بحران، بدون نیاز به نیروی انسانی و به صورت خود به خود افزایش داده، پیامدهای بحران را کاهش و امکان بازسازی مناطق آسیب‌دیده را با هزینۀ کمتر و در زمان کوتاه‌تر فراهم می‌نماید.

(3) هر اقدام غیر مسلحانه‌ای که موجب کاهش آسیب‌پذیری نیروها، ساختمان‌ها، تأسیسات و تجهیزات کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن می‌شود و در صورت بروز جنگ، موجب می‌شود خسارت‌های احتمالی به حداقل میزان خود برسد، پدافند غیر عامل محسوب می‌شود (سایت پدافند غیر عامل، 1388).

مهم‌ترین اقدام‌های پدافند غیر عامل، حفاظت از تجهیزات، امکانات و نیروی انسانی است. تهدیدها ممکن است نظامی و غیر نظامی باشد؛ از حوادث طبیعی مانند سیل و زلزله گرفته تا حملۀ هوایی، زمینی و دریایی دشمن، که وظیفۀ مهم پدافند غیر عامل، مدیریت بحران و کاهش تهدیدها می‌باشد.

اقدام‌های اساسی دفاع غیر عامل

اقدام‌های اساسی در تأمین دفاع غیر عامل شامل موارد زیر می‌باشد که در تهیۀ طرح‌ها، متناسب با مأموریت،‌ وضعیت، موقعیت و شرایط زمانی و مکانی و ردۀ سازمانی باید مورد استفاده و بهره‌برداری لازم قرار گیرد.

اصول دفاع غیر عامل و ملاحظه‌های آن را می‌توان این گونه نام برد: 1. استتار 2. اختفا 3. پوشش 4. فریب 5. تفرقه و پراکندگی 6. مقاوم‌سازی و استحکام 7. اعلام خبر 8. مکان‌یابی 9. تحرک 10. پناهگاه 11. جان‌پناه 12. انضباط استتار 13. حفاظت 14. سیستم اطفای حریق 15. اقدام‌های درون سیستمی 16. آموزش و ایجاد فرهنگ دفاع 17. ایجاد موانع (دیوار، دکل، کابل، بالن) 18. عملیات دود 19. اقدام‌های بعد از بمباران (کنترل تردد، تخلیۀ مجروحین، کنترل خسارت‌ها، خنثی‌سازی بمب و...) 20. ایمنی 21. مقابله با بمب‌های گرافیتی 22. ایجاد استحکامات صحرایی و سازه‌های موقتی 23. ایجاد سازه‌های امن و مقاوم‌سازی تأسیسات 24. دفاع غیر عامل در مقابل حمله‌های ویژه (ش.م.هـ) (سایت پدافند غیر عامل، 1387).

نکتۀ قابل توجه این است که این اقدام‌های تلفیقی از اقدام‌های نظامی و غیر نظامی است که در صورت وقوع بحران و هر گونه تهدید مورد استفادۀ متناسب با نوع مأموریت‌ قرار می‌گیرد.

اهمیت پدافند غیر عامل

اهمیت پدافند غیر عامل در دفاع ملی و دفع تهدیدها و بحران‌ها به دو بخش تقسیم می‌گردد:

الف) نظامی،

ب) غیر نظامی؛

الف) بعد نظامی

جنگ یکی از عناصر پایدار تاریخ بشری است، به طوری که جامعه‌شناسان آن را به عنوان یک پدیدۀ اجتماعی قلمداد نموده‌اند. انجام اقدام‌های دفاع غیر عامل در جنگ‌های امروزی (در جهت مقابله با دشمنان و تقلیل خسارت‌های ناشی از حمله‌های هوایی، زمینی و دریایی)، موضوع بنیادی است که وسعت و گسترۀ آن تمامی زیرساخت‌ها و مراکز حیاتی و حساس نظامی و غیر نظامی، ارتباطی و مواصلاتی، بنادر، فرودگاه‌ها و پل‌ها، زیرساخت‌های کلیدی مانند پالایشگاه‌ها نیروگاه‌ها، مجتمع‌های بزرگ صنعتی، مراکز هدایت و فرماندهی و جمعیت مردمی کشور را دربرمی‌گیرد. تا اندازه‌ای که حفظ امنیت ملی و اقتصادی به طرز چشمگیری وابسته به برنامه‌ریزی و ساماندهی همه‌جانبه در موضوع حیاتی دفاع غیر عامل می‌باشد (تهدیدات و پدافند غیر عامل، 1387)؛‌ بنابراین تجارب و شواهد ثبت شده در جنگ‌هیا قرن‌های گذشته تاریخ بشری و عصر حاضر، نمونه‌های مستدل و انکارناپذیری است که اهمیت حیاتی پدیدۀ «دفاع غیر عامل» را آشکار و ثابت می‌نماید. موارد زیر، نمونۀ بارزی از این اهمیت می‌باشند.

1. به‌کارگیری اقدام‌های پدافند غیر عامل، موجب زنده ماندن و ادامۀ حیات و بقای نیروی انسانی می‌گردد که با ارزش‌ترین سرمایۀ یک سازمان و قدرت ملی کشور می‌باشد.

2. دفاغ غیر عامل موجب صرفه‌جویی کلان اقتصادی و ارزی در حفظ تجهیزات و تسلیحات بسیار گران‌قیمت نظامی (هواپیماهای شکاری و ترابری، سامانه‌های موشکی و پدافند هوایی،‌ رادارها، شناورها، توپخانۀ صحرایی، تانک‌ها، نفربرها و...) می‌گردد.

3. دفاع غیر عامل، مراکز حیاتی و حساس را در برابر حمله و بمباران‌های هوایی و حمله‌های زمینی دشمن حفظ نموده، خسارت‌ها و صدمه‌ها را تقلیل و ادامۀ فعالیت و مقاومت در شرایط بحران و جنگ را ممکن می‌سازد.

4. اقدام‌های دفاع غیر عامل موجب تحمیل هزینۀ بیشتر به دشمن می‌گردد.

5. دفاع غیر عامل موجب حفظ نیروها برای ضربه زدن در زمان و مکان مناسب به دشمن و سلب آزادی و ابتکار عمل از دشمن و نیروی مهاجم می‌شود.

6ـ فریب یکی از اصول دفاع غیر عامل است. تهیه و ساخت مجمسه‌های فریبنده و کاذب، یکی از اقدام‌های مؤثر دفاع غیر عامل است که در صورت استتار و اختفا و پوشش اهداف حقیقی، فواید و نتایج بسیار خوبی دارد.

7ـ در مقام مقایسۀ سه عنصر (تهاجم، دفاع عامل و دفاع غیر عامل) عنصر دفاع غیر عامل، مخارج و هزینه‌های کمتری دارد و از نظر اخلاقی و بشردوستانه و سیاسی، مفهومی صلح‌دوستانه‌تر دارد؛ همچنین نیل به «دفاع غیر عامل» در مقایسه با «دفاع عامل»، ساده‌تر و دسترسی به آن آسان‌تر و با سیاست خودکفایی و عدم وابستگی و استقلال کشورها موافق‌تر است.

8ـ پیشگیری بهتر از درمان، و تصفیه آب در سرچشمه آسان‌تر از تصفیۀ آن در دریاست. دفاع غیر عامل به دلیل ویژگی‌های خاص خود که پشتیبان دفاع عامل است، بهترین پیشگیری برای جبران خسارت‌های ناشی از بحران‌های داخلی و خارجی، تهدید و جنگ است.

9ـ انجام اقدام‌های دفاع غیر عامل در مراکز حیاتی و حساس کشور، به دلایل زیر، موضوعی اجتناب‌ناپذیر است:

9-1. وجود شکاف فناوری در سامانه‌ها و تسلیحات پدافند هوایی عامل به علت پیشرفت سریع سامانه‌های آفندی و پدافندی و عدم امکان تهیۀ فوری سامانه‌های نوین پدافند هوایی به علت هزینه‌های کلان و بی‌انتها بودن این روند.

9-2. آسیب‌پذیری سامانه‌های پدافند هوایی در برابر جنگ الکترونیک پیشرفتۀ دشمن.

9-3. غافلگیر شدن سامانه‌های پدافند هوایی در برابر هواپیماهای تهاجمی و موشک‌های کروز و بالستیک به علت پرواز در ارتفاع پایین و استفاده از نقاط کور راداری، پرتاب موشک از ماورای برد جنگ‌افزارهای پدافند هوایی.

9-4. برتری هوایی دشمن.

9-5. عدم امکان پوشش کامل پدافندی مراکز حیاتی و حساس و مهم و مراکز جمعیتی کشور به علت وسعت سرزمینی و روند آمار افزایشی ساخت و احداث مراکز حیاتی و حساس جدید.

10. نظریه‌های راهبردی و رهنامه‌های دفاعی دال بر اهمیت و لزوم توجه به دفاع غیر عامل می‌باشد. یکی از نظریه‌پردازان جنگ می‌گوید: کسی که اولین ضربه را می‌زند، برنده نیست، بلکه کسی که آخرین ضربه را تحمل می‌کند برنده است؛ زیرا شکست‌ناپذیری مربوط به دفاع می‌باشد.

ب) غیر نظامی

ماهیت پدافند غیر عامل اقدام‌های غیر نظامی است که در برابر بحران‌ها و تهدیدهای احتمالی و پیش رو، صورت می‌گیرد و در جهت رفع و دفع آنها اقدام می‌نماید. در این رابطه، بحران‌ها و تهدیدها فقط در زمینۀ تهاجم نظامی به وقوع نمی‌پیوندد، بلکه در بلاهای طبیعی، نیز بحران و تهدید وجود دارد؛ مجموعه تدابیری که به صورت خوداتکا، از یکسو توان دفاعی در برابر تهدید و بحران‌های طبیعی (غیر نظامی) را افزایش داده و از سوی دیگر پیامدهی بحران را کاهش و امکان بازسازی مناطق آسیب‌دیده را با کمترین هزینه فراهم می‌سازد (محمدی روشنق، 1388: 7).

دفاع غیر نظامی، تقلیل خسارت‌های مالی و صدمه‌های جانی وارده بر غیر نظامیان در جنگ یا در اثر حوادث طبیعی می‌باشد.

در منابع خارجی، وظایف دفاع غیر نظامی شامل چهار عنوان زیر می‌باشد:

1. اقدام‌های پیشگیرانه و کاهش‌‌دهنده؛

2. آماده‌سازی و امدادرسانی؛

3. هشدار و اخطار؛

4. بازسازی مجدد (پایگاه اینترنتی سازمان پدافند غیر عامل، 1387/5/23)؛ در واقع هدف اصلی دفاع غیر عامل در بعد غیر نظامی، مقاوم نمودن تجهیزات و تأسیسات در برابر انواع تهدیدها و آفت‌های عمومی، کاهش آسیب‌پذیری و افزایش احتمال بازپروری و بازسازی به منظور بالا رفتن اعتماد سیستم در شرایط عملیاتی و کاهش ناامنی‌ها می‌باشد.

اقدام‌هایی در زمینۀ پدافند غیر عامل در بعد غیر نظامی ضروری است که عبارتند از:

1. ایجاد فرهنگ و باور عمومی در مورد ضرورت به کارگیری پدافند غیر عامل و مردمی کردن آن در بعد غیر نظامی؛

2. آموزش تخصصی به نیروهای داوطلب مردمی در شاخه‌های مختلف دفاع غیر عامل به منظور رفع بحران‌ها و دفع تهدیدهای احتمالی به وسیلۀ این نیروها (جمعی از نویسندگان، 1385: 4).

3. اقدام‌های پیشگیرانه در زمینۀ احداث تأسیسات فیزیکی مناسب در مراکز حیاتی و حساس، به منظور دفع تهدیدهای احتمالی از بلاهای طبیعی و غیر طبیعی (جنگ و عوارض پس از آن).

اهداف پدافند غیر عامل

از اصلی‌ترین اهداف دفاع غیر عامل می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

1. احساس مسئولیت نسبت به امنیت مردم و تسهیل‌کننده و استمراربخش خدمات عمومی در شرایط تهدید دشمن.

2. تعامل سازنده و پیش‌برنده با بخش‌های کشوری و لشکری در خصوص اعمال تدابیر دفاعی امنیتی و نهادینه‌سازی اصول پدافند غیر عامل.

3. شناخت محیط و تدوین راهبردها، سیاست‌ها، خط‌مشی‌ها و ضوابط و دستورکارهای عمومی و تخصصی در زمینۀ پدافند غیر عامل و نظارت بر اجرای آن.

4. کاهش آسیب‌پذیری زیرساخت‌ها و مراکز حیاتی، حساس و مهم کشور در برابر تهدیدهای دشمن.

5. حفظ تمامیت ارضی، بالا بردن ضریب امنیتی ملی و قدرت بازدارندگی ملی.

6. ارتقای عزم ملی، باور و فرهنگ عمومی و سازمانی در خصوص رعایت اصول پدافند غیر عامل.

7. تولید دانش فنی و بهره‌گیری از فناوری‌های مناسب و روزآمد کشور در خصوص دفاع غیر عامل.

8. برآوردها تهدیدها، تأمین دفاع غیر عامل و کاهش آسیب‌پذیری زیرساخت‌های ملی و مراکز حیاتی، حساس و مهم کشور در مقابل تهدیدهای دفاعی امنیتی با تأکید بر ایجاد عزم ملی و باور عمومی جامع از طریق فرهنگ‌سازی، سیاستگذاری، طرح‌ریزی و برنامه‌ریزی راهبردی.

9. صرفه‌جویی در هزینه‌های تسلیحاتی و نیروی انسانی.

10. حفظ سرمایه‌های کلان کشور.

11. افزایش مقاومت مردم و نیروهای خودی در برابر تهدیدهای دشمن (نباتی، 1386: 17).

نبرد ناهمطراز

جنگ پس از زندگی، قدیمی‌ترین پدیدۀ جهان هستی است و عمر آن نه تنها به اندازۀ ‌عمر بشریت طولانی است، بلکه میلیون‌ها سال پیش از اینکه انسان پا به عرصه بگذارد، در میان حیوانات نیز این امر وجود داشته است. این پدیده در ظاهر مجموعه‌ای از نابسامانی‌هاست و به نوبۀ خود دارای اصول و قواعد و سروسامانی است که این اصول و قواعد در جنگ بین دو طرف مقابل وجود دارد (سن تزو، 1368: 7).

جنگ به عنوان پدیده‌ای اجتماعی، مفهومی ناشناخته است و برای آن، تعریف و گزینه‌های مختلف و متنوعی ارائه گردیده است. هر اندیشمند و صاحبنظر در علوم سیاسی، نظامی، اجتماعی، جامعه‌شناسی و... بر پایۀ بینش و گرایش و از دیدگاه مطالعاتی خود، جنگ را به گونه‌ای تعریف و تبیین کرده است.

عده‌ای جنگ‌ها را براساس نوع سخت‌افزاری آن یعنی حجم و مقدار آتش، برخی از نظر دامنۀ جغرافیایی، برخی از نظر نوع سلاح به کار رفته تعریف می‌کنند. رویکرد ادبیات نظامی حال حاضر در جنگ‌های ناهمگون است؛ جنگی که برخلاف جنگ همگون تعریف و تبیین می‌شود. در جنگ همگون دو طرف متخاصم، از لحاظ امکانات و ظرفیت تناسب داشته و در یک سطح یکسان قرار دارند، اما نبرد ناهمگون یا ناهمطراز برعکس آن است.

در دهۀ آخر قرن بیستم، واژۀ جنگ ناهمطراز وارد ادبیات نظامی و سیاسی گردید و متعاقب آن در قرن بیست و یکم، رویکرد نوینی را پیش روی آن قرار داد و به عنوان یک تهدید برای قدرت‌های بزرگ مطرح شد. البته رزم در برابر نیروی ناهمگون تهدیدی جدیدی نبوده و از دیرباز در عملیا‌ها و جنگ‌ها وجود داشته است. در فرهنگ اسلامی، جنگ ناهمطراز سابقۀ طولانی داشته و چیزی که نظری‌پردازان نظامی آن را محصول دهۀ آخر قرن بیستم می‌دانند، تاریخی به اندازۀ بشریت و ریشه در اقوام پیش از اسلام دارد. اما در عصر نوین، برای مقابله در برابر ارتش‌های قوی و سنتی، جنگ ناهمگون بهترین روش است. در واقع ارتش‌ها سنتی بوده و با طرفندهای نظامی کار می‌کنند؛ یعنی برای هر موقعیت جنگی خاص، راهکار ثابتی دارند که خارج از آن عمل نمی‌کنند.

در طی سه دهۀ اخیر، موضوع جنگ‌های پارتیزانی نامنظم و ناهمطراز، از مسائل داغ و خاص مورد بحث قرار گرفته است. یکی از دلائل به کارگیری این نوع نبرد، نابرابری طرفین است؛ یعنی یک طرف قوی و طرف دیگر ضعیف می‌باشد (پایگاه اینترنتی موشکی نظامی، 1387/5/15).

در حقیقت ناهمطرازی یا ناهمگونی، یعنی تفکر، سازمان‌دهی و اقدامی متفاوت در مقایسه با دشمنان، به روشی که مزیت‌ها و توانمندی‌های خود را به حداکثر رسانده و از نقاط ضعف دشمن بهره‌برداری و آزادی عمل بیشتری را کسب و در نهایت ابتکار عمل را به دست آورد.

اتخاذ شیوۀ رزم در برابر نیروی ناهمگون در تفکر، طرح‌ریزی و اجرا، که برخاسته از توان بالای دشمن و نامتوازن بودن نیروها از تمام جنبه‌های مورد بررسی می‌باشد، باعث می‌گردد که ابتکار عمل از دشمن سلب و مؤلفه‌های قدرت او ناکارآمد گردیده و با پذیرش ضریب بالایی از آسیب‌پذیری، شکست وی حتمی شود (قاسمی، 88/02/22).

از آنجا که در جنگ بیشتر حریفان با یکدیگر متفاوتند، این تفاوت‌ها گاه ناچیز بوده و تأثیر چندانی بر نتیجه جنگ ندارند، اما گاهی از چنان اهمیتی برخوردارند که یکی از دو طرف را در موقعیت برتر و دیگری را در جایگاه فروتر قرار می‌دهند. این موضوع که به ظاهر ساده انگاشته می‌شود، منشاء برخی از فشارها بر طرف دیگر است و در همین جاست که بحث ناهمطرازی پیش می‌آید.

برای کلمۀ «ناهمطراز» از نظر لغوی تعاریفی همچون نبود همگونی، آرایش ناموزون در هر طرف یک نقطه یا خط مرکزی (فرضی) به کار برده می‌شود، زیرا واژۀ قرین به معنای مانند و مثل و ریشۀ آن عربی می‌باشد. تقارن به معنی قرین‌شونده با هم و متحد و پیوسته به یکدیگر می‌باشد (حاتمی، 1380: 31).

تعریف جنگ ناهمطراز

1. جنگ ناهمگون یک دانش واژۀ نظامی است و برای توصیف نوعی از جنگ استفاده می‌شود که طرف‌های درگیر در آن از حیث فناوری و توانایی‌های نظامی در جنگ در یک سطح قرار ندارند، به همین سبب روش‌های مورد استفادۀ آنها در جنگ علیه یکدیگر، متفاوت از هم است (الیاسی، 1382).

2. ستاد مشترک ارتش آمریکا نیز تعریفی در خصوص مفهوم ناهمگون ارائه می‌نماید. از نظر آن ستاد، جنگ ناهمگون عبارت است از: «به کارگیری رویکردهای غیر قابل پیش‌بینی یا غیر متعارف برای خنثی نمودن یا تضعیف قوای دشمن و در عین حال بهر‌ه‌برداری از نقاط آسیب‌پذیر او، از طریق فناوری غیر قابل انتظار یا روش‌های مبتکرانه» (مکنزی، 1382: 5 تا 14).

3. جنگ ناهمگون جنگی است که در آن طرفین درگیر از لحاظ دسترسی به امکانات رزمی، با هم تناسبی نداشته و در یک سطح یکسان قرار ندارند؛ بنابراین احتمال کاربرد یک طرفۀ نیروی نظامی از سوی قدرت برتر بر ضد دیگری وجود دارد (ویژه‌نامۀ 11 سپتامبر 1381: 24).

4. جنگ ناهمگون به حالتی اطلاق می‌شود که دو یا چند جبهۀ مخالف در برابر هم قرار گرفته باشند و یکی از طرفین قدرت نظامی کمتری نسبت به دیگری داشته باشد و برای پیروزی و نه پذیرفتن تسلیم، از هر روشی خواه متعارف و یا غیر متعارف در تضعیف و عقب نشاندن دشمن استفاده کند. جنگ ناهمگون می‌تواند جنبه‌های گوناگونی را دربرگیرد. حملۀ شیمیایی، هسته‌ای یا بیولوژیک، حملۀ‌ اطلاعاتی، حملۀ تبلیغاتی یا جنگ روانی و یا حتی اقتصادی (صفوی، 1387: 48).

5. جنگ ناهمگون عبارت است از درگیری خارج از اصل و قاعده، یا یک شیوۀ غیر مستقیم و فریب‌آمیز جهت تاثیر گذاردن بر موازنه و برابری نیرو در مقابل دشمن و ضربه به دشمن از طریق شناسایی نقاط ضعف آن (دانیالی، 1383: 4).

6. درگیری خارج از قاعده در تمامی سطوح راهکنشی، عملیاتی و راهبردی که طرف ضعیف‌تر سعی در بهره‌برداری بیشتر از نقاط ضعف دشمن و توانمندی‌های بدیع خود در ابعاد فیزیکی و روانی جنگ همراه با یافتن راه‌های مبتکرانه، به منظور تغییر ارادۀ دشمن را دارد (افتخاری، 1387: 178).

7. جنگ ناهمگون تلاش‌هایی است که به منظور آسیب رساندن به توانمندی‌ با بهره‌برداری از نقاط ضعف دشمن انجام می‌گیرد. جنگ ناهمگون از روش‌هایی است که به طور عمده با روش عملیات مورد انتظار دشمن مغایرت دارد. رویکردهای ناهمگون به طور کلی تأثیر شدید روانی است مانند ضربه (شوک) یا نوعی سردرگمی که روی ابتکار، آزادی عمل یا میل و ارادۀ دشمن اثر می‌گذارد. اتخاذ روش‌های ناهمگون نیازمند برآورد آسیب‌پذیری‌های دشمن است.

رویکرد ناهمگون بیشتر از ابتکار عمل راهکنشی غیر سنتی، تسلیحات و یا فناوری‌هایی بهره‌گیری می‌نماید که می‌تواند در تمام سطوح جنگ (راهکنشی، عملیاتی و راهبردی) و دیگر طیف‌های عملیات نظامی، مورد استفاده قرار گیرند. در واقع جنگ ناهمگون با صفت ناهمگون بودن آن، نوعی ناهمگونی میان طرف‌های درگیر در جنگ را نشان می‌دهد

در جنگ ناهمگون، تمایز میان نیروهای نظامی و غیر نظامی در آماج حمله وجود ندارد و آنجا که دشمن دارای آسیب‌پذیری‌های جدی از ناحیۀ نیروهای غیر نظامی است، این امر می‌تواند در تحمیل اراده بر دشمن کارساز باشد (افتخاری، 1387: 180)

مؤسسۀ مطالعات راهبردی آمریکا در سال 2001 تعریف کاملی از راهبرد ناهمگون ارائه داده است: در حوزۀ نظامی و امنیت ملی، عدم همگونی یا ناهمگونی یعنی اقدام، سازماندهی و تفکری متفاوت با دشمنان به روشی که برتری و توانمندی‌های خودی را به حداکثر رسانده، از نقاط ضعف دشمنان بهره‌برداری نموده و نیز ابتکار را در دست گرفته و یا اینکه آزادی عمل بیشتری را کسب نماید.

راهبرد ناهمگون ممکن است راهبردی، سیاسی، نظامی، عملیاتی و ترکیبی از همۀ این عوامل باشد. در جنگ ناهمگون هر سلاحی می‌تواند در حکم یک سلاح مؤثر عمل کند؛ مردمی بودن جنگ ناهمگون امکان به میدان آوردن همۀ امکانات را فراهم می‌کند و افزون بر این، همسان‌سازی و هم‌رنگی با مردم، کار اطلاعاتی دشمن را سخت می‌کند (صفوی، 1387: 49).

ویژگی‌های جنگ‌های ناهمطراز

آنچه باید مورد توجه قرار گیرد، ویژگی‌های جنگ‌های ناهمطراز یا ناهمگون است. این ویژگی‌ها عبارتند از:

1. یکی از راهبردهای جنگ ناهمطراز، حمله به نقاط آسیب‌پذیر دشمن است؛ «فریدمن» در این باره می‌گوید: «طرف ضعیف در مقابل قدرتمندان باید از روش‌های ناهمطراز استفاده کند؛ روش‌های انتخابی، به تجزیه و تحلیل طرف ضعیف از نقاط آسیب‌پذیر طرف قدرتمند بستگی خواهد داشت» (اژدر، 86/10/11).

2. جنگ ناهمگون به دنبال تضعیف ارادۀ دشمن برای جنگیدن است. «سن تزو» دربارۀ‌ اراده و روحیه در جنگ می‌گوید: عامل روحی و فکری، نقش تعیین‌کننده‌ای در جنگ دارد و از عناصر مادی جنگ، به مراتب مهم‌تر است (سن تزو، 1368: 20).

از دید تزو، یکی از پنج عامل برتری در جنگ، نفوذ روحی و معنوی در نیروهای خودی و حتی نیروهای دشمن است.

3. خسارت‌های نبرد ناهمطراز نسبت به جنگ سنتی کمتر است.

4. «استیو نمیتز» می‌گوید: به دست آوردن ابتکار یا نیل به آزادی بیش‌تر از ویژگی‌های نبرد ناهمطراز است (اژدر: 86/10/11)

5. جنگ ناهمگون قابلیت حضور در همۀ حوزه‌های مختلف را دارد و می‌تواند در همۀ صحنه‌ها نقش‌آفرینی کرده و نوعی ابهام و غافلگیری برای دشمن ایجاد نماید.

6. استفاده از نیروهای مردمی در میدان جنگ که انگیزۀ رزمندگان را برای دفاع یا تهاجم در نبرد ناهمطراز افزایش می‌دهد. پشتوانه و عقبۀ جنگ را مردم تشکیل می‌دهند، بنابراین سازماندهی نیروهای مردمی و حضور آنها در صحنۀ نبرد، سبب افزایش روحیه و استفادۀ آنها در عملیات‌های غافلگیرکننده است.

7. هزینه‌های بسیار زیاد عملیات نظامی موجب فشار افکار عمومی بر قدرت برتر گردیده، بنابراین بایستی با استفاده از فناوری، به ناچار جنگ را در کوتاه‌مدت و با شدت بیشتر، به پایان رساند. اما طرف ضعیف‌تر برای جلب توجه افکار عمومی و تحمیل هزینه‌های غیر قابل تحمل به دشمن و شکستن ابهت او، به دنبال طولانی کردن و فرسایشی کردن جنگ است.

فرسایشی کردن جنگ برای طرف قوی‌تر به منزلۀ شکست است؛ چرا که عدم پیروزی ظاهری و سریع، اعتبار و حیثیت او را که عامل اصلی برای حفظ هژمونی است، از بین می‌برد.

سن تزو در این باره می‌گوید: یک جنگ طولانی برای هیچ کشوری هرگز سودآور نیست (سن تزو، 1368: 100).

8. از دیگر ویژگی‌های این نوع جنگ، تکرارپذیری، کوتاه‌مدت بودن، غافلگیرانه بودن،‌ غیر قابل پیش‌بینی بودن مشخص نبودن صحنۀ نبرد،‌ نامشخصی و نامعینی جنگجویان، نداشتن ابزار و فناوری مشخص، فضای مانور بسیار، ضربه زدن دقیق عملیاتی، داشتن واحدهای اجرایی رزمی کوچک را می‌توان نام برد (مقدمه‌ای بر جنگ غیر همطراز، 21)

سن تزو می‌گوید: تمام هنر جنگ بر پایۀ فریب، اغفال و غافلگیری دشمن استوار است (سن تزو، 1368: 138).

کاربرد پدافند غیر عامل در نبرد ناهمطراز

همان گونه که اشاره گردید پدافند غیر عامل مجموعه اقدام‌هایی است که بدون به‌کارگیری جنگ‌افزار و به منظور جلوگیری از صدمه‌های جانی، خسارت‌های مالی و زیرساختی تأسیسات حیاتی نظامی و غیر نظامی صورت می‌گیرد (نوروزی، 1385: 205). در زمان بحران، تهدید و جنگ، کشورها بایستی قبل از وقوع و در زمان درگیری، سلسله اقدام‌هایی را به عمل آورند تا دچار کمترین خسارت در نیروی انسانی، تجهیزات و تأسسات حیاتی شوند.

به دلیل اینکه در نبرد ناهمطراز کشور ضعیف‌تر در حالت دفاع و حمله آسیب‌پذیرتر می‌باشد، باید اصول پدافند غیر عامل را با دقت رعایت نماید. در نبرد ناهمطراز، کشور قوی یک جنگ پرشدت و محدود را در پیش می‌گیرد، بنابراین تمام سعی خود را در نابودی تأسیسات زیربنایی، تجهیزات و نیروی انسانی به کار می‌برد تا طرف ضعیف را زمین‌گیر و تسلیم نماید. در این میان، طرف ضعیف با رعایت اصول پدافند غیر عامل که نوع نبرد ناهمطراز را در میدان جنگ انتخاب کرده، می‌تواند از خسارت‌های جنگ کاسته و حتی پیروز میدان هم باشد. اما پدافند غیر عامل، چه ارتباط و کاربردی در نبرد ناهمطراز دارد؟

مهم‌ترین ویژگی پدافند غیر عامل، دفاع غیر نظامی است؛ در این نوع دفاع، استفاده از نیروهای مردمی در مقابل تهدیدها در زمان جنگ مرسوم است. اگر نگاهی به ویژگی‌های نبرد ناهمطراز افکنده شود، استفاده از نیروهای مردمی نیز در این نوع نبرد وجود دارد؛‌ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که برای دفاع یا نبرد ناهمطراز موفق، رعایت پدافند غیر عامل با استفاده از نیروهای مردمی و متخصص، رمز پیروزی در نبرد است.

رعایت پدافند غیر عامل در قبل یا حین نبرد ناهمطراز، می‌تواند یک نوع بازدارندگی ایجاد نماید. آمادگی در صلح، پیروزی در جنگ است. اقدام‌های پیشگیرانه، آماده‌سازی و کاهش‌دهنده، می‌تواند این بازدارندگی را ایجاد کند. با توجه به اینکه طرف قوی قبل از حمله اطلاعات متعددی از وضعیت دفاعی و نظامی طرف مقابل کسب می‌کند، در صورت آمادگی در پدافند غیر عامل، می‌توان از بروز تهدید و جنگ جلوگیری به عمل آورد.

حفظ مراکز حیاتی از مهم‌ترین دستاوردهای رعایت پدافند غیر عامل در جنگ ناهمطراز است. مراکز حیاتی، مکان‌هایی هستند که در صورت انهدام کل یا قسمتی از آنها‌، بحران، آسیب و صدمه‌های جدی و مخاطره‌آمیزی در نظام سیاسی، هدایت، کنترل و فرماندهی، تولیدی و اقتصادی، پشتیبانی، ارتباطی و مواصلاتی، اجتماعی و دفاعی ایجاد می‌گردد (نشریه پدافند غیر عامل، 1386).

رعایت مواردی همچون هشدار و اخطار، مکان‌یابی، پراکندگی، فریب، استتار، اختفا و امدادرسانی (در آغاز و در حین نبرد)، می‌تواند طرف ضعیف را در زمان دفاع حفظ نماید تا در موقع لزوم، بر نقاط آسیب‌پذیر ضربه بزند. تقلیل آسیب‌پذیری و کاهش خسارت‌ها و صدمه به تأسیسات، تجهیزات و نیروی انسانی در برابر تهدیدها و عملیات دشمن، از دستاوردهای پدافند غیر عامل در جنگ ناهمطراز می‌باشد. همانند راهبرد و راهکنشی که حزب‌الله در جنگ 33 روزه علیه رژیم صهیونیستی به کار برد.

نکتۀ دیگر، سلب آزادی و ابتکار عمل از دشمن در حین نبرد است؛ چرا که در صورت رعایت اصول پدافند غیر عامل، دشمن به اهداف خود نخواهد رسید، بنابراین ورق جنگ در تهاجم اولیه دشمن برخواهد گشت؛ همانند جنگ 33 روزۀ که از هفتۀ دوم جنگ، رژیم صهیونیستی نتوانست به اهداف اولیه خود دست پیدا کند و این حزب‌الله بود که دشمن را عقب راند.

روش‌های عملیاتی پدافند غیر عامل در نبرد ناهمطراز

روش‌های عملیاتی در صحنۀ نبرد، تعیین‌کنندۀ پیروزی یا شکست در یک جنگ است؛ چرا که در بعد راهبردی و راهکنشی، روش عملیات مشخص می‌گردد و در اجرای روش عملیات است که برندۀ نهایی مشخص خواهد شد.

در نبرد ناهمطراز، روش‌های عملیاتی و استفاده از راهکنش‌ها، نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای دارد. استفاده از روش‌های عملیاتی پدافند غیر عامل در قبل، حین نبرد و بعد از نبرد بسیار مهم است و می‌تواند طرفی را فاتح یا مغلوب کند.

گفتیم که در نبرد ناهمطراز، طرف ضعیف باید به دنبال روشی باشد تا در این جنگ پرشدت، کمترین خسارت‌ها را ببیند؛ خسارت‌هایی که در مسائل جانی، تجهیزاتی و تأسیساتی است؛ بنابراین باید روش‌های عملیاتی پدافند غیر عامل در نبرد ناهمطراز را به خوبی به کار گرفت.

1. نیروی انسانی متخصص و کارآمد

در جنگ همگون، طرف قوی‌تر متکی بر ابزار و تجهیزات پیشرفته است که برتری او را در عرصۀ نظامی ممکن می‌سازد، اما در نبرد ناهمگون، قدرت خلاقانه، روحیه و تفکر انسان است؛ بنابراین به‌کارگیری نیروی انسانی متخصص و کارآمد، می‌تواند شرایط جنگ را به نفع طرف ضعیف بهبود ببخشد. در روش عملیاتی پدافند غیر عامل نیز به‌کارگیری این عنصر بسیار تأثیرگذار در حفظ تأسیسات، تجهیزات و نیروی انسانی، حیاتی است.

به‌کارگیری گروه پشتیبانی رزم، امداد و نجات، عملیات، اطلاعات مهندسی، مخابرات و... در زمان نبرد، قبل و بعد آن، از اقدام‌های اساسی این روش عملیاتی است. نیروی پرتحرک، خلاق، با روحیه و متخصص، حفاظت نظامی و غیر نظامی را بر عهده می‌گیرد.

2. مدیریت بحران

بحران تغییری ناگهانی است و شدیدتر از حالت عادی و غافلگیرانه و بدون پیش‌بینی و تهدیدآمیز است به عبارتی، بحران مختل شدن امور و آسیب‌ دیدن زیربناها می‌باشد و مدیریت بحران، تدبیر وضعیت بحران‌زده است که بتوان به خوبی از وضعیت بحرانی خارج شد.

با توجه به اصول و مبانی دفاع غیر عامل می‌توان گفت مهم‌ترین هدف دفاع غیر عامل، جلوگیری از ایجاد بحران و دوری از ایجاد شرایط بحران‌زا بوده و در صورت وقوع بحران، ایجاد شرایطی برای کنترل سریع اوضاع و بازگرداندن شرایط به حالت قبل از بحران می‌باشد. به این ترتیب، در مراحل مختلف مدیریت بحران، دفاع غیر عامل دارای نقش و جایگاه ویژه‌ای بوده و نسبت به مدیریت بحران به صورت نظام‌مند و اجزای یک سامانه عمل می‌کنند؛ از طرفی، وجه مشترک در پدافند غیر عامل و نبرد ناهمطراز، مدیریت بحران است. مدیریت بحران در حین عملیات، بسیار مهم و حیاتی است. در نبرد ناهمطراز، طرف ضعیف همواره در شرایط بحرانی‌تری نسبت به طرف قوی قرار می‌گیرد و فرمانده باید بتواند مدیریت بحران به خرج دهد و با به‌کارگیری اصول پدافند غیر عامل در زمان نبرد قبل و بعد از آن، بحران‌های پیش آمده را مدیریت نماید.

مدیریت بحران در جنگ شامل به‌کارگیری شیوه‌ها و ابزارهایی است که فرمانده را در شرایط حاد و دشوار یاری نموده و زمینۀ چاره‌جویی را فراهم می‌آورد، تا بحران را مهار کند (مرادی، 1387: 19).

3ـ استفاده از عوارض زمین و مکان‌یابی

استفاده از عوارض زمین و مکان‌یابی به معنای انتخاب بهترین و مطلوب‌ترین نقطه و محل استقرار در زمان جنگ است. استفاده از عوارض زمین، پنهان و مخفی نمودن نیروی انسانی، وسایل و تجهیزات و فعالیت‌ها را به بهترین وجه امکان‌پذیر می‌سازد. مکان‌یابی صحیح و مطلوب می‌تواند مشکلات استتار و اختفا را حل و فصل نموده، ضمن آنکه تهدیدها و آسیب‌پذیری‌های احتمالی را نیز کاهش دهد.

مکان‌یابی را می‌توان مهم‌ترین اقدام در کاهش آسیب‌پذیری اهداف حیاتی و حساس به شمار آورد، زیرا در این روش از بسیاری از مشکلات بصری پیچیده و پرهزینه، جلوگیری به عمل خواهد آمد.

انتخاب مکان صحیح و مطلوب جهت استقرار تأسیسات حیاتی و استقرار پایانه‌های مهم، موجب کاهش آسیب‌پذیری تا اندازۀ قابل توجه و ایجاد وضعیت دفاعی مناسب و صرفه‌جویی در حفظ سرمایه‌های ملی خواهد شد و دشمن را در حمله با مشکل و محدودیت مواجه ساخته و ابتکار عمل را از وی سلب می‌کند. ضروری است تأسیسات کلیدی در مکان‌های از پیش برنامه‌ریزی شده و قابل دفاع که به راحتی از سوی دشمن قابل شناسایی و دسترس نباشند، احداث گردد.

در صحنۀ عملیات، طرفی پیروز خواهد شد که آسیب کمتری ببیند و چون طرف قوی‌تر آتش پرشدت بر اهداف طرف ضعیف می‌ریزد، طرف ضعیف باید با انتخاب مکان صحیح و مطلوب جهت استقرار تأسیسات حیاتی و پایگاه‌های مهم، از آسیب‌ جلوگیری به عمل آورد (کلانتری، 1387: 95).

4. بهره‌گیری از جغرافیا

به طور منطقی باید باور داشت که جغرافیای نظامی تأثیر به سزایی بر مسئلۀ عملیات رزمی دارد. عوامل جغرافیایی را به دو طریق می‌توان در پدافند غیر عامل و جنگ ناهمگون به عنوان برتری، مورد استفاده قرار داد:

1. استفاده از موقعیت‌های ژئواکونومیکی و ژئوپلیتیکی برای به خطر انداختن منافع سیاسی، اقتصادی و نظامی دشمن 2. بهره‌گیری از ظرفیت‌های موجود برای دفاع از منافع ملی کشور.

به دلیل اینکه در نبرد ناهمطراز، عدم قطعیت وجود دارد، هر چیزی به ظاهر مبهم و غیر ممکن به نظر می‌رسد، بنابراین بایستی از عامل جغرافیا به خوبی استفاده کرد. استفاده از روش‌هایی مانند جابه‌جایی، فریب، استتار، پوشش، اختفا و... در جغرافیای صحنۀ نبرد ناهمگون، ضریب پیروزی بر حریف قدرتمند را بالا خواهد برد (صفوی، 1387: 68) چرا که تأسیسات حیاتی، تجهیزات و نیروی انسانی از حمله‌های پرشدت طرف قوی محفوظ خواهد ماند و منجر به حفظ توان خواهد گردید.

حفظ توان به معنای حفظ نیروی انسانی، تجهیزات و تسلیحات جنگی است و با این اقدام، می‌توان فرصت را برای اجرای روش‌های ناهمگون نبرد علیه حریف به دست آورد؛ چرا که استفاده از فرصت و زمان در صحنۀ عملیات، از عوامل پیروزی در نبرد خواهد بود.

5. اتکا به نیروی مردمی

در جنگ ناهمگون استفاده از نیروی مردمی و اتکا به این نیرو در سطوح راهبردی، راهکنشی و عملیاتی، مؤثر است؛ چرا که یک اقدام راهکنشی می‌تواند پیامدهای راهبردی به دنبال داشته باشد. در این نوع جنگ، به دلیل ناهمطرازی، اتکا به مردم از عناصر اساسی نبرد محسوب می‌شود.

نیروهای مردمی مهم‌ترین منبع دفاعی هر کشور به حساب می‌آیند که در صحنۀ عملیات کارآیی بسیاری دارند. مردم با تأمین منابع ملی در قالب بسیج همه‌جانبه، چه به عنوان اتکا و عامل اصلی بازدارندگی در زمان صلح و چه به عنوان تعیین‌کننده سرنوشت جنگ، وارد میدان نبرد (ناهمطراز) می‌شوند (سنجابی، 1375: 84).

یکی از ارکان پدافند غیر عامل نیز استفاده از نیروی مردمی است. در اقدام‌های دفاع غیر عامل، استفاده از مردم در قالب نیروهای بسیج، امداد و نجات، انجام امور عملیاتی اطلاعاتی، مهندسی و پشتیبانی رزم، امری ضروری است و این نوع راهکنش، در نبرد ناهمگون نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

نتیجه‌گیری

کشورهای مختلف برای مقابله با حوزه‌های تهدید، فعالیت‌های خود را در دو بخش دفاع عامل و غیر عامل تقسیم‌بندی می‌‌نمایند. دفاع عامل، شامل تمامی طرح‌ریزی‌ها و اقدام‌های دفاعی است که مستلزم به‌کارگیری سلاح و تجهیزات جنگی بوده و براساس قانون، وظیفۀ ذاتی نیروهای مسلح هر کشوری می‌باشد؛ در حالی که دفاع غیر عامل به مجموعه اقدام‌هایی اطلاق می‌گردد که مستلزم به‌کارگیری جنگ‌افزار نبوده و با اجرای آن می‌توان از وارد شدن خسارت‌ها و تلفات نظامی و غیر نظامی جلوگیری نموده و یا میزان آن را به حداقل ممکن کاهش داد.

تجارب و شواهد ثبت شده در جنگ‌های قرون گذشتۀ تاریخ بشری و عصر حاضر، نمونه‌های مستدل و انکارناپذیری است که اهمیت حیاتی پدیدۀ «دفاع غیر عامل» را آشکار و ثابت می‌نماید؛ به ویژه در جنگ‌های امروزی که شکل ناهمطراز به خود گرفته است

حفظ مراکز ثقل یک کشور، از مهم‌ترین اقدام‌های پدافند غیر عامل است که به صورت سیستمی همانند اعضای یک بدن قلمداد گردیده و در صورت انهدام هر یک از این مراکز ثقل، سیستم، پیکره و کالبد کشور مورد تهاجم فلج گردیده و قادر به ادامۀ فعالیت و حیات نخواهد بود.

حفظ مراکز حیاتی و حساس نظامی و غیر نظامی کشور، در زمان نبرد و دفاع ناهمطراز، بایستی با برنامه‌ریزی‌های جامع، مستمر و اقدام‌های اجرایی پدافند غیر عامل، ضمن سلب ابتکار و آزادی عمل از دشمن و تحمیل شرایط سخت و دشوار، اقدام‌های تهاجمی وی را خنثی نموده و آستانۀ مقاومت نیروهای خودی را ارتقا دهد. به حداقل رساندن آثار خسارت بدون از دست دادن ابتکار عمل، از اصول پدافند غیر عامل، در هنگام نبرد است

این اصول می‌تواند در اندیشه‌های نظامی به یک فرهنگ عمومی در کشور تبدیل گردیده تا در نتیجۀ آن، دفاع ناهمطراز و دفاع غیر عامل مردمی شود و از بطن مردم بجوشد.

طرف‌های درگیر در جنگ ناهمطراز از توانایی نظامی یکسانی برخوردار نیستند و معمولا از عامل غافلگیری برای ضربه زدن به دشمن استفاده می‌شود. در این نوع نبرد (در حالت دفاع) باید بنیۀ دفاعی کشور در بهترین وضعیت قرار گرفته، تا زیرساخت‌های مهم نظامی اقتصادی و سیاسی محفوظ بمانند. در این ارتباط، اقدام‌های دفاع غیر عامل در سطوح نظامی و غیر نظامی، کمک مؤثر و اجتناب‌ناپذیری به این مهم خواهد نمود.