نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران نه تنها به یک بازدارنده قدرتمند در خلیج فارس و دریای عمان تبدیل شده، بلکه کارگاهی زنده برای توسعه فناوریهای دفاعی پیشرفته است. در قلب این تحول، ناوشکنهای کلاس جماران قرار دارند. این ناوشکنها فراتر از یک ابزار جنگی، نمایشگر عینی پیوند عمیق سیاست، فناوری و استراتژی دفاعی ایران هستند و داستانی از خوداتکایی را روایت میکنند.
راهاندازی ناوشکن جماران (جماران ۱) در سال ۱۳۸۹، نقطه عطفی استراتژیک بود. در شرایطی که تحریمهای شدید، دسترسی به فناوریهای دریایی پیشرفته را ناممکن میکرد، رونمایی از یک ناوشکن ساخت داخل، پیامی واضح داشت: «مقاومت فناورانه». جماران، که بر روی بدنه یک کشتی تجاری سابق ساخته شد، نمادی از «تبدیل تهدید به فرصت» و عبور از وابستگی بود. این ناوشکن بهسرعت به یک نماد ملی و تبلیغاتی از توانایی داخلی در رسانههای ایران تبدیل شد. نام «جماران» نیز بر بعد ایدئولوژیک و هویتی این پروژه صحه میگذارد و آن را در چارچوب گفتمان «استقلال و خودکفایی» قرار میدهد.
ناوشکن جماران نمونه بارزی از توسعه فناوری تدریجی و صعودی است که استراتژی دفاعی ایران را شکل میدهد: جماران یک: نقش یک پروژه پایلوت و اثبات مفهوم را ایفا کرد. تمرکز بر بومیسازی ساخت بدنه، سامانههای پیشرانش و ناوبری اولیه بود. تسلیحات آن عمدتاً محدود به توپ و راکتانداز بود. جماران دو (دنا): این مدل سامانه جنگ الکترونیک پیشرفته، رادارهای بومی جدید و مهمتر از همه، قابلیت شلیک موشکهای کروز سطح به سطح را به نمایش گذاشت. این امر، ناوشکن را از یک شناور دفاع نزدیک به یک سکوی ضربهای راهبردی ارتقا داد. جماران سه (سهند): ادامه روند تکامل با تأکید بر افزایش قابلیت راداری، جنگ الکترونیک و بهبود سامانههای دفاع نزدیک هوایی. این روند تکاملی نشان میدهد ایران، فناوری دریایی را نه از طریق خرید، بلکه از مسیر تحقیق و توسعه داخلی در دریا به دست آورده است.
پیوند فناوری و استراتژی دفاعی
ناوشکنهای جماران بهطور مشخص در خدمت دکترین دفاعی نامتقارن و دفاع از سواحل ایران قرار گرفتهاند. حضور دائمی و بازدارندگی، حضور این شناورها در خلیج فارس، توانایی نظارت و واکنش سریع ایران را افزایش میدهد و پیام بازدارندگی به رقبا و دشمنان بالقوه میفرستد. سکوی پرتاب موشکهای کروز، با نصب موشکهای کروز برد بلند، این ناوشکنها از یک شناور دفاعی صرف خارج شده و به ابزاری برای تهدید اهداف دریایی و حتی ساحلی دشمن در فاصلهای قابل توجه تبدیل شدهاند. پلتفرم آزمایش فناوریهای نو، این کلاس بستری برای آزمایش و عملیاتیسازی سامانههای راداری، ارتباطی و جنگ الکترونیک بومی است. موفقیتها و شکستهای این آزمایشها مستقیماً به توسعه نسل بعدی تجهیزات نیروی دریایی و حتی سایر نیروها کمک میکند. توانایی عملیات ترکیبی، این ناوشکنها طراحی شدهاند تا در کنار شناورهای تندرو (با تاکتیک موج انسانی) و زیردریاییها عمل کنند. یک ناوشکن میتواند با سنگرگیری الکترونیک و موشکهای برد بلند، پوشش عملیاتی برای نیروهای تهاجمی سبکتر فراهم کند.
ناوشکنهای کلاس جماران، داستان خوداتکایی تحت فشار و تبدیل ضرورت به فرصت هستند. محصول مستقیم سیاست کلان نظامیـ دفاعی ایران بر پایه مقاومت و کاهش وابستگیاند. از منظر فناوری، نشاندهنده بلوغ صنایع دفاعی ایران در حوزه پیچیده کشتیسازی نظامی هستند. از منظر استراتژیک، این ناوشکنها بازوی قدرتمندی برای نیروی دریایی در اجرای دکترین دفاع از سواحل و ایجاد بازدارندگی در منطقهای حیاتی هستند.
ناوشکن جماران به عنوان نماد توان دریایی ایران، عملیات خود را از محدوده خلیج فارس فراتر برده و در اقیانوس اطلس و اقیانوس هند حضور یافته است.
توانمندی موشکی جماران نشان میدهد این ناوشکن به موشکهای کروز با برد ۲ هزار کیلومتر مجهز است. این قابلیت، ناوشکن را از یک شناور دفاع ساحلی به یک سکوی ضربهای راهبردی تبدیل میکند که میتواند اهداف دشمن را «در قلب اقیانوسها» تهدید کند. این موضوع نشاندهنده دستیابی ایران به فناوری ضدکشتی برد بلند و توانایی تأثیرگذاری بر معادلات امنیتی فراتر از منطقه است. همچنین قابلیت پایداری ۳۰۰ روزه در دریا یکی دیگر از نکات حائز اهمیت ناوشکن جماران است. این ویژگی برای عملیاتهای طولانیمدت در آبهای دوردست ضروری است و نشان از تکیه بر لجستیک و تعمیرات داخلی دارد. این امر در شرایط تحریم، حاکی از خودکفایی در پشتیبانی ناوگان دریایی ایران است.
ارتقای اخیر جماران یکی از پیچیدهترین پروژههای بازآماد نیروی دریایی ارتش تا امروز بوده است و تقریباً تمام سامانههای اصلی شناور دستخوش تحول اساسی شدهاند؛ جایگزینی رادارهای قدیمی با رادار فازی پیشرفته ایرانی (احتمالاً مشتق از سامانه باور یا چشم عقاب)، افزایش برد کشف هوایی به بیش از ۲۰۰ کیلومتر و توانایی تفکیک اهداف کوچک و پرسرعت. ارتقای اساسی با نصب نسخه جدیدتر پدافند میانبرد عمودیپرتاب با برد ۵۰ـ۱۲۰ کیلومتر. جایگزینی موشکهای نور و قادر با نسخههای بردبلندتر قدیر یا موشکهای کروز ضدکشتی جدید (برد ۳۰۰+ کیلومتر) و احتمال نصب لانچرهای عمودی. نصب نسل جدید سامانههای اختلالگر، فریبدهنده و گیرنده هشدار راداری که جماران را در برابر موشکهای پیشرفته ضدکشتی به مراتب مقاومتر میکند. بهینهسازی موتورها، افزایش مخازن سوخت و آب شیرین و ارتقای سامانههای کنترل آسیب برای مأموریتهای ۶۰ روزه بدون لجستیک ساحلی.
بنابراین، جماران امروز «حداقل پنج برابر قویتر از روز اول» است و تنها یک کشتی جنگی نیست؛ بلکه نماد عینی اراده سیاسی ایران برای دستیابی به قدرت دفاعی مبتنی بر فناوری داخلی است، حتی اگر این مسیر پرچالش و تدریجی باشد.