سیدعباس عراقچی، وزیر خارجه کشورمان که در ساعات پایانی روز یکشنبه ۵ اسفندماه، وارد ژنو، مقر اروپایی سازمان ملل متحد شد، امروز، دوشنبه در نشست عالیرتبه کنفرانس خلع سلاح این سازمان حضور خواهد داشت.
کنفرانسی که امروز دوشنبه، ۲۴ فوریه ۲۰۲۵ (۶ اسفندماه)، در مقر اروپایی سازمان ملل متحد در ژنو آغاز می‌شود، یکی از مهم‌ترین رویدادهای بین‌المللی در حوزه امنیت جهانی و کنترل تسلیحات است.
این نشست با سخنرانی آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد آغاز خواهد شد و در جریان آن، اهداف و اولویت‌های این دوره را مشخص می‌کند.
همچنین اعضای کنفرانس در روز اول بصورت معمول، برنامه کاری پیشنهادی برای سال ۲۰۲۵ را بررسی کرده و مورد بحث قرار می‌دهند.
این برنامه شامل موضوعاتی مانند خلع سلاح هسته‌ای، منع تولید مواد شکافت‌پذیر، مناطق عاری از سلاح و کنترل تسلیحات نوین است که تصویب آن اجماع ۶۵ کشور عضو را نیاز دارد.
تلاش برای خلع سلاح
تاریخچه کنفرانس‌های خلع سلاح به تلاش‌های بین‌المللی برای کاهش تسلیحات و جلوگیری از جنگ‌های ویرانگر بازمی‌گردد که ریشه‌های آن به قرن نوزدهم و به‌ویژه پس از جنگ جهانی اول می‌رسد.
اولین تلاش‌های رسمی برای کنترل تسلیحات در کنفرانس‌های صلح لاهه (۱۸۹۹ و ۱۹۰۷) شکل گرفت. این نشست‌ها به پیشنهاد نیکلای دوم، تزار روسیه، برگزار شد و هدف آن محدود کردن تسلیحات و جلوگیری از جنگ بود. اگرچه نتایج محدودی داشت، اما پایه‌ای برای بحث‌های بعدی خلع سلاح ایجاد کرد. ویرانی‌های جنگ جهانی اول (۱۹۱۴-۱۹۱۸) نشان داد که رقابت تسلیحاتی بدون کنترل می‌تواند به فاجعه منجر شود. این موضوع انگیزه‌ای برای ایجاد نهادهای بین‌المللی پس از جنگ شد.
پس از تأسیس جامعه ملل (League of Nations) در سال ۱۹۱۹، خلع سلاح به یکی از اهداف اصلی آن تبدیل شد.
بند ۸ اساسنامه جامعه ملل از کشورها خواست تا تسلیحات خود را به حداقل لازم برای امنیت ملی کاهش دهند. کنفرانس خلع سلاح ژنو (۱۹۳۲-۱۹۳۴) با حضور ۶۰ کشور برگزار شد و هدفش کاهش تسلیحات متعارف و جلوگیری از جنگ بود. اما به دلیل خروج آلمان (۱۹۳۳) و رقابت تسلیحاتی فزاینده، به شکست انجامید.
پس از جنگ جهانی دوم و استفاده از بمب اتمی در هیروشیما و ناکازاکی، خلع سلاح به یکی از اولویت‌های سازمان ملل تبدیل شد. اولین قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل (۱ ژانویه ۱۹۴۶) خواستار حذف سلاح‌های اتمی و کنترل انرژی هسته‌ای شد.
کمیسیون خلع سلاح سازمان ملل (۱۹۴۶-۱۹۵۲) برای مذاکره درباره خلع سلاح هسته‌ای و متعارف تشکیل شد، اما به دلیل جنگ سرد و اختلافات میان ایالات متحده و شوروی، پیشرفت چندانی نداشت.
در دوران جنگ سرد و همزمان با تکامل نهادهای بین‌المللی، کمیته ده‌گانه خلع سلاح (۱۹۵۹-۱۹۶۰): با حضور ۵ کشور از بلوک غرب و ۵ کشور از بلوک شرق تشکیل شد، این کمیته تلاش کرد تا مذاکرات خلع سلاح را پیش ببرد، اما به دلیل تنش‌های جنگ سرد، فعالیتش متوقف شد.
پس از آن، کمیته هجده‌گانه خلع سلاح (۱۹۶۲-۱۹۶۹)، با گسترش عضویت، مذاکراتی را برای معاهداتی مانند معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) آغاز کرد که در سال ۱۹۶۸ نهایی شد.
کمیته کنفرانس خلع سلاح (۱۹۶۹-۱۹۷۸) که به نام CCD شناخته می‌شد، ادامه فعالیت‌های قبلی را با عضویت گسترده‌تر دنبال کرد و زمینه‌ساز ایجاد معاهداتی مانند کنوانسیون منع تسلیحات میکروبی (BWC, ۱۹۷۲) شد.
در نشست ویژه مجمع عمومی سازمان ملل (SSOD-I, ۱۹۷۸) ساختار کنفرانس خلع سلاح فعلی با نام "Conference on Disarmament" (CD) تصویب شد. این کنفرانس از سال ۱۹۷۹ به عنوان تنها نهاد چندجانبه مذاکراتی برای خلع سلاح فعالیت خود را در ژنو آغاز کرد.
کنفرانس خلع سلاح در طول تاریخ خود نقش مهمی در تدوین معاهدات بین‌المللی داشته است؛ معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT, ۱۹۶۸) اگرچه پیش از تأسیس رسمی CD نهایی شد، اما مذاکراتش در نهادهای پیشین انجام گرفت.
کنوانسیون منع تسلیحات میکروبی (BWC, ۱۹۷۲) به عنوان اولین معاهده برای ممنوعیت یک دسته از سلاح‌های کشتار جمعی نیز از دستاوردهای کنفرانس خلع سلاح است. معاهده منع جامع آزمایش‌های هسته‌ای (CTBT, ۱۹۹۶)، محصول مذاکرات مستقیم CD بود، اما هنوز به دلیل عدم تصویب برخی کشورها اجرایی نشده است.
این در حالی است که کنفرانس خلع سلاح در مسیر خود، با چالش هایی نیز مواجه شده است؛ از اواخر دهه ۱۹۹۰، کنفرانس با بن‌بست مواجه شد. اختلافات میان قدرت‌های بزرگ (مانند ایالات متحده، روسیه و چین) و موضوعاتی مانند خلع سلاح هسته‌ای یا منع تولید مواد شکافت‌پذیر، پیشرفت را متوقف کرد. همچنین در سال‌های اخیر پیشنهادهایی برای اصلاح ساختار کنفرانس یا افزایش اعضا مطرح شده، اما اجماع حاصل نشده است.
کنفرانس خلع سلاح
کنفرانس خلع سلاح (Conference on Disarmament - CD) در سال ۱۹۷۸ میلادی تأسیس شد و به عنوان تنها نهاد مذاکراتی چندجانبه بین‌المللی برای بحث و تدوین معاهدات خلع سلاح شناخته می‌شود.
این کنفرانس ریشه در تلاش‌های بین‌المللی پس از جنگ جهانی دوم برای کاهش تسلیحات و جلوگیری از گسترش سلاح‌های کشتار جمعی دارد. کنفرانس خلع سلاح جایگزین نهادهای پیشین مانند «کمیته خلع سلاح» شد و از سال ۱۹۸۴ با نام فعلی خود فعالیت می‌کند. این نهاد مسئول تدوین معاهداتی مانند کنوانسیون منع تسلیحات میکروبی (BWC) و معاهده منع جامع آزمایش‌های هسته‌ای (CTBT) بوده است.
هدف اصلی کنفرانس خلع سلاح، تقویت صلح و امنیت جهانی از طریق مذاکره برای کاهش تسلیحات، به‌ویژه سلاح‌های هسته‌ای و سایر تسلیحات کشتار جمعی است.
این کنفرانس به دنبال دستیابی به توافق‌هایی برای:
• خلع سلاح کامل و قابل راستی‌آزمایی تسلیحات هسته‌ای
• جلوگیری از رقابت تسلیحاتی در فضا و زمین
• ایجاد مناطق عاری از سلاح‌های کشتار جمعی (مانند خاورمیانه)
• ارائه تضمین‌های امنیتی به کشورهای فاقد سلاح هسته‌ای
• کنترل تسلیحات متعارف و غیرمتعارف است.
کنفرانس خلع سلاح در کاخ ملل (Palais des Nations) در ژنو برگزار می‌شود و شامل ۶۵ کشور عضو است که نمایندگان تمام مناطق جغرافیایی و قدرت‌های هسته‌ای را در بر می‌گیرد.
ریاست این کنفرانس به صورت دوره‌ای و معمولاً به مدت چهار هفته تغییر می‌کند و هر سال در سه نشست جداگانه (از ژانویه تا سپتامبر) برگزار می‌شود. دبیرکل کنفرانس، مدیر کل دفتر سازمان ملل در ژنو است و گزارش سالانه فعالیت‌ها به مجمع عمومی سازمان ملل ارائه می‌شود.
نشست سال ۲۰۲۵ که از امروز آغاز می‌شود، تا سپتامبر ادامه خواهد داشت. برنامه کاری این نشست معمولاً در ابتدای سال توسط اعضا تعیین و توسط هیئت مشورتی دبیرکل سازمان ملل تأیید می‌شود. با توجه به تحولات اخیر جهانی، انتظار می‌رود موضوعات زیر در اولویت قرار گیرند:
۱. خلع سلاح هسته‌ای: تمرکز بر اجرای تعهدات معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) و فشار بر کشورهای دارنده سلاح هسته‌ای برای کاهش زرادخانه‌های خود.
۲. مناطق عاری از سلاح: بحث درباره خاورمیانه عاری از سلاح‌های کشتار جمعی، به‌ویژه با توجه به تنش‌های منطقه‌ای.
۳. کنترل تسلیحات نوین: بررسی رقابت تسلیحاتی در فضا و فناوری‌های جدید مانند سلاح‌های سایبری و هوش مصنوعی.
۴. امنیت جهانی: ارائه راهکارهایی برای کاهش تهدیدهای ناشی از تسلیحات متعارف و غیرمتعارف.
ایران و کنفرانس خلع سلاح
ایران از زمان تأسیس کنفرانس خلع سلاح ملل متحد (Conference on Disarmament - CD) در سال ۱۹۷۸ به عنوان یکی از اعضای اولیه حضور داشته و نقش فعالی در این نهاد بین‌المللی ایفا کرده است. این عضویت در پی تصمیم نشست ویژه مجمع عمومی سازمان ملل (SSOD-I) در سال ۱۹۷۸ شکل گرفت که ساختار کنفرانس را تعیین کرد.
در دهه ۱۹۸۰، ایران که درگیر جنگ با عراق بود، از این کنفرانس به عنوان تریبونی برای طرح مسائل مرتبط با تسلیحات شیمیایی استفاده کرد.
ایران بارها استفاده عراق از سلاح‌های شیمیایی را محکوم کرد و خواستار تقویت معاهدات بین‌المللی در این زمینه شد.
جمهوری اسلامی ایران همچنین در در مذاکراتی که منجر به تدوین معاهده منع جامع آزمایش‌های هسته‌ای (CTBT) در سال ۱۹۹۶ شد، مشارکت داشت. ایران این معاهده را امضا کرد، اما تاکنون آن را به تصویب پارلمان خود نرسانده است.
تهران در طول سال‌های اخیر به طور مداوم در جلسات کنفرانس حضور داشته و مواضع خود را درباره خلع سلاح هسته‌ای، کنترل تسلیحات و ایجاد مناطق عاری از سلاح‌های کشتار جمعی (به‌ویژه در خاورمیانه) مطرح کرده است.
یکی از نقاط برجسته حضور ایران، پیشنهاد مکرر «ایجاد خاورمیانه عاری از سلاح‌های هسته‌ای» بود که از دهه ۱۹۷۰ توسط ایران و مصر مطرح شده و در قطعنامه‌های سازمان ملل نیز بازتاب یافته است. ایران این موضوع را به‌ویژه در مقابل توانمندی‌های هسته‌ای اسرائیل پیگیری کرده است.
ایران بر اساس سیستم چرخشی الفبایی کنفرانس، چندین بار ریاست دوره‌ای چهار هفته‌ای را بر عهده داشته است. به عنوان مثال:
• در سال ۲۰۱۷، ایران برای یک دوره کوتاه رئیس کنفرانس بود و بر لزوم خلع سلاح کامل هسته‌ای تأکید کرد.
• در سال ۲۰۲۴، علی بحرینی، نماینده دائم ایران در ژنو، از مارس تا مه در دو دوره چهار هفته‌ای (ماه مارس و مه) ریاست کنفرانس را بر عهده گرفت. در این دوره، ایران بر اجرای تعهدات کشورهای هسته‌ای برای امحای کامل تسلیحات هسته‌ای، پایان رقابت تسلیحاتی و تضمین‌های امنیتی برای کشورهای غیرهسته‌ای تمرکز داشت.
این ریاست‌ها معمولاً فرصتی برای ایران بوده تا مواضع خود را با قدرت بیشتری مطرح کند، اگرچه به دلیل نیاز به اجماع در کنفرانس، پیشرفت عملی در این دوره‌ها محدود بوده است.
جمهوری اسلامی ایران به طور مداوم خواستار خلع سلاح کامل و قابل راستی‌آزمایی کشورهای دارای سلاح هسته‌ای شده و از سیاست‌های دوگانه غرب در قبال برنامه هسته‌ای خود انتقاد کرده است.
در سال‌های اخیر، به‌ویژه پس از خروج آمریکا از برجام در ۲۰۱۸، ایران از کنفرانس خلع سلاح برای دفاع از حق خود در استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای و انتقاد از تحریم‌ها استفاده کرده است.