مناسبات ایران و روسیه در روزهای اخیر شاهد تحولاتی بزرگ بوده است که در چارچوب معاهده 20 ساله میان دو کشور قابل ارزیابی است. محسن پاک‌نژاد وزیر نفت و رئیس طرف ایرانی کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه ظهر پنجشنبه چهارم اردیبهشت ۱۴۰۴ با هدف شرکت در هجدهمین نشست این کمیسیون و دیدار و رایزنی با مقامات روسی وارد مسکو شد. محسن پاک‌نژاد وزیر نفت و سرگئی تسویلیف وزیر انرژی روسیه روسای طرف‌های ایرانی و روسی این کمیسیون بوده‌اند که در نهایت توافقنامه های متعددی را امضا و بر تحقق هر چه سریع‌تر توافقات تاکید کردند.
نشست محدود اختتامیه هجدهمین نشست کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه در مسکو با تاکید بر لزوم رفع موانع ساختاری و تسریع در اجرای توافق‌های دوجانبه همراه بود.در این نشست وزیر نفت با تأکید بر اهمیت اجرای معاهده مشارکت جامع راهبردی، خواستار رفع موانع ساختاری در روابط اقتصادی و تسریع در اجرای توافقات دوجانبه شد. محسن پاک‌نژاد بر اهمیت استفاده حداکثری از ظرفیت‌های موجود برای ارتقای سطح روابط اقتصادی و تجاری دو کشور تأکید کرد.وی افزود: امیدوارم نشست اجلاس هجدهم با تلاش و هم‌افزایی طرف‌های ایرانی و روسی، منجر به رفع محدودیت‌های ساختاری و چالش‌های موجود شده و روابط دوجانبه با توجه به ظرفیت بالای ایران و روسیه، به سطح مطلوب و شایسته دو کشور بزرگ ارتقا یابد.وزیر نفت با اشاره به امضای معاهده مشارکت جامع راهبردی از سوی رؤسای جمهوری ایران و روسیه و تصویب آن در مجالس دوما و علیای روسیه، این سند را گامی مهم در ارتقای روابط دوجانبه به سطحی جدید، بلندمدت و راهبردی دانست.پاک‌نژاد ابراز امیدواری کرد که با تصویب موافقت‌نامه تجارت آزاد میان جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در مجلس شورای اسلامی و اجرایی شدن آن از ۱۵ مه ۲۰۲۵، زمینه رفع موانع تجاری با کشورهای عضو این اتحادیه، به‌ویژه فدراسیون روسیه، فراهم شود. وی با اشاره به همکاری‌ها و توافقات میان بانک‌های مرکزی ایران و روسیه طی سال‌های اخیر، گفت: اتصال شبکه پیام‌رسان‌های مالی و سامانه‌های پرداخت کارتی دو کشور، گامی مؤثر در جهت تسهیل سرمایه‌گذاری و افزایش حجم تجارت است.
در چارچوب همین تعاملات نیز عنوان شد که بنا بر توافق طرفین، نیروگاه جدید هسته‌ای در ایران با خط اعتباری مسکو احداث می‌شود. از سوی دیگر بعد دیگر این همگرایی در حوزه انرژی بوده است چنانکه وزیر نفت با بیان اینکه مسیر زمینی برای انتقال گاز روسیه به ایران در مذاکرات دوجانبه نهایی شده است، گفت: با تفاهمات صورت گرفته، گاز روسیه را در آستارا تحویل می‌گیریم. حجم گاز مورد توافق طرفین درآن تفاهم‌نامه سالانه ۵۵ میلیارد مترمکعب که معادل حدود ۱۵۰ تا ۱۵۱ میلیون مترمکعب در روز است، می‌شود. رئیس طرف ایرانی کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی ایران و روسیه ادامه داد: مسکو و باکو در حال رایزنی و دستیابی به تفاهمات مورد نیاز برای اجرایی شدن فاز نخست این طرح هستند. نکته قابل توجه آنکه قرارداد همکاری دو مرکز علمی تحقیقاتی جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه در زمینه تحقیقات سلولی و ژن درمانی در آیینی در پایان هجدهمین کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی دو کشور در مسکو امضا شد.
سرگئی تسویلیوف، وزیر انرژی روسیه نیز در ارزیابی از این نشست اعلام کرد که طرف‌های روسی و ایرانی در نتیجه کار جدی و دشوار، توافقنامه تجارت آزاد را امضا کردند که در ماه مه آینده اجرایی خواهد شد. او اعلام کرد که این توافقنامه که در هجدهمین نشست کمیسیون مشترک دولتی امضا شد، بر اساس توافقنامه جامع مشارکت راهبردی که ولادیمیر پوتین و مسعود پزشکیان، روسای جمهور روسیه و ایران، در ژانویه گذشته امضا کردند، بنا شده است.تسویلیوف افزود که توافقنامه تجارت آزاد بین روسیه و ایران در ۱۵ مه آینده اجرایی خواهد شد. وزیر انرژی روسیه همچنین به روند مثبت همکاری‌های اقتصادی دوجانبه اشاره کرد و گفت: طبیعت نزدیک مشارکت ما در تجارت نیز آشکار است، به طوری که حجم تجارت بین دو کشور در سال ۲۰۲۴ با ۱۶.۲ درصد رشد به ۴.۸ میلیارد دلار رسید.تسویلیوف بر نقش کمیسیون مشترک در ارتقای سطح همکاری تاکید کرد و گفت: امروز، روابط کاری پایداری بین نهاد‌های ذیربط در دو کشور ایجاد شده است. ۱۷ کارگروه مشترک به طور منظم فعال هستند.
پیام‌ها و پیامدها یک نشست
کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و روسیه در حالی برگزار شد که این نشست از چند منظر قابل توجه است.
نخست آنکه توافقات صورت گرفته در این نشست بیانگر اراده و قاطعیت طرفین برای اجرایی سازی معاهده 20 ساله است که در پارلمان روسیه تصویب و به امضای رئیس جمهور این کشور نیز رسیده است و در انتظار تصویب در مجلس ایران است. این توافقات نشان می‌دهد که معاده 20 ساله نه امری روی کاغذ بلکه چارچوبی برای همگرایی و توسعه روابط بر اساس یک خط مشی و برنامه ریزی کارآمد است که می‌تواند ابعاد گسترده‌تری را به همراه داشته باشد.
ایران و روسیه همواره تاکید دارند که در برابر فشارها تسلیم نخواهند ساخت و با ظرفیت سازی‌های دورنی و دو جابنه و منطقه‌ای برای رفع نیازهای یکدیگر تلاش کرده و رویکردی واحد علیه تحریم‌ها خواهند داشت.
دوم آنکه این کمیسیون را می‌توان اقدامی واحد در برابر تحریم‌ها و فشارهای آمریکا دانست. ایران و روسیه همواره تاکید دارند که در برابر فشارها تسلیم نخواهند ساخت و با ظرفیت سازی‌های دورنی و دو جابنه و منطقه‌ای برای رفع نیازهای یکدیگر تلاش کرده و رویکردی واحد علیه تحریم‌ها خواهند داشت. نشست مذکور بعد عملی این رویکرد واحد بوده است که قطعا تاثیرات بسیاری برای چند جانبه گرایی جهانی و مقابله با یک جانبه گرایی مخرب غرب دارد.
سوم آنکه این نشست در حالی صورت می‌گیرد که از یک سو مذاکرات ایران و آمریکا به صورت غیر مستقیم در عمان جریان دارد و از سوی دیگر روسیه و آمریکا نیز بر سر اوکراین و روابط دو جانبه مذاکره می‌کنند. برگزاری کمیسیون مشترک ایران و روسیه در کنار دیداری که پیش از این عراقچی وزیر امور خارجه از روسیه داشته و پیام رهبر انقلاب را تقدیم پوتین کرده، در کنار نگاه حمایتی مسکو از حقوق هسته ای ایران و مخالفت با تحریم‌ها، نشان می‌دهد که دو کشور در کنار مذاکره با طرف آمریکایی برای احقاق بخش‌هایی از حقوق از دست رفته خود، حاضر به کنار نهادن روابط دو جانبه نمی باشند. به عبارتی دیگر این کمیسیون نشان داد که مسیر تعاملات و همگرایی ایران و روسیه از کانال مذاکره با آمریکا نمی گذرد و طرفین حاضر نیستند که روابط همسایگی را قربانی مذاکره با آمریکایی کنند که هرگز به تعهدات خود پاببند نبوده است.
چهارم آنکه کمیسیون مشترک ایران و روسیه را در بعد کلانتری یعنی معادلات شرق گرایانه می تواند ارزیابی کرد. سفر عراقچی وزیر امور خارجه به چین و حمایت پکن از توسعه روابط اقتصادی با تهران و نیز حمایت آن از حقوق هسته‌ای ایران و لغو تحریم‌ها، نشست سه جانبه نمایندگان ایران، روسیه و چین با گروسی مدیر کل آژانس، تاکید مقامات چین و روسیه بر توسعه روابط و مقابله با تعرفه‌های آمریکا و... در این چارچوب قابل توجه است. روندی که نشان می‌دهد که بانیان نظم نوین جهانی و مقابله با یک جانبه گرایی آمریکا، اراده لازم برای توسعه روابط همه جانبه و مقابله با کارشکنی‌ها و زیاده خواهی های نظام سلطه را دارند و می‌توانند با تعامل و همگرایی ضمن تامین منافع مشترک ساختار نوین نظام بین‌الملل را شکل دهند.