در جهانی که نشانه‌های بحران یکی پس از دیگری سر بر می‌آورند، زمزمه‌های هشدارآمیز درباره نزدیکی به فاجعه‌ای بزرگ، بار دیگر پررنگ شده است. همین دیروز «دیمیتری مدودف» معاون شورای امنیت روسیه، با توصیفی بی‌سابقه از شرایط جهانی، نسبت به خطرات یک رویارویی هسته‌ای هشدار داده و از انباشت تهدیدات در نقطه‌ای حساس سخن گفت و از سوی دیگر، بالا گرفتن ناگهانی تنش‌ها میان دو قدرت اتمی هند و پاکستان پس از حمله خونین در کشمیر، چشم‌اندازی نگران‌کننده پیش روی جهان گشوده است؛ چشم‌اندازی که در آن، یک اشتباه کوچک می‌تواند عواقبی فاجعه‌بار به همراه داشته باشد.
در چنین شرایطی، بازخوانی نشانه‌هایی که برای سنجش وضعیت ناپایدار جهان طراحی شده‌اند، معنای تازه‌ای می‌یابد. یکی از این نشانه‌ها، ساعتی نمادین است که به ابتکار گروهی از دانشمندان ساخته شد تا میزان نزدیکی بشریت به مخاطرات فزاینده را با هر تکان عقربه‌هایش بازتاب دهد. تحولات اخیر بار دیگر نگاه‌ها را به سوی این معیار هشداردهنده جلب کرده است؛ معیاری که به نام «ساعت رستاخیز» شناخته می‌شود و وظیفه‌اش یادآوری مسئولیت سنگین رهبران جهانی در برابر سرنوشت مشترک بشر است.
ساعت آخرالزمان چیست؟
ساعت رستاخیز از سال ۱۹۴۷ به عنوان اخطاری برای دانشمندان اتمی جهان درباره خطرات سلاح‌های اتمی آغاز به کار کرده است. در آن سال عقربه این ساعت هفت دقیقه تا نیمه شب را نمایش می‌داد، نیمه شب به معنی نابودی نسل بشر است. اما ایده ساخت ساعت رستاخیز از کجا آمده و چه عواملی در تغییر عقربه‌های این ساعت تأثیر گذار هستند؟
ساعت رستاخیز که پس از جنگ جهانی دوم ساخته شده، در واقع نمادی از هشدارهای دانشمندان درمورد تحولات و رخدادهای مخرب و ویرانگری است که بشریت را به پایان حیات خود نزدیک می‌سازد. در این ساعت دست ساز بشر «ساعت ۲۴ یا نیمه شب» به معنی پایان حیات بشری و وقوع فاجعه پایان جهان است.
وقوع دو جنگ جهانی در نیمه اول قرن بیستم با میلیون‌ها کشته و زخمی سبب شد تا گروهی از دانشمندان «ساعت‌نمایی» را بنا نهند که عقربه‌های آن براساس تحولات مهم جهان حرکت رو به سمت نیمه شب یا عقب نشینی از این زمان نهایی را تجربه می‌کنند.
دانشمندان سازنده این ساعت می‌گویند در این طراحی، عقربه‌های ساعت با توجه به عوامل زیادی جلو و عقب کشیده می‌شود. از این منظر هرچه این ساعت به نیمه شب نزدیکتر باشد به این معناست که حیات و جامعه بشری نیز به پایان خود و رسیدن آخرالزمان نزدیکتر شده که هشداری هولناک برای جهان است.
اعضای «بولتن دانشمندان اتمی» سازندگان و تنظیم کنندگان عقربه‌های ساعت هستند و این تعیین زمان برای آن است که بررسی شود که آیا اقدامات کشورها به خصوص قدرت‌های بین المللی در هر سال به میزان انسان و جهان را از نابودی دور یا به آن نزدیک کرده است.
در کارکرد این ساعت که از سال ۱۹۴۷ توسط دانشمندان و محققان اتمی عضو این بولتن نگهداری و حفاظت می‌شود، رخدادهای مهم مانند احتمال وقوع بروز جنگ هسته‌ای و شیوع یا همه گیری بیماری‌های مرگبار تأثیر گذاشته است.
عوامل دیگری مانند تغییرات اقلیمی و تحولات مرتبط با علوم و فناوری‌های جدید ساخت بشر که امکان بروز آسیب‌های جبران ناپذیر را نیز تقویت می‌کند نیز از سال ۲۰۰۷ در کارکرد عقربه‌های این ساعت انعکاس یافته است.
در سال ۲۰۲۰ کارشناسان با درنظرگرفتن تهدیدات مرتبط با زمین و تنش‌های پیرامون مساله هسته‌ای شتاب این ساعت بزرگ را سرعت بخشیده و عقربه‌های آن را روی ۱۰۰ ثانیه مانده به نیمه شب یعنی ساعت ۲۳ و ۵۸ دقیقه و ۲۰ ثانیه تنظیم کردند ."۲۳:۵۸:۲۰"
روند اتخاذ تصمیم در مورد تنظیم عقربه‌های ساعت
تصمیم گیری در مورد ساعت آخرالزمان بسیار مهم است و کارویژه و مسیر خود را طی می‌کند. اعضای بولتن دانشمندان اتمی با مشورت گروه‌های مختلفی از دانشمندان در حوزه‌های مختلف شامل ۱۵ برنده جایزه نوبل در مورد زمان بندی عقربه‌های این ساعت به شور می‌نشینند.
تحلیل این دانشمندان از تحولات و رخدادهای مخرب است که احتمالات مرتبط با وقوع یک فاجعه جهانی را وزن می‌دهد.
تغییرات مهم ساعت آخرالزمان
۱۹۴۷
برای اولین بار عقربه‌های این ساعت روی ۷ دقیقه به نیمه شب تنظیم شد.
۱۹۵۳
به دلیل نخستین بمب هیدروژنی توسط آمریکا در سال ۱۹۵۲ دانشمندان بولتن اتمی یکسال بعد در ۱۹۵۳ عقربه‌های ساعت را ۲ دقیقه مانده به نیمه شب تنظیم کردند که نزدیکترین زمان به پایان دنیا یا آخرالزمان بود.
۱۹۶۳
عقربه‌ها در این سال ۱۲ دقیقه به نیمه شب را نشان داد.
۱۹۷۴
دراین سال شرایط بحرانی‌تر شد و عقربه‌ها ۹ دقیقه تا آخرالزمان را به تصویر کشید.
۱۹۸۴
تغییرات شدید آب و هوایی و تحولات بین الملل سرعت عقربه‌ها را برای رسیدن به نیمه شب افزایش داد و در زمان ۳ دقیقه به نیمه شب از حرکت ایستاد.
۱۹۹۱
در سال ۱۹۹۱ که جنگ سرد به پایان رسید، عقربه‌ها در واکنش به این رخداد تا ۱۷ دقیقه مانده به نیمه شب عقب‌نشینی کردند.
۱۹۹۵
طبق بیانیه بولتن دانشمندان اتمی چند سال پس از آرامش نسبی ناشی از پایان یافتن احتمال بروز یک هولوکاست هسته‌ای اما جهان باوجود تعداد ۴۰ هزار سلاح در زرادخانه اتمی همچنان جای خطرناکی است که این موضوع عقربه‌های ساعت را بر روی ۱۴ دقیقه به نیمه شب قرار داد.
۲۰۱۸
باردیگر در نوامبر ۲۰۱۸ به دلیل شدت گرفتن تغییرات اقلیمی و سرعت گرفتن روند گرمایش زمین و افزایش خطر هسته‌ای ۲ دقیقه مانده به نیمه شب را نشان دادند.
۲۰۱۹
تهدیدات جنگ هسته‌ای و تغییرات شدید آب و هوایی که تمامی کشورهای جهان خود را در معرض آن می‌دیدند سبب شد که این عقربه‌ها یکسال بعد ۲۰۱۹ نیز ۲ دقیقه به نیمه شب را نشان دهد.
۲۰۲۲
عقربه‌های ساعت در این سال همانند سال گذشته (۲۰۲۱) بر روی ۱۰۰ ثانیه تا نیمه شب قرار گرفته و نسبت به سال ماقبل تغییری پیدا نکرده است به این معنا که از شدت تهدیدات هسته‌ای و اقلیمی کاسته نشده است.
۲۰۲۳
در سال ۲۰۲۳ عقربه‌های ساعت رستاخیز برای نخستین بار در تاریخ خود به ۹۰ ثانیه مانده به نیمه شب رسیدند. این تغییر حاصل شدت یافتن تهدیدات جهانی بود؛ از جمله تداوم جنگ در اوکراین که با تهدیدات هسته‌ای آشکار و خطرات ناشی از کنترل نیروگاه‌های هسته‌ای همراه شد. رقابت‌های تسلیحاتی میان قدرت‌های بزرگ، وخامت بی‌سابقه بحران اقلیمی، ناکامی در مدیریت تهدیدات زیستی پس از همه‌گیری کووید -۱۹، و رشد افسارگسیخته اطلاعات نادرست که با پیشرفت‌های فناوری نظیر هوش مصنوعی ترکیب شده بود، همگی موجب شدند دانشمندان «بولتن» تصمیم به نزدیکتر کردن ساعت به نیمه شب بگیرند. در این سال جامعه بشری به دلیل تجمع تهدیدات متنوع، به طرز نگران‌کننده‌ای در آستانه یک فاجعه جهانی قرار گرفت.
۲۰۲۴
در سال ۲۰۲۴ عقربه‌های ساعت رستاخیز بدون تغییر بر ثانیه ۹۰ ثابت ماند؛ وضعیتی که نه به معنای بهبود اوضاع بلکه نشانه تداوم بالاترین سطح هشدار در تاریخ این نماد بود. تداوم جنگ اوکراین، شعله‌ور شدن درگیری‌های جدید در غزه و افزایش آشکار سرمایه‌گذاری در زرادخانه‌های تسلیحات هسته‌ای جهان از جمله عوامل تثبیت این وضعیت بحرانی بودند. بحران اقلیمی نیز در این سال بدون بهبود جدی ادامه یافت و موج‌های جدیدی از فجایع طبیعی در سراسر جهان به وقوع پیوست. از سوی دیگر پیشرفت شتاب‌گرفته هوش مصنوعی و خطرات ناشی از عدم تنظیم‌گری آن، به ویژه در حوزه‌های نظامی و اطلاعاتی، تهدیدات جهانی را پیچیده‌تر کرد، یعنی تهدیدهای موجود نه تنها رفع نشده‌اند بلکه در حال تعمیق بیشتر هستند.
۲۰۲۵؛ در آستانه نیمه‌شب
در آغاز سال ۲۰۲۵ عقربه‌های ساعت رستاخیز بار دیگر جلو کشیده شد و به ۸۹ ثانیه مانده به نیمه شب رسید که نزدیکترین زمان به فاجعه در طول تاریخ این ساعت محسوب می‌شود. دلایل این تصمیم شامل تشدید خطرات ناشی از تداوم جنگ‌های اوکراین و خاورمیانه، فروپاشی بیشتر رژیم‌های کنترل تسلیحات، اوج گرفتن نشانه‌های بحران اقلیمی، افزایش تهدیدات زیستی با ظهور ویروس‌های جدید و خطرات بالقوه سلاح‌های بیولوژیک، و نیز گسترش استفاده نظامی از فناوری‌های نوظهور مانند هوش مصنوعی بود. در این سال، سرعت گسترش اطلاعات نادرست نیز با کمک فناوری‌های پیشرفته افزایش یافت و به عنوان یک تهدید مضاعف در تحریف واقعیات و دشوارسازی مقابله با بحران‌ها شناخته شد. مجموع این تحولات نشان داد که جهان به شکلی بی‌سابقه به آستانه یک فروپاشی جهانی نزدیک شده است.
جمع بندی
به گفته «اسکات ساگان» خبرنگار بولتن، نشانه‌های رقابت‌های تسلیحاتی جدید در جهان کاملاً عیان شده است. طبق این گزارش همچنین تغییرات اقلیمی، ناشی از سوزاندن سوخت‌های فسیلی مانند نفت، گاز و زغال‌سنگ در زمره تهدیدات اصلی باقی مانده که توسط دانشمندان بولتن در حرکت عقربه‌های ساعت انعکاس یافته است.
ساعت رستاخیز، این ابزار هشداردهنده نمادین، در بیش از هفت دهه گذشته بارها و بارها دستخوش تغییر شده است. در این مدت، عقربه‌های آن در واکنش به تحولات جهانی، گاه به سوی نیمه‌شب حرکت کرده و گاه اندکی از آن فاصله گرفته‌اند. فقط در سال‌های ۱۹۴۷ و ۱۹۹۰، عقربه‌های دقیقه شمار این ساعت ۱۳ بار به جلو و عقب کشیده شد که این روند همچنان ادامه دارد.
در واقع وجود این ساعت یک ابزار هشدار دهنده برای رهبران جهان است که بدانند تصمیمات و کارکرد آنها تا چه اندازه در جهت نجات یا انحطاط بشریت است. اما آن‌چه امروز با آن روبه‌رو هستیم، وضعیتی بی‌سابقه است؛ هیچ‌گاه مانند امروز تا این حد به نیمه‌شب، یعنی به مرز فاجعه‌ای جهانی، نزدیک نبوده است.
اگرچه این ساعت با تکیه بر تحلیل‌های عمیق دانشمندان که در میان آنان برندگان جایزه نوبل نیز بوده‌اند طراحی شده تا به رهبران جهان یادآور شود که مسیر کنونی تا چه اندازه می‌تواند خطرناک و هشداردهنده باشد، اما شتاب رو به جلوی عقربه‌ها حکایت از بی‌توجهی ساختاری قدرت‌های جهانی به این هشدارها دارد.
از تنش‌های مرگبار اتمی گرفته تا تبعات فزاینده‌ی تغییرات اقلیمی، مسیر تمدن بشری بیش از هر زمان دیگری بر لبه پرتگاه می‌لغزد. واقعیت آن است که دانش و هشدارهای علمی، به‌تنهایی کافی نیستند؛ آن‌چه جهان امروز بیش از هر چیز به آن نیاز دارد، شجاعت سیاسی و عقلانیت جمعی در سطحی گسترده و فراگیر است. اگر هنوز روزنه‌ای برای فاصله گرفتن از نیمه‌شب باقی مانده باشد، راه آن تنها از دل کنش‌های جمعی می‌گذرد؛ سرنوشت آینده‌ی بشر، همین امروز و در تصمیم‌هایی رقم می‌خورد که دیگر فرصت تعویق ندارند.