واکاوی فاصله جریان اصلاحات با اندیشه امام خمینی(ره)

با برگزاری انتخابات دوم خردادماه 1376 زمان برای تغییرات گسترده در فضای سیاسی کشور فراهم آمد. در این مقطع، جریان‌های سیاسی نقش مهم و بنیادینی در تحولات جوامع معاصر ایفا کردند. جامعه ایران در سده‌های اخیر و پس از انقلاب، به‌شدت متأثر از کنش‌های بازیگران سیاسی با رویکردهای مختلف فکری و معرفتی بوده است. این تنش‌ها و تقابل‌ها، به ویژه پس از نفوذ و رسوب اندیشه‌های غربی در جامعه ایران جدی‌تر و اثرگذارتر شد؛ ازجمله جریان‌های پرتنش در جامعه ایران، اندیشه اصلاح‌طلبی است که در طول تاریخ معاصر ایران در قالب‌های گوناگونی ظهور و بروز کرده و در دهه سوم نظام جمهوری اسلامی نیز خود را به شکلی دیگر نشان داده است.

کتاب «بررسی تطبیقی مبانی اندیشه اصلاح‌طلبی در ایران در دوره تاریخی ۱۳۸۴‌ـ ۱۳۷۶ با مبانی اندیشه حضرت امام خمینی(ره)» را «الماس نصردهزیری» تدوین و گروه پژوهشی انقلاب اسلامی در قالب کتاب کمک‌درسی، با همت دانشگاه معارف اسلامی و دفتر نشر معارف منتشر کرده است.

این اثر شامل چهار فصل است: فصل اول تاریخچه و پیشینه اصلاحات در تاریخ معاصر، از دوره قاجار تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران و شکل‌گیری اصلاحات ناشی از انقلاب اسلامی و تفوق آن بر اصلاحات غربی را بررسی می‌کند. فصل دوم از دو بخش مبانی و اصول اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) و غرب در حوزه‌ها و شاخصه‌های اندیشه تشکیل می‌شود؛ در بخش اول از این فصل، مبانی و اصول اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) و در بخش دوم، مفصل‌بندی اندیشه غرب تجزیه و تحلیل شده است. در فصل سوم، اندیشه اصلاح‌طلبی در ایران در دوره تاریخی ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴ بررسی می‌شود که شامل دو بخش است؛ بخش اول به جریان‌شناسی جبهه موسوم به «اصلاحات» همراه با تعریف اصلاحات از منظر اصلاح‌طلبان، گونه‌شناسی جریانات و گروه‌های اصلاح‌طلب در دوره تاریخی
۱۳۸۴‌تا
۱۳۷۶ و سوژه‌ها و کنشگران اندیشه اصلاحات در دوره ۱۳۷۶‌ تا ۱۳۸۴ اختصاص دارد؛ در بخش دوم علل و زمینه‌های شکل‌گیری آن بررسی می‌شود. فصل چهارم و پایانی که فصل اصلی کتاب است نیز در دو بخش به مبانی اندیشه اصلاحات در ایران در دوران تاریخی ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴ توجه دارد؛ در بخش اول از این فصل، مبانی و اصول اندیشه سیاسی اصلاحات در حوزه‌های فلسفه سیاسی، فقه سیاسی و اخلاق سیاسی تجزیه و تحلیل می‌شود و بخش پایانی نیز به نقد و بررسی اندیشه و رویکرد اصلاح‌طلبان و نتیجه‌گیری اختصاص دارد.

‭ ‬تقابل‭ ‬برای‭ ‬استعمارگری‭ ‬بیشتر‭ ‬میان‭ ‬کشورهای‭ ‬اروپایی

یکی‭ ‬از‭ ‬جنگ‌های‭ ‬سرنوشت‌ساز‭ ‬در‭ ‬تاریخ‭ ‬جهان‭ ‬که‭ ‬موجب‭ ‬تبدیل‭ ‬شدن‭ ‬بریتانیا‭ ‬به‭ ‬قدرت‭ ‬برتر‭ ‬جهانی‭ ‬شد،‭ ‬جنگ‌های‭ ‬هفت‌ساله‌ای‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬بین‭ ‬انگلیس‭ ‬و‭ ‬فرانسه‭ ‬در‭ ‬قرن‭ ‬هفدهم‭ ‬شکل‭ ‬گرفت‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬تفوق‭ ‬بریتانیا‭ ‬در‭ ‬بخشی‭ ‬از‭ ‬مستعمرات‭ ‬در‭ ‬قاره‭ ‬آمریکا‭ ‬و‭ ‬آسیا‭ ‬انجامید‭. ‬جنگ‭ ‬هفت‌‌ساله‭ ‬یک‭ ‬درگیری‭ ‬نظامی‭ ‬بزرگ‭ ‬بود‭ ‬که‭ ‬بین‭ ‬سال‌های‭ ‬۱۷۵۶‭ ‬تا‭ ‬۱۷۶۳‭ ‬میلادی‭ ‬بین‭ ‬قدرت‌های‭ ‬بزرگ‭ ‬آن‭ ‬زمان‭ ‬رخ‭ ‬داد‭ ‬و‭ ‬آمریکای‭ ‬شمالی‭ ‬و‭ ‬مرکزی،‭ ‬اروپا،‭ ‬ساحل‭ ‬غربی‭ ‬آفریقا،‭ ‬هند‭ ‬و‭ ‬فیلیپین‭ ‬را‭ ‬تحت‭ ‬تأثیر‭ ‬قرار‭ ‬داد‭.‬

رقابت‭ ‬مستعمراتی‭ ‬میان‭ ‬فرانسه‭ ‬و‭ ‬انگلیس،‭ ‬در‭ ‬آمریکا‭ ‬و‭ ‬هند‭ ‬باقی‭ ‬بود‭. ‬در‭ ‬آمریکا،‭ ‬مهاجران‭ ‬و‭ ‬کوچ‌نشین‌های‭ ‬انگلیس‭ ‬در‭ ‬پیشروی‭ ‬به‭ ‬سوی‭ ‬مغرب،‭ ‬با‭ ‬مقاومت‭ ‬فرانسویان‭ ‬در‭ ‬ایالت‭ ‬لوئیزیانا‭ ‬مواجه‭ ‬شدند‭ ‬و‭ ‬چند‭ ‬بار‭ ‬زد‭ ‬و‭ ‬خوردهایی‭ ‬میان‭ ‬دو‭ ‬کشور‭ ‬صورت‭ ‬گرفت‭.‬

در‭ ‬اروپا،‭ ‬اتریشی‌ها‭ ‬تمایل‭ ‬زیادی‭ ‬به‭ ‬در‭ ‬هم‭ ‬ریختن‭ ‬اساس‭ ‬صلح‭ ‬از‭ ‬خود‭ ‬نشان‭ ‬می‌دادند‭. ‬پادشاه‭ ‬اتریش‭ ‬می‌کوشید‭ ‬اتحادیه‌ای‭ ‬علیه‭ ‬پروس‭ ‬تشکیل‭ ‬دهد؛‭ ‬وی‭ ‬به‭ ‬آسانی‭ ‬روسیه‭ ‬و‭ ‬آلمان‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬این‭ ‬اتحادیه‭ ‬وارد‭ ‬کرد‭ ‬سپس‭ ‬فرانسه‭ ‬را‭ ‬نیز‭ ‬به‭ ‬طرف‌داری‭ ‬از‭ ‬اتریش‭ ‬واداشت‭. ‬دولت‭ ‬انگلیس‭ ‬هم‭ ‬به‭ ‬طرف‌داری‭ ‬پروس‭ ‬برخاست‭ ‬و‭ ‬سوئد‭ ‬هم‭ ‬علیه‭ ‬پروس‭ ‬به‭ ‬متحدان‭ ‬پیوست‭. ‬به‭ ‬این‭ ‬ترتیب‭ ‬دو‭ ‬جنگ،‭ ‬به‭ ‬موازات‭ ‬هم‭ ‬و‭ ‬تقریباً‭ ‬در‭ ‬یک‭ ‬زمان‭ ‬آغاز‭ ‬شدند؛‭ ‬یکی‭ ‬دریایی‭ ‬و‭ ‬مستعمراتی،‭ ‬و‭ ‬دیگری‭ ‬جنگ‭ ‬در‭ ‬خشکی،‭ ‬که‭ ‬صحنه‭ ‬اصلی‭ ‬آن‭ ‬آلمان‭ ‬بود‭.‬

جنگ‭ ‬مهاجرنشین‌های‭ ‬آمریکای‭ ‬شمالی‭ ‬در‭ ‬سال‭ ‬۱۷۵۴‭ ‬آغاز‭ ‬شد‭. ‬رقابت‌های‭ ‬بین‭ ‬مهاجرنشین‌های‭ ‬فرانسوی‭ ‬و‭ ‬انگلیسی‭ ‬بر‭ ‬سر‭ ‬ماهی‌گیری‭ ‬و‭ ‬تجارت‭ ‬بود‭. ‬فرانسوی‌ها‭ ‬تصمیم‭ ‬گرفتند‭ ‬با‭ ‬ساختن‭ ‬چند‭ ‬قلعه‭ ‬به‭ ‬دور‭ ‬مهاجرنشین‌های‭ ‬انگلیسی،‭ ‬آنها‭ ‬را‭ ‬محاصره‭ ‬کنند‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬پیشروی‭ ‬بیشتر‭ ‬به‭ ‬سمت‭ ‬غرب‭ ‬بازدارند‭. ‬در‭ ‬دو‭ ‬سال‭ ‬آغازین‭ ‬جنگ،‭ ‬فرانسوی‌ها‭ ‬و‭ ‬متحدان‭ ‬سرخ‌پوست‌شان‭ ‬پیروز‭ ‬میدان‭ ‬بودند؛‭ ‬اما‭ ‬درنهایت‭ ‬جنگ‭ ‬با‭ ‬شکست‭ ‬فرانسه‭ ‬به‭ ‬انتها‭ ‬رسید‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬دهه‭ ‬۱۷۶۰‭ ‬تمام‭ ‬کانادای‭ ‬تحت‭ ‬کنترل‭ ‬فرانسه‭ ‬در‭ ‬دستان‭ ‬بریتانیا‭ ‬بود‭. ‬در‭ ‬تمام‭ ‬قرن‭ ‬هجدهم،‭ ‬بریتانیا‭ ‬و‭ ‬فرانسه‭ ‬بر‭ ‬سر‭ ‬سلطه‭ ‬بر‭ ‬هندوستان‭ ‬کشمکش‭ ‬داشتند‭. ‬در‭ ‬سال‭ ‬۱۷۵۶،‭ ‬آخرین‭ ‬جنگ‭ ‬این‭ ‬دو‭ ‬قدرت‭ ‬اروپایی‭ ‬در‭ ‬منطقه‭ ‬شبه‌‌قاره‭ ‬به‭ ‬سومین‭ ‬جنگ‭ ‬کارناتی‭ ‬معروف‭ ‬شد‭ ‬که‭ ‬حاصل‭ ‬آن‭ ‬شکست‭ ‬فرانسوی‌ها‭ ‬و‭ ‬خروج‌شان‭ ‬از‭ ‬شبه‌قاره‭ ‬هند‭ ‬و‭ ‬تبدیل‭ ‬شدن‭ ‬انگلیسی‌ها‭ ‬به‭ ‬سلطان‭ ‬بلامنازع‭ ‬بر‭ ‬این‭ ‬سرزمین‭ ‬بود‭.‬

درنهایت‭ ‬معاهده‭ ‬پاریس‭ ‬به‭ ‬جنگ‭ ‬خاتمه‭ ‬داد‭ ‬که‭ ‬به‭ ‬موجب‭ ‬آن‭ ‬فرانسه‭ ‬تقریباً‭ ‬تمام‭ ‬مستعمرات‭ ‬خود‭ ‬در‭ ‬آمریکای‭ ‬شمالی‭ ‬و‭ ‬هند‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬دست‭ ‬داد؛‭ ‬پس‭ ‬از‭ ‬این‭ ‬معاهده،‭ ‬انگلستان‭ ‬تبدیل‭ ‬به‭ ‬قوی‌ترین‭ ‬کشور‭ ‬دنیا‭ ‬و‭ ‬اسپانیا‭ ‬نیز‭ ‬ضعیف‌تر‭ ‬از‭ ‬گذشته‭ ‬شد‭.‬

روز 11 تیر ماه سال 1361، در تقویم تاریخی انقلاب اسلامی واقعه غم‌انگیز و تلخ شهادت آیت‌الله صدوقی به دست گروهک منافقین به ثبت رسیده است. شهید صدوقی پس از اقامه نماز جمعه در بین مردم بود که ناگهان تروریست انتحاری خودش را به این امام جمعه روزه‌دار می‌رساند و او را در آغوش می‌گیرد و آن پیر زاهد را با انفجار نارنجک به شهادت می‌رساند. شهید صدوقی یار باوفا و صدیق انقلاب و امام خمینی(ره) بود. او تمام عمرش را به تحصیل علم و دین و کمک‌رسانی به محرومان گذرانده بود و ‌شهادتش مصادف با روز دهم ماه مبارک رمضان 1402 شد. آیت‌الله صدوقی از سال 1341 با نهضت امام خمینی(ره) همراه بود و نقش ویژه‌ای را در روشنگری مردم یزد ایفا کرد. امام خمینی(ره) درباره او می‌نویسد: «شهید بزرگی که در تمام صحنه‌های انقلاب حضور داشت و یار و مددکار گرفتاران و مستمندان بود.»  آیت‌الله صدوقی در سال 1356، در ایام ماه محرم و صفر با گروهی راهی شهرهای دورافتاده شد تا به انقلابیونی که در تبعیدگاه بودند، سرکشی و در حد توان به برخی از مشکلات آنها رسیدگی کند. در این راستا شهید صدوقی از یزد به کرمان، از آنجا به ایرانشهر، چابهار، سیستان و بلوجستان و سایر نقاط دورافتاده سفر و با تبعیدی‌ها دیدار می‌کند و حال‌شان را می‌پرسد. هنگامی که حضرت امام(ره) از نجف راهی نوفل‌لوشاتو می‌شود، شهید صدوقی به دیدار ایشان می‌رود؛ در ادامه مبارزه نیز از ایشان رهنمود می‌گیرد و در کمیته استقبال امام در زمینه‌سازی برای بازگشت امام(ره) به ایران تلاش‌های فراوان می‌کند.  شهید صدوقی سال‌های سال در کنار مردم استان یزد و سایر شهرهای اطراف مشغول خدمت‌رسانی صادقه بود. به سبب اعتمادی که مردم یزد و امام راحل به ایشان داشتند، در تاریخ 31 مرداد 1358 به عنوان امام جمعه منصوب شد و برای تدوین قانون اساسی به عنوان نماینده مردم یزد، به مجلس خبرگان قانون اساسی راه یافت و در یکی از مهم‌ترین مباحث،‌ یعنی «اصل ولایت فقیه» نقش فعال و تعیین‌کننده‌ای داشت.  شهید صدوقی گوش به فرمان امام خمینی(ره) بود، و در دفاع جدی از ایشان در رهبری انقلاب از هیچ ‌کوششی دریغ نمی‌کرد؛ برای نمونه ایشان در غائله خلق مسلمان، خلع مرجعیت سیدکاظم شریعتمداری و قضایای کودتا علیه انقلاب به طور جدی پای کار بود؛ علاوه بر این،‌ هنگام حادثه تأسف‌بار زلزله کرمان به سال 1360، از طرف امام خمینی(ره) مسئول رسیدگی به زلزله‌زدگان شد و زحمت زیادی در این راه متحمل شد.  شهید صدوقی واقعا یار صدیق رزمندگان دوران هشت سال دفاع مقدس بود. او به تمام مناطق جنگی در جبهه‌های غرب و جنوب سرکشی می‌کرد و از مسائل و مشکلات آنها جویا می‌شد و در برطرف کردن آنها می‌کوشید.  حضرت امام خمینی(ره) درباره شهادت او طی پیامی مرقوم فرمودند: «اینجانب دوستی عزیز که بیش از 30 سال با او آشنا و روحیات عظیمش را از نزدیک درک کردم، از دست دادم و اسلام خدمتگزاری متعهد را و ایران فقیهی فداکار و استان یزد سرپرستی دانشمند را از دست داد و در ازای آن به هدف نهایی که آمال این شهیدان است، نزدیک شد.»

سیدمهدی حسینی