اکبر ادراکی/ بهداشت و ارائه خدمات درماني يکي از مهمترين شاخصههاي پيشرفت و توسعهيافتگي به شمار ميآيد؛ شاخصهای که ميتواند متضمن زندگي برخوردار و امنيت و آرامش رواني جامعه باشد.
طبق برخي آمار اوضاع بهداشتي ايران در دوران قاجار و پهلوي به شدت بحراني و نابسامان بود و مردم با مشکلاتي عديده در زمينه بهداشت، سلامت، معيشت و درمان روبهرو بودند. تا نيمه قرن بيستم، ايران حتي در مقايسه با کل منطقه خاورميانه در پايينترين رتبه قرار داشت. بيماريهاي واگيردار خيلي زود شيوع مييافت و عاملي مؤثر براي مرگومير به شمار ميآمد.
با گذشت زمان و جانشيني پهلويها، تغيير محسوسي در وضعيت بهداشتي مردم روي نداد. در اين دوران، بخش زیادی از بودجه، خرج مسائل نظامي و عمراني ميشد و بهداشت و مسائلي اينچنيني به همان صورت سابق باقي ماند. در اين ميان، وضعيت روستاها و شهرهاي حاشيهاي به مراتب وخيمتر از مناطق اصلي شهري بود. سطح سواد و ميزان درآمد مردم بر روند وضعيت نامطلوب سلامت جامعه ايراني، تأثيري مضاعف داشت.
درباره روستانشيني و رابطه آن با بهداشت، بايد به اين نکته نيز اشاره کرد که موضوعاتی مانند تهيه آب آشاميدني، بهداشت مسکن، کمبود مواد غذايي، شرايط اقليمي، وفور حشرات موذي و سيستم دفع فضولات، شرايط نامساعدي را از نظر بهداشتي به وجود ميآورد و بر احتياج اين نقاط به خدمات درماني ميافزود. افزون بر اينها، شرايط عمومي زندگي در روستا و مسائل مربوط به عدم پيشرفت اجتماعي و اقتصادي، مشکلاتي نظير بيسوادي و کمي آگاهي عمومي و اجتماعي به خصوص در زمينه مسائل بهداشتي، کمي ميزان درآمد، بالا بودن ميزان باروري، بالا بودن ميزان مرگومير کودکان، آداب و رسوم و عادات خاص اجتماعي و شرايط حرفهاي، سبب آلودگي عمومي محيط روستا به اشکال گوناگون ميشد. وفور امراض و ناراحتيهاي گوناگون، مانند تب مالت، سياهزخم، سل، هاري، امراض ناشي از سوءتغذيه، سوانح ناشي از سقوط از ارتفاعات، مسموميتها، خستگي از کار، سرمازدگي و انواع ديگر، عوارض چشمگير مناطق روستايي بود.
و همين وضعيت بود که زمينههاي تشکيل سپاه بهداشت را مبتني بر اصل هفتم انقلاب سفيد فراهم آورد. قانون ايجاد سپاه بهداشت که داراي هشت ماده و يک تبصره است، در جلسه روز يکشنبه بيستم بهمن ماه 1342 به تصويب مجلس شوراي ملي به رياست مهندس عبدالله رياضي رسيد و همچنين اين قانون را مجلس سنا در جلسه روز ۷ ارديبهشت ۱۳۴۳ به تصويب رساند.
هدف از تشکيل گروههاي سپاه بهداشت در سطح روستاها عبارت بود از:
1ـ بالا بردن سطح بهداشت عمومي و پرورش نسل سالم؛
2ـ مداواي بيماران و پيشگيري از شيوع بيماريهاي واگيردار؛
3ـ واکسيناسيون افراد عليه بيماريها؛
4ـ ايجاد محيط سالم و بهداشتي با استفاده از وسايل و امکانات مهندسي بهداشت؛
5ـ راهنمايي بهداشتي مردم براي به دست آوردن زندگي بهتر؛
6ـ مراقبتهای بهداشتي از مادران و کودکان با هدف ايجاد نسل سالم؛
7ـ آموزش به روستاییان برای بهبود وضع تغذيه و زيست آنها.
اما با وجود راهاندازي سپاه بهداشت، حوزه سلامت در آن زمان همچنان با چالشهای جدی مواجه بود و رژیم پهلوی نتوانست بر این مشکلات فائق آید. در سال 1356 عقبماندگی حوزه بهداشت و درمان كشور به جایی رسید كه ایران در خاورمیانه بدترین نسبت پزشكـ بیمار، بالاترین میزان مرگومیر نوزادان و اطفال و پایینترین نسبت تخت بیمارستان به جمعیت را دارا بوده است.
با پیروزی انقلاب اسلامی وضعیت بهداشت در کشور روندی شتابزا به خود گرفت؛ تلاشی که با هدف گسترش همگانی بهداشت و با اولویتبخشی به مناطق محروم دنبال شد. برنامه چهار دهه گذشته در حوزه بهداشت موجب شده تا جمهوری اسلامی ایران قطب پزشکی خاورمیانه معرفی شود، و به مرکزی برای رجوع خیل بیمارانی که ترجیح میدهد در ایران درمان شوند تا در اروپا، بدل شود.
قائممقام معاون تحقيقات و فناوري وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکي در پنجمین همایش دانشآموختگان ایرانی خارج از کشور ویژه دانشآموختگان حوزههای پزشکی و پیراپزشکی که در اسفند ماه سال گذشته برگزار شد، با اشاره به اينکه در بخش بهداشت و درمان به اجراي عدالت بسيار نزديک شدهايم، گفت: «ايران از نظر بهداشت و درمان رتبه نخست در منطقه را کسب کرده است... اعتبارات پژوهشي ما يکدهم کشور ترکيه است؛ اما از نظر توان علمي به خصوص در بخش علوم پزشکي از اين کشور پيشي گرفتهايم... با 48 محقق يکدرصد از برترينهاي دنيا را داريم که رتبه قابل توجهي است و اينکه از نظر جايگاه علمي رتبه 16 را در دنيا داريم، نشاندهنده اين است که کمبود امکانات مانعي براي رشد علم در کشور نشده و بالاتر از کشورهاي منطقه هستيم.»
وی تأکید داشت: «در کنار دستاوردهاي علمي که وزارت بهداشت و درمان کسب کرده به اجراي عدالت در بخش بهداشت و درمان نيز بسيار نزديک شدهايم.»
به گفته وزیر بهداشت و درمان کشور؛ «در حال حاضر میانگین عمر مردان به 74 سال و متوسط عمر زنها هم به 78 سال رسیده است... قبل از انقلاب 70 درصد مرگومیرها بر اثر بیماریهای واگیر بود و واکسیناسیون برای حدود 30 درصد مردم انجام میگرفته، اما الان مرگومیر ناشی از بیماریهای واگیردار به کمتر از 10 درصد رسیده است و میزان واکسیناسیون هم به 100 درصد.»
دکتر قاضیزاده هاشمی که در شب 22 بهمن 1396 به برنامه تیتر در رسانه ملی رفته بود، با اشاره به تجهیز همه روستاهای کشور به خانه بهداشت گفت: «قبل از انقلاب از هر 100 هزار مادر 130 نفر میمردند که در حال حاضر این آمار به 10 نفر رسیده است؛ یعنی 120 مادر از مرگ نجات یافتهاند و تلاش داریم این میزان به 6 درصد برسد که مطابق کشورهایی چون سوئد و سوئیس است.»
دکتر هاشمی افزود: «الان ما 50 هزار متخصص و فوقمتخصص داریم، در حالی که اول انقلاب تعداد پزشکان متخصص کشور 2900 نفر بود. 96 درصد مردم کشور بیمه و نزدیک به 35 میلیون نفر رایگان بیمه شدهاند... الان تقریباً در همه روستاهای کشور ماما داریم و در همین دولت حدود 1 میلیون و 800 هزار زایمان رایگان انجام گرفته است، بدون اینکه یک ریال دریافت شود. 7 هزار متخصص زنان و زایمان داریم که همه از بانوان کشور هستند که این از افتخارات کشور است... قریب به 30 هزار دندانپزشک تربیت شدهاند، در حالی که پیش از انقلاب برای دریافت خدمات دندانپزشکی باید به خارج سفر میکردند.»
وزیر بهداشت درباره تولید دارو در کشور هم با بیان اینکه قبل از انقلاب بیشتر داروها خارجی بودند، گفت: «انصافاً در حوزه دارو وضعمان خوب است و 96 درصد داروهای مورد نیاز را در داخل کشور تولید میکنیم. برخی از شرکتهای داروساز ما به 50 کشور جهان دارو صادر میکنند. کشورهای بزرگی مانند روسیه، آفریقای جنوبی و... اما من شخصاً راضی نیستم، برای اینکه با این دانشی که پزشکان و داروسازان ما دارند و امکاناتی که فراهم است میتوانیم در عرصه بینالملل بیشتر رقابت کنیم و افزایش رضایت خارجی از محصولات ایرانی به افزایش کیفیت داروها خواهد انجامید و درآمد ارزی کشور را هم بالا خواهد برد.»