مروري بر روند توسعه فناوري نانو در جمهوري اسلامي ایران
اکبر ادراکی/ تلاش براي دستيابي به فناوري‌هاي برتر و نوين و به کارگیری آن در صنايع مختلف يکي از مهم‌ترين شاخصه‌هاي توسعه‌يافتگي است که می‌تواند به رفاه و آسايش جامعه و استفاده بهينه از سرمايه‌ها و بهبود برخورداري از منابع طبيعي بينجامد.
فناوري نانو، نانو فناوري يا نانو تکنولوژي رشته‌اي از دانش کاربردي و فناوري است که جستارهاي گسترده‌اي را پوشش مي‌دهد. موضوع اصلي آن نيز مهار ماده يا دستگاه‌هاي در ابعاد کمتر از يک ميکرومتر، معمولاً حدود ۱ تا ۱۰۰ نانومتر است. وجه منحصر‌به‌فرد فناوري نانو داشتنن عناصري به نام نانومواد و نانوساختار است.
فناوري نانو به مثابه موج چهارم انقلاب صنعتي، پديده‌اي عظيم است که به تمامي گرايش‌هاي علمي راه يافته و از فناوري‌هاي نويني است که با سرعت هرچه تمام‌تر در حال توسعه مي‌باشد. از ابتداي دهه ۱۹۸۰ ميلادي در طراحي و ساخت ساختمان‌ها هر روز شاهد نوآوري در زمينه مصالح کارآمدتر و پربازده‌تر در مقاومت، شکل‌پذيري و دوام آنها هستیم که توانايي بيشتري نسبت به مصالح سنتي دارند.
بسياري از محققان، «ريچارد فاينمن» فيزيکدان و برنده جايزه نوبل فيزيک در سال 1965 را پدر فناوري نانو دانسته‌اند. وي در سال 1959 در همايش جامعه فيزيک آمريکا طي يک سخنراني، پيش‌بيني‌هاي جالب و انقلابي خود را بيان کرد. عنوان سخنراني وي «فضاي زيادي در سطوح پايين وجود دارد»، بود. محور سخنان او اين بود که چرا نتوان تمام 24 جلد دايره‌المعارف بريتانيکا را بر روي يک سنجاق نگارش کرد؟ وي در آن سخنراني اين نکته را مطرح کرد که اصول علم فيزيک چيزي جز امکان ساختن اتم به اتم اشيا را بيان نمي‌کند.
اما جرقه‌هاي اوليه فناوري نانو در ايران در سال ۱۳۸۰ زده شد و با دستور رئیس‌جمهور وقت ايران، مطالعات راهبردي فناوري نانو آغاز شد. دو سال بعد از شروع اين مطالعات، در سال ۱۳۸۲ ستاد ويژه توسعه فناوري نانو (INIC) تأسیس شد، اين ستاد سند راهبردي فناوري‌نانو را در مدت دو سال تهيه و به هیئت وزيران تسليم کرد. اين سند در سال ۱۳۸۴ به تصویب هیئت وزيران رسید. در سال ۱۳۸۵ نيز سياست‌ها و راهبردهاي ارتقا و توسعه فناوري نانو تصويب شد.
اين ستاد براي توسعه فناوري نانو کارگروه‌هاي مختلفي را داير کرد، از جمله: کارگروه صنعت و بازار، کارگروه توسعه فناوري، کارگروه توسعه منابع انساني، کارگروه زيرساخت‌هاي فناوري، کارگروه ترويج و فرهنگ‌سازي، کارگروه روابط بين‌الملل و کارگروه سياست‌گذاري و ارزيابي.
سند ده ساله دوم توسعه فناوري‌نانو (۱۴۰۴ـ ۱۳۹۴) با توجه به ارزيابي‌هاي راهبردي، گزارش‌هاي عملکرد سالیانه و بازخوردهاي حاصل از اجراي آن، در سال ۱۳۹۴ تدوين شد. در اين سند تلاش شده تا اهداف و نحوه دستيابي به آنها به گونه‌اي به روزرساني شود که حرکت پيشگامانه کشور در عرصه اين فناوري نوظهور، به صورت شتابان تداوم داشته باشد.
بهبود جايگاه جهاني ايران در علوم و فناوري نانو از اهداف کلان سند دوم توسعه فناوري نانو در ايران و دليلي بر اهميت و لزوم رصد و پايش شاخص‌هاي عمده علم و فناوري نانو در کشورهاي برتر است. اين جايگاه به وسيله سه شاخص از سطح شاخص‌هاي کلان ارزيابي مي‌شود که به ترتيب به «کميت»، «کيفيت مقالات» و «تعداد اختراعات فناوري نانو» مي‌پردازند.
در سال ۲۰۱۶ ميلادي، با تلاش محققان ايراني 8 هزار و 306 مقاله مرتبط با فناوري نانو در «وب آو ساينس» نمايه شد که معادل 5/5 درصد از کل مقالات نانو منتشر شده در سال ۲۰۱۶ است. ايران با اين سهم از انتشارات نانو با يک رتبه رشد نسبت به سال ۲۰۱۵ در رتبه ششم جهان قرار گرفت. اين جايگاه در حالي به دست آمده که در سال ۲۰۰۱ و قبل از تأسیس ستاد فناوري نانو که عده معدودي از محققان و دانشمندان ايراني با اين فناوري نوظهور آشنا بودند، با انتشار ۱۰ مقاله نانو در رده پنجاه‌وهفتم جهان و ششم منطقه خاورميانه قرار داشتند.
در سال‌هاي بعد ايران همواره يک روند صعودي را در انتشار علوم نانو طي کرد، به طوري که از انتشار سالیانه ۱۰ مقاله نانو به روزانه ۲۲ مقاله رسيد. متوسط درصد رشد سالیانه مقالات نانو ايران در اين ۱۶ سال حدود ۶۰ درصد بوده است. اين تعداد از مقالات نانو بيش از يک‌پنجم کل مقالات علمي ايران در WOS را شامل مي‌شوند، در حالي‌که سهم مقالات نانو از کل مقالات جهان در سال ۲۰۱۶ ميلادي ۹ درصد بوده است. اين امر نشان‌دهنده اولويت‌دهي ويژه جمهوري اسلامي ايران به علوم نانو است.
در مجموع، ايران ۱۷۲ اختراع مرتبط با فناوري نانو در دفاتر ثبت پتنت آمريکا و اروپا منتشر کرده است. در سال ۲۰۱۶ تعداد ۱۰ پتنت محققان نانو ايران در USPTO به ثبت رسيده است. افزون بر اين در همين سال ۲۷ اختراع نانويي ديگر در حال ثبت در اين دفتر هستند که در مجموع ۳۷ پرونده ثبت اختراع مي‌شوند. بر اساس اين در پتنت‌هاي ثبت شده در USPTO در سال ۲۰۱۶ ایران رتبه بيست‌وچهارم را دریافت کرد.
در برنامه ۱۰ ساله دوم پيشرفت فناوري نانو دستيابي به سهم دو درصدي از بازار جهاني فناوري نانو توسط محصولات نانو ساخت ايران در سال ۱۴۰۴ هدفگذاري شده است. با توجه به اينکه آمار و اطلاعات معتبر، شفاف و يکپارچه‌اي از بازار نانو در سطح بين‌المللي وجود ندارد؛ در سه ساله اول اين برنامه تا سال ۱۳۹۸ اندازه‌گيري حجم بازار محصولات ساخت ايران و روند رشد آن در سال‌هاي مختلف در دستور کار قرار گرفته است و دستيابي به حجم بازار ۳۰ هزار ميليارد ريال تا سال ۱۳۹۸ هدفگذاري شده است.
در پايان سال 1394 در مجموع ۱۹۴ شرکت در زمينه توليد محصولات، تجهيزات و خدمات حوزه فناوري نانو فعال بودند که از داده‌هاي جمع‌آوري شده آنها، رقم کلي فروش معادل ۳۰۸۶ ميليارد ريال به دست آمده است. از اين بازار ۱۰۸۰ ميليارد ريال، (حدود ۳۵ درصد)، صادرات محصولات نانوي ايران به کشورهاي ديگر است. محاسبه اين بازار در سال 1395 نيز در دست اقدام است.
در سال 1395 بیش از 150 شرکت ایرانی تعداد ۳۲۵ محصول نانويي شامل کالا و ابزار داراي تأیید نانومقياس را توليد و وارد بازار کردند که نسبت به سال پیش از آن بيش از ۳۰ درصد رشد داشت. حدود نيمي از اين محصولات را تجهيزات مختلف از قبيل ساخت و توليد، شناسايي و آناليز در برمی‌گرفت. پس از تجهيزات، دارو و سلامت و صنعت نساجي بيشترين تعداد محصولات موجود در بازار را دارند. کمترين تعداد محصولات هم در زمينه محيط زيست است.
نکته قابل ذکر در فروش شرکت‌هاي داخلي نانويي در سال ۱۳۹۴، افزايش ميزان صادرات آنها نسبت به سال‌هاي گذشته است؛ هر چند عدد دقيقي از ميزان صادرات سال ۱۳۹۳ شرکت‌ها جمع‌آوري نشده است، اما با نگاه به حجم بالاي صادرات حدود ۱۰۰۰ ميليارد ريال، اين موضوع قابل برداشت است که برخي از شرکت‌ها، حرکت به سمت ورود به بازارهاي جهاني را شروع کرده‌اند، هر چند تعداد اين شرکت‌ها درصد کمي از کل شرکت‌ها است. بازارهاي هدف صادراتي ايران، کشورهای تاجيکستان، افغانستان، ازبکستان، ايتاليا، عراق، انگلستان، روسيه، آذربايجان، امارات، ترکيه، آلمان، اسپانيا، عمان، بحرين و استراليا است.
