اکبر ادراکی/ صنعت شيميایی از جمله صنايع مطرح در چند دهه اخير است. توجه خاص كشورها به اين صنعت موجب رونق و فراگيري آن در جهان شده است و در حال حاضر صنايع شيميایی بعد از صنايع غذایی و خودروسازي سومين صنعت بزرگ جهان به شمار میآید. ايران نيز در جایگاه چهارمين توليدکننده نفت جهان و دومين دارنده ذخاير بزرگ گاز دنيا، ۸۰ درصد درآمدهاي صادراتي خود را از طریق نفت و گاز تأمين ميکند و اميدوار است به زودي تا ۱۴ درصد از بازار جهاني پتروشيمي را در دست بگيرد و ظرفيت توليد محصولات پتروشيمي خود را به ۲۳ ميليون تن در سال افزايش دهد.
ايجاد صنعت پتروشيمي در ايران قدمتي بيش از 6۰ سال دارد و به دهه ۱۳۳۰ شمسي بر ميگردد. در اواخر اين دهه، وزارت اقتصاد وقت به منظور گسترش صنعت پتروشيمي در كشور، بنگاه شيميایی كشور را تأسيس کرد و شركت مزبور در سال ۱۳۳۷ طرح احداث كارخانه كود شيميایی مرودشت فارس را به اجرا گذاشت. اما از آنجا كه رشد اين صنعت نيازمند فعاليتهاي تخصصي گستردهتر و هماهنگ با صنعت نفت و گاز بود، به زودي ضرورت ايجاد سازماني براي توسعه و هدايت صنعت پتروشيمي احساس شد و به این ترتیب در سال ۱۳۴۲ شركت ملي صنايع پتروشيمي با مالكيت دولت و تحت پوشش شركت ملي نفت ايران تأسيس شد و تمامی فعاليتهاي مرتبط با ايجاد و توسعه صنايع پتروشيمي در اين شركت تمرکز یافت. روند توسعه و تحول صنعت پتروشيمي در ايران پنج مرحله مشخص را در بر ميگيرد:
۱ـ مرحله پيدايش: اين مرحله با تأسيس شرکت ملي صنايع پتروشيمي ايران در سال ۱۳۴۲ و با احداث واحد توليد کود شيميايي شيراز در سال ۱۳۴۳ آغاز شد.
۲ـ مرحله گسترش اوليه: با ايجاد مجتمعهاي پتروشيمي رازي، آبادان، پازارگاد، كربن اهواز (ايران)، خارك، فارابي، بندرامام و طرحهاي توسعه پتروشيمي شيراز آغاز شد.
۳ـ مرحله ركود: به علت مسائل ناشي از جنگ تحميلي، توليد به حداقل رسيد و عمليات تکميل احداث پتروشيمي بندر امام نيز متوقف شد، ولي تکميل طرحهاي نيمهتمام از جمله طرح گسترش شيراز ادامه داشت.
۴ـ مرحله تجديد حيات و بازسازي: اجراي طرحهاي برنامه پنج ساله اول و دوم توسعه (پتروشيمي اصفهان، اراک و تکميل مجتمعهاي بندرامام و...) سبب شد که توليد در سال پاياني برنامه دوم به ۱۲ ميليون تن برسد.
۵ـ مرحله جهش و تثبيت: در اين دوره (برنامههاي سوم، چهارم و پنجم توسعه) پتروشيمي به سمت استقرار در کلاس جهاني حرکت کرد. ويژگيهاي متمايز اين دوره صرفنظر از جهش و فزوني توليد و ارزش توليدات، ارتقای جايگاه صنعت پتروشيمي در صادرات کالاهاي غير نفتي و در سهم اقتصاد ملي، ارتقای نسبي جايگاه پتروشيمي ايران در منطقه و جهان و... است.
صنعت پتروشيمي يکي از بخشهاي اصلي صنعت نفت از جمله صنايع مهم و ارزشآفرين کشور است. اين صنعت با تأکيد بر اولويت تأمين نياز داخل به مثابه يکي از گزينههاي مهم صادرات غيرنفتي در شکوفايي اقتصادي کشور، توسعه پايدار، بومي کردن فناوري و گسترش صنايع جانبي اعم از صنايع تکميلي يا صنايع تأمينکننده نيازهاي فني، مهندسي و تحقيقاتي در کشور نقش اساسي دارد. در اين راستا صنعت پتروشيمي ايران در جایگاه فراهمآورنده فرصت براي ايجاد ارزش افزوده و تبديل مواد خام (نفت و گاز) به محصولات با ارزش در بين کشورهاي خاورميانه جايگاهی ويژه يافته است.
شركت ملي صنايع پتروشيمي در طي مدت برنامههاي توسعهاي، تمامي تلاش و همت خود را به كار بسته تا با دستيابي به موقعيت برتر و حداكثر استفاده از مزيتهاي نسبي كشور حضوري مؤثرتر در منطقه و جهان به دست آورد. نماد چنين حضوري، تغييرات شاخصها و متغيرهاي اقتصادي بنگاه چون؛ توليد، صادرات، سرمايهگذاري، ارزش افزوده و سهم در توليد ملي، مشاركتهاي منطقهاي و گستردگي بازارهاي هدف صادراتي است، به طوري که ميزان ظرفيت اسمي و توليد در پايان سال ۱۳۹۲ به ترتيب به ۶۰ و ۴۱ ميليون تن بالغ شد و سهم پتروشيمي در صادرات غير نفتي به ۵/۳۱ درصد و صادرات محصولات صنعتي به ۴/۳۹ درصد رسيد؛ رقمی که نشاندهنده جايگاه مهم اين صنعت در اقتصاد کشور است.
از سال 1392 تاکنون تعداد واحدهاي پتروشيمي (بدون احتساب دو مجتمع سرويسهاي جانبي متمرکز) از 43 به 53 واحد و ظرفيت نصب شده نيز از ۸/۵۹ ميليون تن به ۹/۶۴ ميليون تن رسيده است. مجتمعهاي توليدي پتروشيمي کشور نيز توليد محصولات خود را از ۳/۴۱ ميليون تن در سال 1392 به بيش از 44 ميليون تن در دي ماه 1396 رساندهاند. پيشبيني ميشود در سال پایانی برنامه ششم توسعه، ظرفيت نصب شده اين صنعت در کشور به ۱/۱۷۲ ميليون تن، توليد انواع محصولات پتروشیمی به ۸/۱۵۲ ميليون تن و مقدار فروش کل ۷/۹۸ ميليون تن به ارزش 54 ميليارد دلار انواع محصولات پتروشیمی برسد.
ايران ظرفيت توليد 63 ميليون تني محصولات پتروشيمي را دارد که با تکميل و راهاندازي طرحهاي نيمهتمام، ظرفيت توليد به 120 ميليون تن افزايش مییابد. با کلنگزني واحدهايي که طراحي آنها پايان يافته است، ظرفيت توليد پتروشيمي ايران به 180 ميليون تن در سال ميرسد. گفتنی است ساليانه بيش از 13 ميليارد دلار ارز از طريق صادرات محصولات پتروشيمي به اقتصاد کشور تزريق ميشود.
اگرچه رشد صنعت پتروشيمي ايران نسبت به رقباي منطقهاي خود، يعني قطر و عربستان بسيار ديرتر شكل گرفته، اما توسعه ميدان گازي پارس جنوبي و استفاده از گازهاي میدانهای نفتي، موجب افزايش چشمگير مواد خام اوليه مورد نياز اين صنعت در ايران شده است.
با توجه به نقش صنعت پتروشيمي در بازار سرمايه كشور از يك سو و چشمانداز ارتقای جايگاه صنعت پتروشيمي در اقتصاد كشور در سالهاي آینده به تبع بهرهبرداري از منابع بيكران گازي پارس جنوبي، مجموعه تأمين سرمايه نوين به عنوان مشاور پذيرش شركت صنايع پتروشيمي خليجفارس (بزرگترين هلدينگ صنايع پتروشيمي) درصدد معرفي وضعيت صنعت پتروشيمي و قابليتهاي بالقوه آن به جامعه سرمايهگذار است.
توسعه صنعت پتروشيمي ايران که در سالهاي گذشته مسير پرشتابي را طي کرده است، با توليدي شدن پتروشيميهاي غرب کشور وارد مرحلهاي جديد خواهد شد. اکنون پتروشيمي همدان آخرين مراحل ساخت را طي ميکند و مجتمع پتروشيمي کردستان نيز اوايل سال 1396 به بهرهبرداري رسيد و مرحله اول پتروشيمي ايلام نيز که سال 1396 وارد مدار توليد شده، سال 1397 با دريافت خوراک بيشتر ميتواند با تمام ظرفيت توليد کند. بیترديد غرب ايران با توسعه صنعت پتروشيمي و نيز برنامهريزي براي ساخت صنايع تکميلي ميتواند در آيندهاي نزديک به يک قطب مطمئن صنعتي تبديل شود و محصولات توليدي را افزون بر تأمين نياز داخل، به خارج کشور صادر کند. به گفته مديران شرکت ملي صنايع پتروشيمي ايران افزون بر صنعت پتروشيمي ايلام که راهاندازي اوليه شده است، عمليات ساخت سه مجتمع پتروشيمي ديگر در غرب کشور با شتاب ادامه دارد.
خط لوله اتيلن غرب بزرگترين سرمايهگذاري آگاهانه صنعت نفت ايران براي توسعه مناطق غربي ايران به شمار ميآيد، اگر صنايع پاييندستي اين مجتمعها راهاندازي شود، با توجه به ارتباطات با ترکيه و عراق و نبود صنعت پتروشيمي در شرق ترکيه و شمال عراق، ميتوان محصولات نهايي را به اين دو کشور صادر کرد.