اکبر ادراکی/ يکي از مهم‌ترين صنايع زيربنايي کشور که مي‌تواند در توسعه و استقلال اقتصادي کشور نقش بنياديني داشته باشد، صنايع پتروشيمي است. مهم‌ترين نقش‌آفريني اين صنعت آن است که مي‌تواند از خام‌فروشي طلاي سياه جلوگيري کرده و با فرآوري حداکثري که قيمت يک بشکه نفت را تا صدها برابر افزايش مي‌دهد، ضمن کسب درآمد براي کشور، تأمين صدها فرآورده نفتي ضروري را که مي‌تواند ميلياردها دلار هزينه ارزي براي کشور داشته باشد، تضمين کند.
صنعت پتروشيمي در ايران قدمتي 60 ساله دارد و به طور خلاصه مي‌توان دوره عمر پتروشيمي در ايران را به پنج بخش تقسيم کرد که عبارتند از:
1ـ مرحله پيدايش: نقطه شروع اين صنعت را مي‌توان تأسيس بنگاه شيميايي در وزارت اقتصاد در سال 1337 قلمداد کرد. اين بنگاه بيشتر به دنبال احداث کارخانه کود شيميايي مرودشت استان فارس بود. مجتمع پتروشيمي شيراز، اولين مجتمع پتروشيمي کشور بود که در سال 1342 شروع به فعاليت کرد و پس از آن دیگر واحدها وارد عرصه توليد شدند. تا اينکه در سال 1342 به منظور متمرکز کردن همه فعاليت‌هايي که به نحوي به صنعت پتروشيمي مرتبط بود، شرکت ملي صنايع پتروشيمي (NPC) به منزله يکي از شرکت‌هاي تابع شرکت ملي نفت ايران تأسيس شد.
2ـ مرحله گسترش اوليه: اين مرحله مابين سال‌هاي 1345 تا 1357 با تأسيس مجتمع‌هاي رازي، آبادان، فارابي، خارک و آغاز عمليات مجتمع ايران و ژاپن در بندر امام آغاز شد. در اين دوران هدف اصلي توليد کودهاي شيميايي بود، ولي محصولاتي چون دوده و پلي‌اتيلن نيز به تدريج مورد توجه قرار گرفتند. از زمان شروع فعاليت اين صنعت از سال 1342 تا 1348 توليد پتروشيمي زير يک ميليون تن بوده؛ اما در سال‌هاي 1349 تا 1357 روند رشد شيب بيشتر گرفت و ميزان توليد اين صنعت در سال 1356 تا مرز ۲ میلیون و ۶۹۳ هزار تن نيز رسيد.
3ـ مرحله رکود و توقف: اين دوره با آغاز جنگ تحميلي شروع شد و تا پايان آن ادامه يافت. هرچند طي اين سال‌ها، بیشتر مجتمع‌ها در زير آتش و بمباران دشمن قرار داشتند، ولی برخي از طرح‌هاي نيمه‌تمام با حداکثر استفاده از متخصصان داخلي ادامه يافت. در اين دوره، ميزان توليد صنعت پتروشيمي به سطوح کمتر از يک ميليون تن رسيد. گفتنی است، کمترين ميزان توليد در اين دوره 182 هزار تن در سال 1362 بود.
4ـ مرحله تحرک و افزايش حجم توليد: اين مرحله شامل سال‌هاي برنامه اول توسعه است. در اين دوره فعاليت‌هاي بسیاری در جهت بازسازي و راه‌اندازي واحدها انجام شد و حجم توليدات اين صنعت از 884 هزار تن در سال 1367 به ۷ میلیون و ۴۶۸ هزار تن در سال 1373 رسيد. همچنين 10 طرح جديد طي اين سال‌ها اجرا شد و به اين ترتيب تحول عظيمي در صنعت پتروشيمي به وجود آمد.
5ـ مرحله کيفيت و بهره‌وري: اين مرحله مصادف با سال‌هاي برنامه دوم توسعه است. در اين سال‌ها صنعت پتروشيمي با محور قرار دادن سه هدف صادرات، سوددهي و خصوصي‌سازي بر آن بود تا ضمن تأمين مصرف داخلي، سهمي در بازارهاي جهاني براي خود کسب کند. استفاده بهتر از امکانات و نيز عرضه محصولات با ارزش افزوده بالاتر موجب تثبيت موقعيت پتروشيمي ايران در اين دوره شد.
بازسازي مجتمع‌هاي خسارت‌ديده در جنگ در طول برنامه اول توسعه، در سال‌هاي ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۳، بهره‌برداري از طرح‌هاي بنيادي، مانند پتروشيمي اصفهان، اراک و تکميل مجتمع بندر امام، گسترش صادرات و خصوصي‌سازي و سوددهي در برنامه پنج ساله دوم در سال‌هاي ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۸ و افزايش توليد سالیانه توليدات از ۴/۲ به ۱۱ ميليون تن در سال، با بهره‌برداري از برنامه‌هاي باقي‌مانده از برنامه پنج ساله اول، از اقدامات و پيشرفت‌هاي شرکت ملي صنايع پتروشيمي ايران به شمار مي‌رود.
در مراحل بعدي، شرکت ملي صنايع پتروشيمي ايران، با گسترش صادرات و توسعه صنعت در صادرات غيرنفتي و همچنين توسعه خصوصي‌سازي و توجه ويژه به پژوهش و پيشرفت مرحله جهش و تثبيت خود را پشت سر نهاد.
شركت ملي صنايع پتروشيمي طي مدت برنامه‌هاي توسعه‌اي، همه تلاش و همت خود را به كار بسته است تا با دستيابي به موقعيت برتر و حداكثر استفاده از مزيت‌هاي نسبي كشور حضوري مؤثرتر در منطقه و جهان به دست آورد. نماد چنين حضوري، تغييرات شاخص‌ها و متغيرهاي اقتصادي بنگاه، چون توليد، صادرات، سرمايه‌گذاري، ارزش‌افزوده و سهم در توليد ملي، مشاركت‌هاي منطقه‌اي و گستردگي بازارهاي هدف صادراتي است؛ به گونه‌ای که ميزان ظرفيت اسمي و توليد در پايان سال ۱۳۹۲ به ترتيب به ۶۰ و ۴۱ ميليون تن بالغ شد و سهم پتروشيمي در صادرات غيرنفتي به ۵/۳۱ درصد و صادرات محصولات صنعتي به ۴/۳۹ درصد رسيد که جايگاه اين صنعت در اقتصاد کشور را نشان می‌دهد.
محصولات عمده‌اي که واحدهاي صنايع پتروشيمي ايران توليد می‌کنند؛ عبارتند از: کودهاي شيميايي، مانند اوره، فسفات دي‌آمونيم؛ کودهاي مخلوط نيترات آمونيم؛ مواد اوليه پلاستيک مانند پي‌ـ وي‌ـ سي و دي‌ـ اوـ پي؛ مواد شيميايي نظير اسيد سولفوريک، اسيد کلريدريک، آمونياک، گوگرد، دوده و... .
در نخستين روز کاري «سال اقتصاد مقاومتي، توليد و اشتغال»، (پنجم فروردين ماه 1396) مجتمع پتروشيمي کردستان، بزرگ‌ترين پروژه صنعتي اين استان با حضور رئيس‌جمهور و وزير نفت به طور رسمي افتتاح شد. اين مجتمع از طرح‌هاي دوازده‌گانه اقتصاد مقاومتي در صنعت پتروشيمي بود که به گفته وزير نفت، با اجراي اين طرح، بزرگ‌ترين سرمايه‌گذاري صنعتي تاريخي اين استان صورت گرفته است.
مجتمع پتروشيمي کردستان با دريافت خوراک از خط لوله اتيلن غرب با توليد سالیانه ۳۰۰ هزار تن پلي‌اتيلن سبک سبب گسترش زنجيره صنايع تکميلي در اين استان مي‌شود. اين مجتمع با سرمايه‌گذاري ارزي ۲۵۷ ميليون يورو و (۳۸۰۰ ميليارد ريال) ساخته شده است.
صنعت پتروشيمي در سال 1396 با رشد قابل توجهي در توليد همراه بود؛ به گونه‌ای که عملکرد توليد یازده ماهه مجتمع‌هاي پتروشيمي کشور از ابتداي سال تا پايان بهمن ماه نشان از توليد بيش از ۴۹ ميليون تن محصول پتروشيمي مي‌دهد که براساس اين عملکرد، توليد ۲۱ مجتمع پتروشيمي مستقر در منطقه ماهشهر ۱۷ ميليون و ۹۵۶ هزار تن، توليد ۱۶ مجتمع پتروشيمي مستقر در منطقه عسلويه حدود ۲۰ ميليون و ۸۸۶ هزار تن و توليد ۲۱ مجتمع پتروشيمي مستقر در مناطق داخلي کشور حدود ۱۰ ميليون و ۲۰۷ هزار تن بوده است.
پيش‌بيني مي‌شود سال 1397 با بهره‌برداري از طرح‌هاي عظيمي، همچون متانول کاوه، فاز اول توسعه پتروشيمي بوشهر، فاز دوم توسعه پتروشيمي ايلام، اوره و آمونياک لردگان، متانول مرجان و چند طرح کوچک توسعه‌اي در پتروشيمي نوري و اميرکبير در مجموع نزديک به 10 ميليون تن به ظرفيت توليد محصولات پتروشيميايي ايران افزوده شود.
