اکبر ادراکي/ صنعت هسته‌اي به يکي از مهم‌ترين صنايع مؤثر در توليد انرژي برای فرداي کشورها تبديل شده است. در روزگاري که اگر طلای سياه با کمبود روبه‌رو شود، آنچه مي‌تواند جايگزين مناسبي براي تأمين انرژي کشورها باشد، انرژي هسته‌ای است. تلاش براي دستيابي به صنعت هسته‌اي در دوران پهلوي از دهه 1330 ه.ش در کشور از طريق دعوت از بيگانگان براي سرمايه‌گذاري و انتقال فناوری آغاز شد.
آمريکايي‌ها اولين کشوري بودند که در اين راستا به کمک رژيم پهلوي آمدند. اين اتفاق از زماني آغاز شد که شعار «اتم براي صلح» به منزله يکي از راهبردهاي دولت آمريکا اتخاذ شد. «اتم براي صلح» عنوان يکي از سخنراني‌هاي «دوایت آیزنهاور» رئیس‌جمهور پیشین ایالات متحده آمریکا است. اين سخنراني در ۸ دسامبر ۱۹۵۳ در مجمع عمومی سازمان ملل متحد صورت گرفت و آمريکا تلاش کرد بسترهايي براي دستيابي به فناوري هسته‌اي را براي هم‌پيمانانش فراهم آورد. دولت آمريکا تحت اين نام نمايشگاه‌هايي در کشورهاي گوناگون برگزار کرد که هدف آن تبليغ سودمند بودن انرژی اتمی و رفع نگراني مردم از جنبه‌هاي نظامي و مرگبار انرژي اتمي بود. در سال ۱۳۳۵ با همکاري آمريکا نمايشگاهي با همين نام در دانشگاه تهران برپا شد که محمدرضا پهلوی آن را افتتاح کرد. به واقع، حرکت در مسير توسعه صنعت انرژي هسته‌اي با چراغ سبز آمريکايي‌ها ممکن شد!
در 14 اسفند 1335 (5 مارس 1957) تفاهم‌نامه همکاري بين آمريکا و دولت ايران در زمینه استفاده غيرنظامي از انرژي اتمي امضا شد. اين تفاهم‌نامه مشتمل بر يک مقدمه و يازده ماده است و در تاريخ دوازدهم بهمن ماه 1337 به تصويب مجلس شوراي ملي رسيد.
به موازات تفاهم‌نامه همکاري هسته‌اي بين ايران و آمريکا، انستيتو علوم هسته‌اي که تحت نظارت سازمان مرکزي پيمان سنتو بود، از بغداد به تهران منتقل شد و دانشگاه تهران، مرکزي را با عنوان مرکز اتمي دانشگاه تهران براي آموزش و پژوهش هسته‌اي پايه‌گذاري کرد.
چندي بعد در سال 1337 به پيشنهاد دانشگاه تهران، ساخت يک رآکتور اتمي در دستور کار دولت قرار گرفت و تصويب شد. در همين راستا، آيزنهاور، رئيس‌جمهور آمريکا به منظور تبليغ طرح خود (اتم براي صلح) يک رآکتور اتمي به ايران داد. ساخت رآکتور دانشگاه تهران در 1340 آغاز و در آبان ماه 1346 عملاً از آن بهره‌برداري شد. ظرفيت اين رآکتور پنج مگاوات بود و با سوخت اورانيوم بسيار غني شده 93 درصد که تا سال 1357 از سوی آمريکا تأمين مي‌شد، کار ميکرد. ايجاد رآکتور اتمي دانشگاه تهران نقطه عطفي در زمينه فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران محسوب مي‌شد و عملاً در طول ساخت اين رآکتور‌ـ-که گاهی کارشناسان ايراني نيز در فرايند آن حضور داشتندـ تحول مثبتي در زمينه ايجاد صنايع هسته‌اي در کشور صورت گرفت. در اين زمان، دانشگاه تهران در زمينه فناوري هسته‌اي فعال شد و تربيت دانشجو در اين رابطه را آغاز کرد.
در کنار اين اقدام، دولت آمريکا تجهيزات مربوط به سلول‌هاي داغ را با هدف جداسازي پلوتونيوم در اختيار ايران قرار داد. سال 1354 نيز يک قرارداد گسترده اقتصادي که شامل فروش 8 رآکتور به ارزش 4/6 ميليارد دلار به ايران بود، به امضاي مقامات دو کشور رسيد. همچنين، يک قرارداد اوليه براي تأمين سوخت مربوط به رآکتورهاي ديگر ايران امضا شد. در ضمن، مقامات ايران سعي مي‌کردند رضايت آمريکا را در زمینه ساخت مؤسسات بازفرآوري در ايران به دست آورند. در سال 1355 (1976) پنج قرارداد مرتبط با شرکت آمريکايي جنرال اتميک منعقد شد که پشتيباني از رآکتور تحقيقاتي تهران را تضمين ميکرد.
همکاري‌هاي ايران در زمينه انرژي اتمي در پیش از انقلاب تنها شامل همکاري با آمريکا نمي‌شد و ايران با کشورهاي ديگري از قبيل آلمان، فرانسه و کانادا نيز همکاري داشت. اولين سابقه همکاري هسته‌اي ايران و آلمان به سال 1354 برمي‌گردد. ايران و آلمان در تاريخ 9 تير ماه 1354، موافقت‌نامه همکاري در زمينه پژوهش علمي و توسعه فناوري را در تهران منعقد کردند. طبق اين موافقت‌نامه، مقرر شد گسترش همکاري در زمينه استفاده صلح‌جويانه از انرژي هسته‌اي تحت موافقت‌نامه ويژه‌اي که در اين زمینه بين سازمان انرژي اتمي ايران و وزارت پژوهش و تکنولوژي آلمان منعقد مي‌شود، صورت پذيرد. متعاقباً نيز در تاريخ 13 تير ماه 1355 در تهران موافقت‌نامه همکاري در زمينه استفاده صلح‌جويانه از انرژي هسته‌اي بين دو کشور منعقد کردند.
طبق اين موافقت‌نامه، طرفين متعهد شدند در زمينه استفاده صلح‌جويانه از انرژي هسته‌اي و زمينه‌هاي تحقيق و توسعه علمي و فناوري، برنامه‌ريزي و اداره نيروگاه‌هاي هسته‌اي و دیگر تأسيسات هسته‌اي و تحقيقاتي، آموزش و کارآموزي کارکنان علمي و فني، فناوري نيروي هسته‌اي، امنيت و حفاظت تأسيسات هسته‌اي و جلوگيري از تشعشعات، سوخت اتمي، به کارگيري انرژي هسته‌اي براي مقاصدي افزون بر توليد برق و توليد و استعمال راديوايزوتوپ‌ها را آغاز کرده و تداوم بخشند. در 10 تيرماه 1355 نيز دو قرارداد با شرکت آلماني «کرافت ورک يونيون» امضا شد. يکي براي طراحي، ساخت، نصب و راه‌اندازي دو واحد نيروگاهي 1300 مگاواتي آب سبک در بوشهر و ديگري براي تأمين سوخت هسته‌اي اين نيروگاه‌ها.
ايران با فرانسه نيز همکاري هسته‌اي داشت. در نخستين اجلاس کميسيون مشترک ايران و فرانسه در سطح وزرا براي همکاري اقتصادي که در تاريخ 8 فوریه 1974 در پاريس برگزار شد، پروتکلي منعقد شد و در آن حوزه‌هاي گوناگون همکاري دوطرف مشخص شده بود که يکي از اين حوزه‌ها، انرژي اتمي بود.
يک موافقت‌نامه همکاري در ژانويه 1972 بين ايران و کانادا صورت گرفت که مقرراتي را براي همکاري در زمينه استفاده صلح‌جويانه از نيروي اتمي تدوين کرد و تسهيلاتي را در اختيار ايران قرار داد تا بتواند فناوری هسته‌اي خود را گسترش دهد.
ايران و هند نيز در 6 اسفند 1355 موافقت‌نامه همکاري در زمينه استفاده صلح‌جويانه از انرژي هسته‌اي را در بمبئي امضا کردند.
در سال 1356، مذاکراتي با استراليا براي استخراج و صدور اورانيوم به عمل آمد. استراليا از اين نظر براي ايران مهم بود که يکي از توليدکنندگان بزرگ اورانيوم به شمار میآمد و ايران قصد داشت از آن اورانيوم خريداري کند. در اين زمینه، موافقت‌نامه‌اي بين طرفين امضا شد که با پيروزي انقلاب اسلامي معوق ماند.
در زمينه تعاملات ايران در سازمان‌هاي بين‌المللي هسته‌اي نيز مي‌توان اضافه کرد که در سال 1958 ايران به عضويت آژانس بين‌المللي انرژي اتمي درآمد و از اين زمان به بعد نمايندگان ايران در نشست‌هاي آژانس حضور داشتند. در سال 1965، پس از طرح الحاق ايران به کنوانسيون آژانس بين‌المللي انرژي اتمي، اين مسئله در اداره حقوقي وزارت امور خارجه وقت ايران بررسي شد و ايران در همان سال، اين قرارداد را با آژانس به امضا رساند.
نکته اساسي آنکه محوريت همه اقدامات انجام شده در حوزه توسعه صنعت هسته‌اي در دوران پهلوي مبتني بر وابستگي و با مديريت بيگانگان صورت مي‌گرفت و به همين دلیل پس از پيروزي انقلاب اسلامي و خروج شرکت‌هاي غربي، برنامه‌های هسته‌اي براي مدت طولاني متوقف شد.
